قازاق قوعامىن تولعاندىرعان ماسەلەلەر قالامگەرلەرىمىز تاراپىنان قالاي كورىنىس تاۋىپ ءجۇر دەگەن ماسەلە ءبارىمىزدى تولعاندىرادى. زاماناۋي قازاق ادەبيەتى قاشاندا ۇلتتى تولعاندىرعان دۇنيەلەردى دەر كەزىندە وقىرمان نازارىنا ۇسىنا بىلۋىمەن جۇرت كادەسىنە جاراۋدا. باتىس پەن شىعىستان كەلىپ جاتقان ۇلتىمىزعا جات دۇنيەلەردىڭ ءبارى قالامگەرلەر تاراپىنان ءوز باعالاۋى مەن زەردەلۋىنىڭ تەزىنەن ءوتىپ ەل نازارىنا ۇسىنىلا باستادى.

قاي قوعامدا بولماسىن ساپالى اۋدارماعا، «دىنگە» مورالعا، وتباسىنداعى زورلىق زومبىلىققا قاتىستى كوزقاراس ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. بيلىك پەن قالامگەرلەر قاۋىمى وسى تاقىرىپتاردى يگەرۋدە ۇنەمى تىزە قوسا ارەكەت ەتەدى. كسرو كەزىندە «ءدىن – اپيىن» دەپ تانىلىپ، ونى سىن ساداعىنا ىلەتىن تۋىندىلار ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدە ءتول جانە اۋدارما تۋىندىلار ۇنەمى جارىق كورىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ، «ءدىن – ۇلتتىڭ التىن مايەگى» دەگەن كونتسەپتسيا ورنىعىپ، قالامگەرلەرىمىز وسى تاقىرىپقا بۇرىنعىداي قورقاقتاماي اشىق جازاتىن بولدى. كەيىن يسلام اتىن جامىلعان جالعان اعىمدار پايدا بولعان شاقتا ونىڭ الدىن العاندار اراسىندا قالامگەرلەر العى لەكتە تۇردى.

ەڭ العاش قاسيەتتى قۇران كارىم بەربەر، پارسى، ءۇندى، تۇرىك، لاتىن تىلدەرىنە ءتارجىمالانىپ، كەيىن ورتا عاسىرلاردا فرانتسۋز، اعىلشىن، نەمىس تىلدەرىندەگى اۋدارمالارى جارىق كوردى. قۇراندى انا تىلىمىزگە  اۋدارعاندىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى، يسلامتانۋشى عالىم حاليفا التاي ءوزىنىڭ تۇركيادا جارىق كورگەن «قۇران كارىم اۋدارمالارىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك بيبليوگرافياسى» اتتى ەڭبەكتە «1515-1980 جىلدار ارالىعىندا قۇران 60 تىلگە 2668 رەت اۋدارىلعان» دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. قازاق تىلىندەگى العاشقى اۋدارما 1912 جىلعى مۇسا بەگەيۇلىنىڭ قولجازبا اۋدارماسىنان باستاۋ الىپ، شىعىس تۇركىستاندىق اقىت ءۇلىمجىۇلى جاساعان ەكىنشى قۇران اۋدارماسى 1939 جىلدارى قىتاي وتارلاۋشىلارى تاراپىنان جويىلىپ كەتكەندىگىن تاريحتان بىلەمىز.

ن.وسەرۇلى مەن ج.يستاەۆ قۇراندى قازاقشاعا اۋدارۋدى 1988 جىلى بىتىرگەنىمەن بۇل ءتارجىما تەك 1993 جىلى جۇرت قولىنا ءتيدى. 1991 جىلى حاليفا التاي جاساعان قازاق تىلىندەگى اۋدارما كيريلل ارىپتەرىمەن ساۋد ارابياسىندا كوپتەپ باسىلىپ، وتاندىق وقىرماننىڭ يگىلىگىنە اينالدى.

يسلام ءدىنى كەيبىر الەم جازۋشىلارى مەن اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىعىنا زور ىقپال ەتتى. جازۋشى لەۆ نيكولاەۆيچ تولستوي ءوز شىعارمالارىندا اقيقاتتى ىزدەۋگە ۇلكەن ءمان بەرگەن. ونىڭ ۇستىنە، كەيبىرەۋلەر ول جانە ونىڭ ەڭبەكتەرى تۋرالى پىكىرتالاستاردا ونىڭ يسلامدى قابىلداپ، مۇسىلمان رەتىندە وسى الەمنەن كەتىپ قالعانىن ايتقان. وسىنداي بولجام كەيدە باسقا بەلگىلى اقىن مەن ادەبيەتشى گيوتەگە قاتىستى دا جاسالىپ وتىر.

لەۆ تولستوي قۇراندى عانا ەمەس، حاديستەردى دە زەرتتەۋگە ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تانىتتى. الەكساندر سەرگەەۆيچ پۋشكيننىڭ «قۇرانعا ەلىكتەۋ» اتتى ولەڭدەرى بار. پۋشكيننىڭ تولستويدان ايىرماشىلىعى، اراب ءتىلىن وقىمادى جانە ونى وسى پوەتيكالىق تسيكلدى جازۋعا شابىتتاندىردى. قاسيەتتى قۇران الەكساندر سەرگەەۆيچ پۋشكيننىڭ ادەبي ەڭبەكتەرى مەن رۋحاني ىزدەنىستەرىنە وتە ۇلكەن اسەر ەتكەنى انىق، بىراق وعان قاتىستى ونىڭ يسلاممەن جەكە بايلانىسى تۋرالى ەشقانداي دالەل جوق - بىزگە ۇلى اقىننىڭ يسلامدى قابىلداعانى نەمەسە قابىلداماعانى بەلگىسىز.

بەلگىلى الەم جازۋشىلارى مەن اقىندارىن يسلام، قۇران، مۇحاممەد پايعامباردىڭ ومىرىنە شابىتتاندىردى.

يسماگيل شانگارەەۆ «گەتە بىل پەرۆىم مۋسۋلمانينوم سوۆرەمەننوي ەۆروپى» اتتى سۇحباتىندا: «ماسەلە نە ەكەنىن تۇسىنەسىز بە؟ گەتەنىڭ ءدىني ارتىقشىلىقتارى تۋرالى ايتار بولساق، شىنايى استىقتان قالاعان استىقتى اجىراتۋ وتە قيىن. ارينە، ماروككاندىق زەرتتەۋشى رەتىندە بۇگىندە گەتەنىڭ شىعارماشىلىعىنا جۇگىنۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنى، ونىڭ ەۋروپالىق قوعامدا يسلامعا تولەرانتتىلىقتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قانشالىقتى كوپ ىستەر اتقارعانى تۋرالى ورتاق سوزدەر ايتۋعا بولادى. شەيح ابدۋلكادىر ءال-مۋرابيت رەتىندە گەتەنى يسلام دىنىنە قابىلداۋعا بولادى. ەگەر ءبىز وسى نەمىس اقىنى ءۇشىن بەلگىلەنگەن جول جولىن تۇسىنگىمىز كەلسە، ەكەۋى دە ونىمدىلىگى تومەن. مەن - قۇدايدىڭ بەلگىسى، ويتكەنى ونىڭ اعارتىلعان يسلام يدەيالارىن دامىتۋداعى ءرولى يسلام مادەنيەتىنىڭ قۇبىلىسى رەتىندە قايتا پايىمداۋدى تالاپ ەتەدى. مەن قايدا بارا جاتقانىمدى تۇسىنەسىز بە؟ ول يسلامنىڭ پايداسىنا تاڭداۋ جاساپ قانا قويماي، ويلاۋ جولىن، رۋحاني باعدارلارىن كورسەتتى جانە پۋشكيننەن، تولستويدان، لەرمونتوۆتان، بۋنيندەن ايىرماشىلىعى، ول وسى جولعا جاي عانا كىرگەن جوق. ول ودان سوڭىنا دەيىن ءوتتى»، - دەپ ءوز پىكىرىن ورتاعا سالادى.

ادامزات وركەنيەتىندە كەز كەلگەن ۇلتتىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتى جانە ونەرى جەكە دارا توماعا تۇيىقتىقتا دامي المايتىنى دالەلدەۋدى كەرەك ەتپەيتىن اقيقات. سول سەبەپتى دە قازاق ادەبيەتى حاكىم ابايدان باستاپ، كورشى ەلدەردىڭ مادەنيەتىمەن جان-جاقتى بايلانىسقا ءتۇسىپ جاڭا ساپالىق قاسيەتتەرگە يە بولا باستادى. ابايدىڭ شىعارماشىلىق بولمىسىنىڭ دامۋىن، وركەندەۋ ءۇردىسىن الەمدىك تاريحي پروتسەستەردەن ءبولىپ، جەكە الىپ قاراستىرا المايتىنىمىز دا ايدان انىق. سوندىقتان ابايدىڭ ارتىندا قالعان شىعارمالارىنداعى «توپوستىق، ەمبلەمالىق» سيپاتتار اۆتور تاراپىنان وزگەرىسكە تۇسكەنىمەن دە ۇلتتىق مازمۇنىن ساقتاي وتىرىپ كۇردەلەنە كەلىپ بۇگىنگى ۇرپاققا جەتىپ وتىر.

قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ توپوستىق، ەمبلەمالىق ۇلگىلەردى  ءوز شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ ەتكەندىگى تۋرالى زەرتتەۋ جۇمىستارى كەيىنگى جىلدارى قولعا الىنىپ زەرتتەلىنە باستادى.

يسلام مادەنيەتىنە تۇركى ميفولوگياسىنىڭ ارحەتيپتىك بەلگىلەرىن ەنگىزگەن ا. ءيسساۋيدىڭ سوپىلىق ءسيمۆوليزمنىڭ «توپوستىق، ەمبلەمالىق» سيپاتتارى ىشكى ءومىر شىندىعىنىڭ ءمانىن استارلاپ بەرۋ ءتاسىلى ا.قۇنانباەۆ، ى.التىنسارين، ش.قۇدايبەردىۇلى، م.كوپەيۇلى، س.تورايعىروۆ، م. جۇماباەۆ، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ ت.ب. قالامگەرلەر تۋىندىلارىنىڭ كوركەمدىك-سيمۆولدىق جۇيەسىنىڭ ءمانىن تانۋدا باسشىلىققا الىنۋعا ءتيىس دۇنيە.

قازاق ادەبيەتىندەگى «توپوستىق، ەمبلەمالىق»  دۇنيەتانىمنىڭ قالىپتاسۋىن شىعىستىق كلاسسيك اقىندارى فزۋلي، شامسي، سايحالي، ناۋاي، ءجامي، نيزامي، فيرداۋس، رۋداكي، ساعدي، حافيزدەرسىز كوز الدىمىزعا ەلەسەتە المايمىز. اباي تەك ءبىز اتاپ وتكەن شىعىستىق كلاسسك اقىندارىنىڭ مۇراسىن وقىپ-ۇيرەنۋمەن شەكتەلىپ قالعان جوق. سونىمەن بىرگە سوپى اقىندار قوجا احمەت ياسساۋي، سۇلەيمەن باقىرعانيلاردىڭ مادەني مۇرالارىن تالماي وقىپ رۋحاني ازىق الا ءبىلدى. قازاق توپوسىندا مۇسىلمان عالىمدارى ءال- فارابي، يبن-سينا، ءجۇسىپ بالاساعۇن، م. قاشقاري، داۋاني، زاحىراددين بابار، ءال- عازالي رۋحاني-مادەني ۇردىستەرى سايراپ جاتىر.

بۇدان بولەك قازاق ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىعىنىنىڭ قاباتتارىندا شىعىستىق «توپوستىق، ەمبلەمالىق» تۇسىنىكتەرى نەگىزىندە قالىپتاسقان پوەتيكالىق بەينەلەر مەن وبرازدىق بەينەلەردىڭ تۇتاس جۇيەسى بار، ولاردى زەردەلەۋ ۇلت ادەبيەتىنىڭ قاينار كوزدەرىن تولىققاندى تۇسىنۋگە ىقپال ەتەدى. اتاپ ايتقاندا، پوەتيكالىق پوەزيادا ايداھار، الپاۋىت، گۇلدەر، ءباس تىگۋ، پەرىشتە، شايتان سياقتى بەينەلەردىڭ ستيليزاتسياسى ءجيى بايقالادى.

بۇل تۋرالى وزبەك عالىمى ن. ماللاەۆ: “Ҳار قانداي پوەزيا ميفلار بيلان بوشلانادي”[ ماللاەۆ ن. اليشەر ناۆوي ۆا حالق يجوديوتي. – ت.: عافۋر عۋلوم نوميداگي ناشريوت-ماتباا يجودي ۋي، 2015.ب:9]. راسىندا دا، بۇل پىكىر ورتالىق ازيا ادەبيەتىنىڭ داۋىرلىك دامۋىنىڭ كوركەمدىك دارەجەسىن اشىپ كورسەتەدى.

يسلامدا ادامداردى جاراتقان ماڭگىلىك كۇش - اللا، ونىڭ كوزگە كورىنبەيتىن رۋحاني جاندارى (پەرىشتەلەر مەن مالايكتەر), قۇدايدان جىبەرىلگەن قاۋىم پايعامبارلارى، ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ادامزاتقا شىندىق جولىن، كيەلى كىتاپتاردى، كەش كۇندەر مەن قايتا ءتىرىلۋدى، تاعدىرعا، بەيبىتشىلىك پەن قادىر-قاسيەتكە دەگەن سەنىمىن كورسەتۋ ءۇشىن جىبەرىلگەنى بەلگىلى. سوندىقتان ادامنىڭ قۇدايدىڭ كۇشىمەن ءوزىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن جاسالعان كوزگە كورىنبەيتىن رۋحاني دۇنيەلەر بار ەكەنىنە سەنۋى ماڭىزدى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، اباي ءوز شىعارماشىلىعىندا كەيدە جارىق، ساۋلە، جەل ت.ب. ميفتىك رەڭكە يە سوزدەر ارقلى ەندى بىردە اريستوتەل، ءازىمنىڭ كەسەك وبرازدارى ارقىلى  ءوزىنىڭ ميفوپوەتيكالىق الەمىن ومىرگە اكەلە ءبىلدى.  ول ءۇشىن اباي باستاعان ادەبيەت الىپتارى يسلام جانە تۇركى فولكلورداعى ميفولوگيالىق ءسوز وبرازدارعا جۇگىنەدى. ءدىني سيپاتتاعى ميفتىك ۇعىم-تۇسىنىكتەر نەگىزىندە زۇلىمدىق پەن ادىلدىكتىڭ اراسىنداعى ماڭگىلىك شايقاس كورىنىسىن كەلتىرەدى.

ناۋايدا مىنانداي ءبايىت بار:

زۋلفي قونليع پايكاريمني چەكتي پەچۋ حام بيلا،

ۋل سيفاتكيم، تورتقاي اجدار بيراۆني دام بيلا [اليشەر ناۆوي. مۋكاممال اسارلار تўپلامي. يگيرما تومليك. ولتينچي توم. فاۆوي-يد ۋل-كيبار. – ت.: فان، 1990 ب:376 ].

وسىنداي «ايداھار» ءسوزى ۇشىراساتىن ابايداعى ولەڭ جولى:

ءسوز ايتتىم «ازىرەت ءالى»، «ايداھارسىز»،

مۇندا جوق «التىن يەك، سارى-الا قىز»،-دەپ. كەزدەسەدى.حاكىمنىڭ «ايداھار»  ءسوزى كەزدەسەتىن ولەڭى 1889 جىلى جازعان – «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» دەپ اتالادى.

ابايعا بۇل ميفوەتنونيم ءوزىنىڭ سىنى مەن پىكىرىن ناقتىلاي ايتۋ ءۇشىن قولدانىلعان. وسى تۋراسىندا م. ءاۋeزوۆتىڭ ايتۋىنشا ونى اقىن ءوز اينالاسىنداعى «ولەڭى بار، ونەرلى ىنىلەرىنىڭ» كەيبىر شىعارمالارىن وقىعاننان كەيىن، سولارعا ءجون-جوبا كەرسەتىپ، سىن ەسكەرتپەلەر جاساۋ نيەتىمەن تۋدىرعان. «ءسوز ايتتىم ازىرەت ءالى، ايداھارسىز» دەگەندە كوپ اقىننىڭ، ونىڭ ىشىندە كوكباي جاناتايۇلىنىڭ پايعامبارلاردى، ءدىن تاراتۋشى قاھارمانداردى ماداقتايتىن قيسسالار جازۋعا تىم اۋەستىگىن، «بىزدە جوق» التىن يەك، سارىالا قىز» دەگەندە جەكە اقىنداردىڭ جىلتىراق سوزدەرگە اۋەستىگىن، ءارىپ تاڭىربەرگەنوۆتىڭ «زيادا-شامۇرات» داستانىندا قىزدى «يەگى التىن، كوزى گاۋھار» دەپ، الەم-جالەم ەتىپ سۋرەتتەگەنىن، «كارىلىكتى جامانداپ ءولىم تىلەپ» دەگەندە شاكەرىم قۇدايبەرديەۆتىڭ زاڭدى تۇردە كەلەتىن كارىلىكتى داتتاعانىن قاعىتىپ مىسقىلداعان دەپ تۇجىرىم جاسايدى.

سونىمەن وسى ۇعىم-تۇسىنىك ناۋاي مەن ابايدا ءبىرى – ءدىني فيلوسوفيالىق، ءبىرى – ەستەتيكالىق سيپاتتا كورىنىس تاپقانىن اڭعارامىز.

ماقتىمقۇلى مۇحاممەد (س.ا.س.), يبراھيم، مۇسا، ءداۋىت، يسا جانە دە باسقا دا پايعامبارلارىمىز تۋرالى كوپتەگەن ۇلاعاتتى سوزدەر جازىپ، جان دەرتىنىڭ شيپاسىن سولاردان ىزدەگەن.

«نۇح پايعامبار،

ءبىر جۇتىم-اق اۋا بەرشى، قىسىلدىم،

ءومىر – ءمانسىز، جۇرەك – جانسىز،

كوڭىلىم – شەر، ءىشىم – مۇڭ!

قىزىر، ءىلياس، زاكاريا، قابۋس، مۇسا پايعامبارىم،

قياس، عيمران پىرلەرىم!

شاپاعاتپەن شيپا بەرشى، مەنىڭ دەرتتى جانىما،

جارىعىڭدى تۇسىرگىن!»

ماقتىمقۇلى قۇرانداعى كەيبىر ماسەلەلەردى مەڭزەگەن جانە كەيبىر پايعامبارلاردىڭ ناقىلدارىندا قولدانىلعان سۇرە اياتتارىن ولەڭدەرىندە قولدانىپ، ولاردىڭ ومىرلەرىندە بولعان وقيعالاردى جازعان. ولاردىڭ اڭگىمەلەرىنە ورىن بەرگەن.

«ءومىر كەشتى» ولەڭىندە اقىن «ادەم پايعامبارىنان باستاپ، نۇح، يبراھيم، ىدىرىس، يسا، ايۋب، سۇلەيمەن، ءجۇنىس، مۇسا، ءجۇسىپ، جاقىپ جانە باسقا پايعامبارلار تۋرالى «قۇراندا» بەرىلگەن مالىمەتتەردى قولدانعان.

الەمدىك ادەبيەتتانۋدا «دايىن وبراز» تەرمينى بار. وسى دايىن وبراز قايدان شىقتى. قاي وركەنيەت سان عاسىرلىق مادەني-رۋحاني دامۋدا قانداي ۇلەس قوستى دەگەن باسى اشىق ساۋال الدىمىزدان شىعادى. ءبارىن بۇلدىرگەن تۋىندى ميلوراد ءپاۆيچتىڭ «حازار سوزدىگى» پوستمودەرندىك تۋىندىسىنداعى حازار قاعانىنا ءوز ءدىنىن تىقپالايتىن مولدا، راۆۆين جانە سوپى دايىن وبرازدارى. جانە سولاردىڭ اراسىنداعى ءدىني پكىرتالاس. ءۇش كوزقاراس، ءۇش ءتۇرلى كونتسەپتسيالار قاقتىعىسى. وسىنداي كونتسەپتسيالار قاقتىعىسى بار «قاس ساق اڭقىماسى» جانە «قاسقىر قۇداي بولعان كەز» سىندى قوس تۋىندى ومىرگە كەلدى. ءبىر وكىنىشتىسى ادەبيەتتانۋشىلار مۇلدەم كەرەك ەتپەيتىن تۋىندىلارعا اينالىپ ۇلگەردى. ەندى وسى دايىن وبرازدى جاڭاشا قولدانۋدىڭ تاماشا ءبىر ۇلگىسىنە داۋرەن قۋاتتىڭ «قىزىر اۋليە مەن مۇسا عالاياسسالام» تۋىندىسىندا كۋا بولدىق.

ءبىر اتتەگەن-اي دۇنيە – قالامگەرلىك ستراتەگيا مەن اۆتورلىق عىلىمي كونتسەپتسيالار قازاق گۋمانيتارلىق عىلىمىندا زەرتتەلمەي جاتقانى. ءبىز بۇعان ەشكىمدى دە كىنالامايمىز. تەك ۋاقىتىن كۇتىپ جاتقان ازىرشە ءوز زەرتتەۋشىسىنە جولىقپاعان عىلىمي قازىنا دەپ شورت كەسە سالامىز.

سوڭعى كەزدەردەگى ادەبي پروتسەستە «دايىن» پوەتيكالىق وبرازداردى قولدانۋ ءۇردىسى كوبىنە ت.ابدىكاكىمۇلى، ءا.بالقىبەك جانە د.قۋات شىعارماشىلىقتارىنا ءتان.

دايىن پوەتيكالىق وبرازداردىڭ باعىن اسىرىپ جۇرگەن قالامگەرلەرىمىزدىڭ ءبىرى داۋرەن قۋاتتىڭ كولەمى 20 بەتتەن تۇراتىن «قىزىر اۋليە مەن مۇسا عالاياسسالام» مينيحيكاياتىنىڭ (قۋات.د. بورىسوقپاق: اڭگىمەلەر جيناعى/داۋرەن قۋات – الماتى: اتامۇرا، 2018. – 268 بەت) 184-189 بەتتەرى قىزىر اۋليە مەن مۇسا عالاياسسالام اراسىنداعى ورىن العان وقيعالىق ەپيزودتان تۇرادى.  اۆتور جاراتقاننان ايان الىپ، پايعامبارلىق قونعان ءباني ىسىرايىل جۇرتىنىڭ ءناسىلى مۇسانىڭ مۇمىندەرى اراسىنان «مىنا جارىق دۇنيەدە سىزدەن اسقان ءبىلىمدى جان يەسى بار ما؟» دەپ وزىنە قويىلعان ساۋالعا «مەن – مۇرسال پايعامبارمىن، اللادان قىسىلعاندا مۇعجيزا كورەمىن، وسىدان اسقان ابىروي، اتاق بار ما؟ سوعان قاراعاندا، جەر بەتىندەگى كەمەل ءبىلىمنىڭ يەسى مەن شىعارمىن»،- دەپ جاۋاپ بەرەدى [ب.184-185].

«...سويتكەندە، جاراتۋشىدان ۋاھي جەتىپ: ء“اي، مۇسا، سەنىڭ الگى ءسوزىڭ نە؟ ساعان ولشەۋسىز ءبىلىم مەن قيساپسىز قابىلەت دارىتقاندا مەنىڭ مۇمكىندىگىمە كۇمان سوعاتىنداي ويعا بەرىل دەپ پە ەدىم؟ بۇل دۇنيەدە ءبىلىمى سەنەن اسقان، حايىر-شاپاعاتىما بولەنگەن تاعى بىرەۋ بار”، - دەيدى قۇدىرەتىن كەزەكتى رەت ايگىلەپ. “راببىم، سونداي عۇلاما جان يەسىمەن جولىقتىرشى” دەيدى مۇسا عالاياسسالام جالىنىپ. “كەزەدەسەسىڭ، - دەيدى رابى، - ۋاعدالى كۇنى كەزدەسەسىڭ”...» [ب. 185].

وقيعا ودان ارى راببىمىزدىڭ كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى ءجويىت پايعامبارىنا قازىرەتى قىزىرعا جولىعۋى ءۇشىن بالىق سالىنعان سەبەپ بەرىپ، بۇرىن كورمەگەن بىلمگەن ەلگە ساپارعا شىعۋىنا ءجون سىلتەۋىمەن باستالىپ، سول سەبەتتەگى بالىق ايلاردان اي، جىلداردان جىل وتكەندە جەرگە ءتۇسىپ قالعاندا ءتاڭىرى ماڭگىلىك ءومىر سىيلاعان تۇركى پايعامبارىمەن جولىعىسۋىنا ۇلاسادى.

ودان ارى قىزىر ءىلياس مۇساعا «...ەي، مۇسا، مەن سەنى ىلەستىرىپ جۇرەر ەدىم، بىراق سەنىڭ كورگەنىڭە وراي سويلەمەۋگە، بىلمەگەنىڭدى تىقاقتاپ سۇراۋماۋعا تاعاتىڭ جەتپەيدى عوي» دەگەن شارت قويادى. مۇسا بولسا: «جوق مەن داتىمە بەرىك بولايىن. كورگەنىمە دە، بىلمەگەنىمە دە ماقۇلمىن. تەك ىلەستىرە كورىڭىز اۋلەم»، - دەپ جالىنادى. قىزىر ءىلياس ونىسىن قۇپ الادى.

جولدا مۇسا كەمەنىڭ بۇلىنۋىنە، بالانىڭ ولىمىنە جانە ۇيگە تىرەۋ قويىلۋىنا قاتىستى ايتقاندا تۇرماي سۇراق قويىپ ءۇش رەت ۋادە بۇزادى.

قىزىر پايعامباردىڭ ءجويىت پايعامبارىنعا ءتالىم بەرگەن كەمەنى بۇلدىرگەنى – ونىڭ ەل جاۋلاماق جاۋىز پاتشادان ىزىلىكتى جانداردى قۇتقارىپ قالعانىم، بالانى الداپ ۇيىقتاتىپ ولتىرگەنى – بولاشاق جاۋىزدان ەل-جۇرتتى امان ساقتاپ قالعانى، ەلگە كەرەكسىز قوس جەتىمەك تۇرىپ جاتقان قۇجىرانى تىرەۋ قويىپ جوندەگەنى – ولاردىڭ بولاشاقتا ونداعى كومىلگەن قازىانى تاۋىپ مۇراتىنا جەتۋى ەكەندىگىن ايتىپ بەرەدى.

اۆتورلىق قىزىر پايعامبار ءبىرىنشى راسۋل دەگەن جاسىرىن عىلىمي كونتسەپتسياسىنا قۇرىلعان تۋىندىداعى كىرىستىرمە اڭگىمە قىزىر ءىلياستىڭ مۇساعا بەرگەن «...مىنە، مەن وسىنىڭ بارىنە اقىل-پاراساتتىڭ ارقاسىندا جەتتىم. اقىل-پاراساتتى راببىمىز بارىمىزگە سىيلاعان. اقىل-پاراساتپەن نە نارسەنىڭ دە اقىرىنا دەيىن دەن قويىپ، ءىس جاساۋدا عانا كەمدىك قىلامىز، - دەدى قىزىر اۋليە مۇسا پايعامبەرمەن قوشتاسىپ تۇرىپ» [ب.188-189] دەگەن اۆتورلىق-پەرسوناجدىق ۇلاعاتتى سوزبەن اياقتالادى.

تەك قۇران كارىم عانا تاڭىرشىلدىك ءدىنىنىڭ بولعانىن ءوزىنىڭ سودان باستاۋ العانىن اشىق ايتتى. جانە اراب تىلىنەن وزگە تىلدە قۇلشىلىق ەتۋگە بارشا مۇسىلماندارعا تىيىم سالدى. سەبەبى تۇركى ءدىنىنىڭ، حريستيان اعىمدارىنىڭ كەبىن حاھ يسلام كيمەۋ ءۇشىن، ويتكەنى، بۇل – تاريح تاعىلىمى. ودان ساباق الۋ كەرەك.

تۇركىلىك ءنابي پۋرۋشتا ءۇندى ميفولوگياسىندا جاسامپاز قاھارمان اتىمەن ساقتالىپ قالدى. وعان ەرگەندەر الاۋىزدىعى ۇندىلەردى كاستاعا بولۋگە اكەپ سوقتى. پۋرۋشتا وزىنە-ءوزى قول جۇمساپ، ۇندىلەر ول اكەلگەن پرادجاپاتي ءدىنىن قابىلداماعان قاۋىمنىڭ كوز الدىندا دۇنيەدەن وتەدى.

پرادجاپاتي – كونە ءۇندى ميفولوگياسىنداعى جالعىز جاراتۋشى. ول – ءتورت اياقتىلاردى جانە ەكى اياقتىلاردىڭ ءامىرشىسى. ميفوپوەتيكالىق دۇنيەتانىم داعدارىسىن كەيىن، پۋرۋشتا باسقا قىرىنان سيپاتتالدى: اۋزىنان –براحماندار; قولىنان – رادجاني//كشاتري (كىسى اتتى); بەلىنەن – ۆايشي; اياعىنان – شۋدرالار جاراتىلىپ، الەۋمەتتىك رەفورما باستى ءدىني كىتاپ كانوندارىن بۇرمالاپ، كوپ قۇدايعا تابىنۋ بەلەڭ الدى.

تۇركى ءدىنىنىڭ ءبىر كەزدەگى ۇستەمدىگىنە قارسىلىق كورىنىستەرى: پۋشان قۇدايدىڭ ارباسىنا ات ەمەس، ەشكى جەگۋى; قۇرباندىققا جىلقى شالۋ ت.ب. ورىن الدى. ءدىني كىتاپتار ەندىگى جەردە ءۇندى تىلىندە (سانسكريتتە) جازىلا باستادى. سونىڭ ءبىرى «رەگۆەدا» ءتاڭىر سيپاتىن جان-جاقتى اشادى، بىراق ادامداردى كوپ قۇدايعا سەنۋگە ۇرىندىرادى.

وسىلايشا داۋرەن قۋات سياقتى تانىمال قالامگەرلەر قازاق قوعامىن تولعاندىرىپ، كەيبىر قانداستارىمىزدى اقيقاتتىڭ اق جولىنان اداستىرىپ جۇرگەن شاقتا. ساناسى بار جاننىڭ اقىل توقتاتىپ، ءدىني ۇستانىمىن تۇزەيتىن تاماشا شىعارماسىن ومىرگە اكەلە ءبىلدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا «قالامگەر – قوعام دەرتىنىڭ قانداۋىرى» دەگەن ناقىلدىڭ تەگىن ايتىلماعاندىعىنا كوزىمىزدى جەتكىزدى.

بىزدىڭشە، قازىر بيلىكتىڭ ادەبيەتكە قاتىستى ىستەپ جاتقان جۇمىسى كوڭىل قۋانتادى. قاي ۋاقىتتا بولماسىن، جازۋشىلار وزدەرىن تولعاندىرعان ماسەلەلەرگە قاتىستى بەكەرگە مازاسىزدانباي، قوعامدىق پروتسەستەگى تولعاقتى ماسەلەلەرگە جازۋشىلار وداعى تاراپىنان قاتىسىپ ءتۇرلى اشىق حاتتار جازىپ، وعان قول قويادى داستۇرگە اينالدىرعانى قۇپتارلىق ماسەلە. ولارعا بيلىك قۇلاق اسىپ، جازۋشىلاردىڭ پىكىرىنە دەن قويادى.

بىراق بيلىك پەن قالامگەر اراسىنداعى تاندەم قاشاندا ۇلتتىق مۇددەگە قاتىستى دۇنيەلەردىڭ بۇقارا اراسىندا كەڭىنەن ناسيحاتتالۋىنان تۇرادى. ءدىندى ناسيحاتتاۋدا تاپ وسىنداي تاندەم ورنىعىپ وتىرعانى بىزگە رۋحاني ءلاززات سىيلايدى. قازاق قالامگەرلەرى دىنگە قاتىستى نەنىڭ وڭ، نەنىڭ تەرىس ەكەنىن ۇلتقا تانىتۋدا بيلىككتىڭ وق قولىنا اينالا بىلگەنى قۋانتادى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz