مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى
نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ تۋعانىنا 120 جىل

 كەشەگى كەڭەستەر وداعى كەزەڭىندە ۇلتىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنا قاجىرلى ەڭبەگىمەن سۇبەلى ۇلەس قوسقان ازاماتتاردىڭ الدىڭعى قاتارىنا نۇرتاس وڭداسىنوۆتى قوسۋعا بولادى. نۇرتاس ءداندىبايۇلى 1940-1953 جىلدار ارالىعىندا قازاق رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقاردى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى حالقىمىزدىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرىپ، دۇشپاندى جەڭۋ جولىندا اياۋسىز كۇرەستى. قالالاردا ونداعان-جۇزدەگەن زاۋىت، فابريكالار سالىنىپ، ولاردىڭ جۇمىستارى 2-3 ماۋسىمدىق جۇيەگە اۋىستىرىلىپ، جۇمىسشىلار كۇندىز-ءتۇنى تىنىمسىز ەڭبەك ەتتى. ەل باسىنا تۇسكەن اۋىرتپاشىلىقتان ەڭسەسىن تىكتەي الماي جاتقان جىلدارى ۇكىمەتتى باسقارعان قايراتكەر ىسكەرلىگىمەن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىمەن تانىلدى. الدىمەن ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ىسىنە بەلسەنە كىرىستى. شالعاي اۋدانداردا مۇعالىمدەر دايىندايتىن ۋچيليششەلەر، وبلىس ورتالىقتارىندا مۇعالىمدەر دايارلايتىن كۋرستار، ۋچيليششەلەر، وبلىس ورتالىقتارىندا مۇعالىمدەر ينستيتۋتتارىن اشۋعا ايرىقشا ءمان بەردى. ەلىمىزدىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن، رۋحانياتىن دامىتۋعا وراسان زور ۇلەس قوستى.

سوعىستىڭ اۋىر كەزەڭدەرىنە قاراماستان، حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ ماقساتىندا ن.وڭداسىنوۆتىڭ توراعالىعىمەن ۇلى اقىن اباي قۇنانباەۆتىڭ 95 جانە 100 جىلدىق مەرەيتويلرى جوعارى دارەجەدە اتاپ ءوتىلدى. وڭداسىنوۆتىڭ قولداۋىمەن كوپتەگەن قالالاردا جوعارى وقۋ ورىندارى اشىلدى. ءبىر عانا الماتىدا پوليتەحنيكالىق، قىزدار پەدوگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ، قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريانىڭ، مەديتسينالىق، شەت تىلدەرى، دەنە شىنىقتىرۋ ينيستيتۋتتارىنىڭ ىرگەتاسى قالاندى. وپەرا جانە بالەت تەاترى، وبلىستاردا دراما تەاترلارى اشىلىپ، فيلارمونيا، ءان-بي انسامبلدەرىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋىنا ۇيىتقى بولدى.

ول - قازاقستاندا تۇڭعىش رەت عىلىم اكادەمياسىنىڭ دەربەس قۇرىلىسىنا بىردەن-ءبىر اتسالىسقان ادام. جاڭا عيماراتتىڭ سالىنۋىنا قاراجات قاراستىرىپ، ىرگەتاسى قالانعاندا ىرىمداپ «قازاق عىلىمى كۇمىستەي تازا بولسىن» دەپ كۇمىس اقشا شاشقانى بەلگىلى. قازاق عىلىم اكادەمياسىنا قانىش ساتباەۆتىڭ باسشى بولىپ كەلۋىنە سەبەپشى بولدى. قانىش يمانتايۇلىنىڭ گازەتكە جاريالانعان ماقالاسىنداعى بولاشاق عىلىمنىڭ ءسوز زەردەلەۋى ۇناپ، جاڭا وي-پىكىرلەرىن بىلۋگە، تانىسۋعا ماسكەۋگە شاقىرادى. كەزدەسىپ، پىكىر الىسقاننان كەيىن، كەڭەستەر وداعى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆ.ل.كوماروۆقا الىپ بارىپ: «قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ بولاشاق پرەزيدەنتى...» دەپ تانىستىرادى.

1942 جىلدىڭ باسىندا كەندى التاي، لەنينوگور، ريددەرگە ءىس-ساپارمەن بارعان ن.وڭداسىنوۆ ءبىلىمدى، بايسالدى دىنمۇحامەد قوناەۆتى كەزدەستىرەدى. كەيىننەن الماتىعا كەلىپ، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى سكۆورتسوۆپەن اقىلداسىپ، وزىنە ورىنباسارلىققا شاقىرادى. د.قوناەۆ ون جىل بويى ن.وڭداسىنوۆتىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارادى.

نۇرتاس ءداندىبايۇلى 1954-1955 جىلدارى قازاق سسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى، گۋرەۆ (اتىراۋ) وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى، وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولدى.

«جاۋاپتى قىزمەتتەردە ءجۇرىپ شىعارماشىلىقتان دا قول ۇزبەدى. اراب، پارسى، ورىس تىلدەرىنە جۇيرىك ەدى. 1969 جىلى «ارابشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىگى»، 1974 جىلى «پارسى-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىگى» جارىق كورىپ، حالىق ىقىلاسىنا بولەندى»، – دەپ جازادى د.ا.قوناەۆ «ءوتتى داۋرەن وسىلاي» اتتى كىتابىندا.

قوستانايعا بارعان ساپارىندا حاكىمجان ناۋرىزباەۆتىڭ تالانتىن تانىپ، الماتىعا الىپ كەلىپ وقىتادى. وسىلايشا قازاقتىڭ تۇڭعىش مۇسىنشىسىنە قامقورلىق جاسايدى. سول حاكىمجان - الماتى قالاسىنداعى اباي ەسكەرتكىشىنىڭ اۆتورى.

وڭداسىنوۆتىڭ قازاق ەلىنە جاساعان ەڭبەگىن ايتۋ ءۇشىن بىرنەشە توم كىتاپ جازۋ قاجەت. ول كىسىنىڭ جارقىن قولتاڭباسى ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىنەن كورىنىس تابادى. سونىڭ ايعاعى - سول جىلدارى ەلىمىزدە اشىلعان مۇناي، ءتۇرلى ءتۇستى مەتالداردىڭ وراسان زور كەن ورىندارى. ونداعان، جۇزدەگەن قالا مەن قالاشىقتار، كەڭشارلار مەن ۇجىمشارلاردىڭ وركەندەپ ءوسىپ كوركەيۋى، حالقىمىزدىڭ سوعىستان كەيىنگى جىلدارداعى الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايىنىڭ جاقسارۋى.

وڭداسىنوۆ ءوزى تۋىپ-وسكەن وڭتۇستىك ولكەسىن دە نازارىنان تىس قالدىرماعان. ءىس-ساپارمەن ۇنەمى كەلىپ-كەتىپ وتىرعان. وتكەن عاسىردىڭ 40-جىلدارى ورتالىق قازاقستاننان، اقتوبە، قىزىلوردا وبلىستارىنان، اۋليەاتا، شىمكەنت، تۇركىستان، قازىعۇرت ايماقتارىنان العاشقى كەزەڭدە 18 مىڭعا جۋىق، كەيىننەن 14 مىڭعا جۋىق ءوز ەركىمەن كەلگەن ەرىكتى جۇمىسشىلار ءمىرزاشولدى يگەرۋگە وڭداسىنوۆتىڭ باسشىلىعىمەن جۇمىلدىرىلدى. تىڭ جەرلەردى يگەرۋدە «دوستىق» كانالى مەن جۇزدەگەن شاقىرىم ارىق-اتىزداردى سالۋدا جۇمىسشىلار قىرۋار ەڭبەك جاسادى. سونىڭ ارقاسىندا مەملەكەتكە ءجۇز مىڭداعان باعالى، ستراتەگيالىق ماڭىزدى شيكىزات، اق ماقتا تاپسىرىلدى.

ۇلكەن كىسىنىڭ وسىندا كەلگەن ساپارلارىنىڭ ءبىرى جايىندا ۇلى وتان سوعىسى جانە ەڭبەك ارداگەرى، ماقتاارال اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، توقسانعا تايانعان ەل اعاسى، قازىنالى قاريا بەكەجان توقسانباەۆ بىلايشا سىر شەرتەدى:

«نۇرتاس اعامەن تۇڭعىش رەت 1943 جىلى قىزىلقۇم اۋدانىندا جۇزدەستىم. اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە اۋىلدىق كەڭەس توراعاسى ۇسەنبەك وتەباەۆپەن بىرگە وتىرعانبىز. ويدا-جوقتا ەسىكتەن ارەڭ سىيىپ، ءىرى تۇلعالى، كورىكتى دە سۇلۋ كىسى كىرىپ كەلدى. ءبارىمىز ورنىمىزدان قارعىپ تۇرىپ سالەمدەستىك. سول ساتتە ۇسەنبەك وتەباەۆ كابينەتتە ايالداماستان، سىرتقا شىعىپ كەتتى. مەن توسىننان كەلگەن تۇلعالى كىسىگە قىزىعىپ، ابدىراپ وتىردىم. ءبىر جاعىنان كەلگەن كىسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلگىم كەلگەن. ول قاسىموۆقا تىك قاراپ: «مىنا ادام كىم؟» - دەپ وتەباەۆتى سۇرادى. «ول... ول ءوزىمىزدىڭ اۋىل سوۆەتىمىز - وتەباەۆ ۇسەنبەك» دەگەندى ەستىگەندە وڭداسىنوۆ: «وي، جارىقتىق، ءوزى قىزىق جان ەكەن» دەپ تاڭىرقاپ تۇرىپ قالدى. سوسىن قاسىموۆ ەكەۋى اۋداننىڭ شۇعىل، ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن كۇردەلى ماسەلەلەرىن تالقىلاپ جاتتى».

نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ مىرزاشولگە كەلگەنى جونىندە قوعام قايراتكەرى، ەڭبەك ارداگەرى ءادىلحان سۇلتانبەكوۆ ەستەلىكتەر كىتابىندا بىلايشا جازادى: «بۇل 1950 جىلدىڭ كوكتەم ايىنىڭ ءبىرى بولاتىن. ماقتاارال اۋدانىنىڭ يليچ پوسەلكەسىنە (بۇگىندە اتاكەنت) قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ كەڭەستەر اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى نۇرتاس ءداندىبايۇلى وڭداسىنوۆتىڭ كەلگەنىن ەستىدىك. ول كىسى بۇقارا حالىقتىڭ باسىن جيىپ، 1 ماي – (مامىر) حالىقارالىق ىنتىماق كۇنىمەن شىن جۇرەكتەن جانە دە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ۇلى جەڭىسىنە بەس جىل تولۋىمەن قىزۋ قۇتتىقتادى. بىرنەشە كەڭشارلاردى، ۇجىمشارلاردى، ماقتا وڭدەۋ زاۋىتتارىن ارالاپ، ءىس-تاجىريبە جۇمىستارىمەن ەتەنە تانىستى. جۇمىسشىلارمەن، شارۋالارمەن جۇزبە-ءجۇز كەزدەسىپ، ولاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايلارىنان دا حاباردار بولدى. سول كەزدە يليچ اۋدانى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولعان مەنىڭ جەزدەم تىلەۋىمبەت بەيسەنباەۆ پەن جىبەك اپكەمىزدىڭ ءۇيى ۇلكەن قۋانىشقا بولەنىپ، ۇلدى بولىپ، نۇرتاس اعامىز ەلىمىزدىڭ باقىتتى ازاماتى بولىپ ەرجەتسىن دەگەن نيەتپەن ەسىمىن باقىت قويعان ەدى. بۇگىندە باقىت، زيبو جيەندەرىمىز ۇلكەن عالىمدار، ءوسىپ-ونگەن جاندار» - دەپ ءسوزىن تۇيىندەپتى.

بۇگىندە مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى نۇرتاس ءداندىبايۇلى وڭداسىنوۆتىڭ تۋعانىنا 120 جىل تولعالى وتىر. ۇلى تۇلعانىڭ حالقىمىزعا، سونىڭ ىشىندە ءمىرزاشول وڭىرىنە سىڭىرگەن وراسان زور ەڭبەكتەرىن ەسكە الا وتىرىپ، اتاكەنت قالاشىعىندا وڭداسىنوۆ اتامىزدىڭ ەسكەرتكىشىن ورناتىپ، ءبىر كوشەگە اتىن بەرسەك، بۇل وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇلگى-ونەگەسى مول ءىس بولاتىن ەدى.

ايىپبەرگەن بالتابايۇلى،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

تۇركىستان وبلىسى

Abai.kz