«بۇل رەتتە وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە ەرىكتى تۇردە قونىس اۋدارۋ باعدارلاماسى كۇتىلگەن ناتيجەنى بەرمەگەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك!».

بۇل – وسى 2024 جىلعى 20 اقپاندا سەناتتا وتكەن ەلىمىزدىڭ كوشى-قون جانە دەموگرافيا ساياساتىنا بايلانىستى وتكەن ۇكىمەت ساعاتىداعى سەنات توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆتىڭ ءسوزى.

ءيا، كوشى-قون ساياساتى بويىنشا ماۋلەن اشىمباەۆ مويىندايتىن ماسەلە كوپ. سونىڭ بىرەۋىن مويىندادى. ەكىنشىسى – شەتتەن كەلەتىن ەتنيكالىق قازاقتار ءۇشىن قولدان جاسالىپ وتىرعان ۇلتتىق تراگەديا.

جۇرت جاقسى بىلەدى، ماۋلەن اشىمباەۆ ەسكى بيلىك تۇسىندا دا وتە ماڭىزدى، تاعدىرشەشتى قىزمەتتە بولدى.

قازاق كوشىنىڭ وتىز جىلداعى باسىپ وتكەن جولىنا ۇڭىلسەك، قانداستار تاعدىرى كوپ جەردە وسى ماۋلەن اشىمباەۆ وتىرعان كرەسلولاردى اينالىپ وتپەگەنى ءمالىم. اسىرەسە، قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ساراپتاۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى قاۋىپسىزدىك كەڭەسى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى بولعاندا; قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارعان ۋاقىتتا; بەسىنشى، التىنشى شاقىرىلىمداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى ءارى حالىقارالىق ىستەر، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى كەزىندە; قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ تۇرعاندا...

بىراق، ماۋلەن ساعاتحانۇلى وسىناۋ بيىك لاۋازىمداردا ءجۇرىپ، ۇلى كوش، قانداستار تاعدىرى تۋرالى ءشوپ باسىن سىندىرعان جوق دەسەك، بۇنىمىز – ادىلەتسىزدىك بولار ەدى.

– باسقا ەلدەردەگى قازاق دياسپورالارىمەن بايلانىستى كۇشەيتۋ كەرەك. بىرقاتار ازيا ەلىندە قازاق دياسپورالارى تۇرىپ جاتىر. ولار ۇزاق جىلدار بويى ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى ساقتاپ وتىر. وسىعان بايلانىستى شەتەلدەگى ەلشىلىكتەردىڭ باستى مىندەتى - قازاق دياسپورالارىمەن ءوزارا قارىم-قاتىناستى نىعايتىپ، ولارعا قازاقستانمەن مادەني جانە گۋمانيتارلىق بايلانىستى ساقتاۋعا كومەكتەسۋ. قانداستارىمىزدىڭ مالىمەتىنە سايكەس، جوعارىدا اتالعان جۇمىستار جۇيەلى جانە ءتيىستى دەڭگەيدە جۇرگىزىلمەيدى.

سونداي-اق،

– شەتەلدەگى قازاق جاستارىنا وتاندىق ۋنيۆەرسيتەتتەردە جوعارى ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساۋ ماڭىزدى. ەلباسى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايىندا شەتەلدەگى وتانداستىرىمىزدىڭ ءبىلىم الۋى ءۇشىن وتاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى كۆوتا سانىن 2 ەسەگە دەيىن وسىرگەن. سونداي-اق مەملەكەت باسشىسى قازاقستانعا كوشىپ كەلگىسى كەلەتىن ازاماتتار ءۇشىن قۇجاتتاردى تەز جاساۋعا، ولارعا ءتيىستى كەڭەس بەرۋ سىندى جۇمىستاردى كۇشەيتۋگە تاپسىرما بەرگەن. وسى اتالعان باعىتتار بويىنشا شەتەلدەگى ەلشىلىكتەر بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزۋى قاجەت.

بۇل – ماۋلەن اشىمباەۆتىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ التىنشى شاقىرىلىمنىڭ دەپۋتاتى كەزىندە 2018 جىلى وتكەن ۇكىمەت ساعاتىندا جاساعان دەپۋتاتتىق ساۋالى.

تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىك، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن – 2017 جىلى استانادا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايى وتكەن بولاتىن.

سول قۇرىلتايعا تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەلىپ، بايانداما جاساعان، تاريحي شەشىمدەر قابىلداعان. ءبىز ۇسىنعان بەس ۇسىنىستىڭ تورتەۋىن نۇرسۇلتان نازارباەۆ سول قۇرىلتايدىڭ ۇستىندە شەشكەن.

ول - «وتانداستار قورى» قۇرۋ; قىتايدان ورالعان قازاقتاردان تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋ، ازاماتتىق الۋ كەزىندە ىشكى ىستەر ورگاندارى جاعىنان «سوتتىلىق تۋرالى» انىقتاما تالاپ ەتپەۋ; زەينەتاقى تاعايىنداۋ كەزىندە قىتاي مەن ماڭعوليادان كەلگەن قانداستاردىڭ شىعۋ ەلىندەگى ەڭبەك قىزمەتىن ەسەپكە الۋ; شەتتەن كەلگەن ۇلتى قازاق ستۋدەنتتەردىڭ وقۋ گرانتىن 2 پايزدان 4 پايىزعا  كوبەيتۋ ماسەلەسى بولاتىن.

ماۋلەن ساعاتحانۇلى ءبىلىپ قويسىن، ءبىز بۇل سالاعا ون بەس جىل ءومىرىمىزدى ارناعان، كۇنى-ءتۇنى تىنباي جۇمىس ىستەگەن، ارىستانمەن الىسقان، جولبارىسپەن جۇلقىسقان ادامبىز. نازارباەۆ داۋىرىندە كوشى-قون ءۇردىسىن رەتتەۋگە ارنالعان زاڭدار مەن نورماتيۆتىك قۇجاتتارعا ەلەۋلى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنۋىنە ىقپال ەتتىك. قانداستارىمىز قازىر سونىڭ قىزىعىن كورۋدە. ءبىز دە «جاڭا قازاقستاننىڭ» قولداۋشىسىمىز. شامامىز جەتكەن سالانىنىڭ پۇشپاعىن يلەسۋدەمىز. شەتتەن كەلگەن اعايىننىڭ ءبىر ۇلكەن الەۋمەتتىك توپ ەكەنىن ەسكەرگەن دۇرىس. قولدان جاسالعان كەدەرگىلەر ولاردىڭ شىرقىن ابدەن بۇزدى، جۇيكەسىن ابدەن توزدىرىپ ءبىتتى. ونىمەن ءبىز اينالىسپاساق، ءابليازوۆ پەن باسقالار اينالىسادى. ءابليازوۆ – اشىمباەۆ پەن قوشانوۆتى سىناعانىمەن، توقاەۆتى قولدايتىن اۋىت مۇقيبەك ەمەس!..

ءسويتىپ، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى اتالعان قۇرىلتايدا ەلباسى ۇكىمەتكە جەتى ناقتى تاپسىرما بەردى. ءبىر جىل وتكەن سوڭ، سول كەزدەگى دەپۋتاتى ماۋلەن اشىمباەۆ، مىنە، اتقارۋشى بيلىككە ءماجىلىس تورىنەن ماسەلە كوتەرىپ، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ شەتتەگى قانداستار تاعدىرىنا قاتىستى سول تاپسىرمالارىنىڭ ءوز دەڭگەيدە ورىندالۋىن تالاپ ەتىپ وتىر.

2018 جىلى 2 اقپاندا ماۋلەن اشىمباەۆ «نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالعاندا، ونىڭ ۇلى كوش، شەتتەگى قانداستار تۋرالى وسى سوزدەرىن Facebook-تەگى پاراقشامىزدا ەسكە الا وتىرىپ، «قاتەلەسسەم كەشىرىم وتىنەم،  سول قۇرىلتايدان بەرى پرەزيدەنت ورتاعا سالعان سول تاپسىرمالار بويىنشا كۇيىنىپ ۇكىمەتكە قۋزاۋ سالعان ءبىرىنشى ھəم جالعىز دەپۋتات – وسى ماۋلەن Əشىمباەۆ!»، - دەپ، ونى جاڭا قىزمەتىمەن قۇتتىقتاپ، ءسات ساپار تىلەگەن بولاتىنبىز.

زامان وزگەردى. وزگەرگەنىن كوز كوردى. پرەزيدەنت الماستى. بيلىك باسىنا قاسىم-جومارت توقاەۆ كەلدى. ماۋلەن اشىمباەۆ سەنات توراعاسى بولدى.

ۋاقىت دەگەن زىمىراپ ءوتىپ جاتىر. شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ كورمەگەن ازابى جوق. قىتايداعى قازاقتار، ءتىپتى، گەنوتسيدءتى باستان كەشىردى. مۇنداعى قازاقتار قاڭتار قىرعىنىنا تاپ بولدى...

ءسويتىپ ءجۇرىپ، قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ پرەزيدەنت بولعانىنا دا، مىنە، بەس جىل تولايىن دەدى،

تىلەككە قارسى، مەن نازارباەۆ داۋىرىندەگى ماۋلەن اشىمباەۆتى توقاەۆ داۋىرىندە جوعالتىپ الدىم.

ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنان كوتەرىلىپ، مەملەكەتتەگى ەكىنشى ادام بولىپ وتىرعان ماۋلەن اشىمباەۆ سوڭعى بەس جىلدا ۇلى كوش، ەل ءىشى-سىرتىنداعى قانداستار تۋرالى جاق اشپايتىن بولدى. ءتىلىن جۇتىپ قويدى.

2022 جىلى «كونستيتۋتسيالىق رەفورما» كەزىندە، اتا زاڭنىڭ 10-بابىنا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىنەن تىس جەرلەردە تۇراتىن قازاقتار باسقا مەملەكەتتىڭ ازاماتى بولعاندىعىنا قاراماستان جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋعا قۇقىلى» دەگەن نورما ەنگىزۋ تۋرالى ەرلان قارين ەكەۋىنە ولەردەي جالىندىم. پىسقىرعان جوق.

اتا زاڭدى قويىپ، ماسقارا بولعاندا، ماۋلەن اشىمباەۆ باسقارىپ وتىرعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سەناتى وتكەن جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 20-بابىنا 5) تارماق ەتىپ، ۇكىمەت ايقىنداعان سەگىز وڭىردەن باسقا توعىز وبلىس پەن ءۇش قالاعا ءوز بەتتەرىمەن كوشىپ كەلىپ، قونىستانعىسى كەلەتىن ەتنيكالىق قازاقتارعا «قانداس» مارتەبەسىن بەرىلمەيتىن نورما ەنگىزىپ تاستادى عوي.

قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ «دۇنيەجۇزىندەگى قانداستارىمىزدىڭ باسىن تۋعان جەردە بىرىكتىرۋ – ءبىزدىڭ قاسيەتتى پارىزىمىز», «قانداستاردىڭ كوشىپ كەلۋىنە جانە ىشكى ميگراتسياعا قاتىستى ساياسات تۇبەگەيلى وزگەرەدى. بۇل ورايدا، دەموگرافيالىق جانە ەكونوميكالىق ۇردىستەردى ەسكەرۋ كەرەك. سونداي-اق، جالپىۇلتتىق مۇددەنى باسشىلىققا الۋ وتە ماڭىزدى»، - دەگەن سوزدەرىنە پىسقىرىپ تا قارعان جوق ماۋلەن اشىمباەۆ.

بۇل تۋرالى 15 اقپان كۇنى، «كوشى-قون زاڭىنداعى شۋ بولىپ جۇرگەن 20 باپتىڭ 5 تارماعى 2023 جىلى 16 ناۋرىزدا ءماجىلىس تاراپ كەتكەندە، سەنات اكىمشىلىك رەفورما تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ ارقىلى قابىلداعان. 2023 جىلى 19 ساۋىردە پرەزيدەنت قول قويعان. قازىرگى قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ VIII شاقىرىلىمى العاشقى جالپى وتىرىسىن 2023 جىلى 5 ساۋىردە باستادى. 20 ساۋىرگە دەيىن 14 زاڭ قابىلداندى. بۇلاردىڭ ىشىندە كوشى-قونعا قارسى،  20 بابى 5 تارماعىنا قاتىستى  ەشقانداي دا زاڭ قابىلدانعان جوق...»، - دەپ، ءماجىلىس دەپۋتاتى قازىبەك يسا مالىمدەدى.

مىنە، ەندى كەلىپ،  «دەموگرافيالىق جاعداي...»، «ۋربانيزاتسيا»، «سولتۇستىك وڭىرلەر...»، - دەپ، ماۋلەن باۋىرىمسايراااااپ وتىر.

قازاقتىڭ ۇلەسى قىرىق پايىزعا جەتپەيتىن جاڭدايدا تاۋەلسىزدىك جاريالاعان قازاقستاننىڭ بۇگىنگى كۇندە قازاقتىڭ ۇلەسى 70 پايىزعا جەتۋىنە شەتتەن كەلگەن اعايىننىڭ دا ەڭبەگى بار ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا الماسى انىق.

ءبىر قىزىعى، سەناتتا وتكەن ۇكىمەت ساعاتىندا ماۋلەن ساعاتحانۇلى ىشكى كوشى-قون – قونىس اۋدارۋشىلار تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى توقتالعانىمەن، سىرتقى كوشى-قون – كوشىپ كەلۋشىلەر تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاپتى.

قازاقتا «تۇيە پىشىلگەن جەرىنە جولامايدى» دەگەن تاماشا ءسوز بار.

مۇمكىن، ماۋلەن ساعاتقانۇلى سول اتى شۋلى 20-باپتىڭ 5) تارماعىن ءوز قولدارىمەن قابىلداپ جىبەرگەنىن، ءسويتىپ قولدان ۇلتتىق تراگەديا جاساعانىن دا مويىنداپ، سىرتقى كوشى-قونعا – كوشىپ كەلۋشىلەرگە سوقپاي وتە شىققان شىعار. «مەملەكەت قاشاندا شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ ماسەلەسىنە باسا ءمان بەردى. اتاجۇرتقا ورالۋعا نيەتى بار ادامدار ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسالعان. قازاقستان ازاماتتىعى مەن قانداس مارتەبەسىن الۋ ءتارتىبى جەڭىلدەتىلدى...»، - دەگىزىپ، پرەزيدەنتىمىزدى وتىرىكشى قىلعانى ءۇشىن ۇيالعان شىعار...

قالاي دەسەك تە، مەن نازارباەۆ داۋىرىندەگى ماۋلەن اشىمباەۆتىڭ توقاەۆ داۋىرىندە مۇلدە باسقا ماۋلەن اشىمباەۆ بولىپ كەتكەنىنە قايران قالۋدامىن.

«ەكى اشىمباەۆتىڭ» سوزدەرىن تىڭداسام، ەكەۋى ەكى ءتۇرلى ءسوز ايتادى. سوڭعىسىنان قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەر ەستىپ وتىرعانداي كۇي كەشەمىن. ءتاپسىرشى بولىپ كەتكەن.

ماۋلەن ساعاتحانۇلى مەنەن ەكى-اق جاس كىشى. زامانداسپىز. تەكتى، تاعدىرلى اۋىلدىڭ تۋماسى. قاي جاعىنان الساق تا، بوتەن ەمەسپىز. ول ماعان، مەن وعان جيەنمىن. نازارباەۆ داۋىرىندە قول استىندا قىزمەت اتقاردىم. بەتىمنەن قاققان ەمەس...

توبەمدە قۇداي تۇر عوي، مەن نازارباەۆ كەزىندەگى ماۋلەن اشىمباەۆتى وتە جاقسى كورەمىن. ول مەنى ەلەپ-ەسكەرمەسە دە، مەن ونى قاتتى ساعىنامىن...

ال، توقاەۆ داۋىرىندەگى ماۋلەن اشىمباەۆ ماعان ۇناڭقىراماي بارادى. ءوزىن جوعالتقان. سول ءۇشىن دە، مەن وعان وكپەلىمىن. قاتتى وكپەلەدىم. جەكە مۇددەم ءۇشىن ەمەس، قانداستارىنا جاساعان قياناتى ءۇشىن قاپا بولدىم وعان. كوپ تيىسەتىنىم، اششى سوزدەر ايتاتىنىم – سودان...

اۋىت مۇقيبەك

Abai.kz