باسى: قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا

سوڭى: 

ورتا ازيانى ۇلتتىق شەكتەرگە ءبولىپ-مەجەلەۋدى ازىرلەۋ ناۋقانى قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ حالىقتى شىنايى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىككە جەتكىزۋ جولىنداعى ساياسي كۇرەسىنىڭ ماڭىزدى بەلەسىنە اينالدى. بۇل شاقتا ولار تەك قازاقتىڭ ەمەس، ولكەنى مەكەندەيتىن باسقا دا ەل-جۇرتتاردىڭ تاعدىرىنا الاڭدايتىنىن ءبىلدىردى. ماسەلەنى ءتيىستى رەسمي جيىنداردا، باسپاسوزدەگى ماقالالارىندا ءار قىرىنان قوزعاپ، كەڭ دە تەرەڭ ءبىلىم، پاراسات، مەملەكەت قايراتكەرىنە ىلايىق كەمەلدىك كورسەتتى. ولار ورتا ازياداعى قازاقتار پروبلەماسىن جەتە ويلاستىرىپ شەشۋ جاعىندا بولدى. قازاق رەسپۋبليكاسىنا تۇركىستان ولكەسىنىڭ قازاق اۋداندارىن قوسۋدى تۇبەگەيلى جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەدى. تاشكەنت قالاسى، ءمىرزاشول جانە تاشكەنت ۇيەزدەرى دە قازاقستاندىق ايماقتار قاتارىندا بولۋعا تيىستىگىن ەكونوميكالىق جانە مادەني تۇرعىدان دالەلدەدى. سونداي-اق جالپى مەملەكەتتىكتىڭ ىرگەسىن نىعايتۋ مۇددەسىمەن، ولكەنىڭ وتكەن تاريحىمەن دايەكتەدى. كۇللى تالقىلاۋلاردا ولار تەرەڭ زەردە، بىلىكتى پاراسات تانىتتى.

ورتا ازيانى مەجەلەپ-جىكتەۋدىڭ قىزۋ ايتىس-تارتىستى ماجىلىستەرىندەگى س. قوجانوۆ باستاعان قازاق وكىلدەرىنىڭ پوزيتسياسى كيررەسپۋبليكا تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ تۇرعان-دى.   س. قوجانوۆ رك(ب)پ وك واب مۇشەسى رەتىندە ورىنبورعا بىرنەشە مارتە كەلىپ، مەجەلەنۋ پروبلەمالارىن كوتەرىپ وتىردى. بولشەكتەنىپ جاتقان بۇحارا رەسپۋبليكاسىنداعى قازاقتاردىڭ وكىلدەرىن ەرتىپ اكەلىپ، ولاردىڭ وزبەك رەسپۋبليكاسى قۇرامىندا اۆتونوميالىق بىرلىك (ەدينيتسا) قۇرۋ جايىنداعى تىلەگىن رك(ب)پ قازاق وبكومىنا جەتكىزۋىنە قامقور بولدى. سونداي-اق جىكتەلۋگە تۇسكەن حورەزم  قاراقالپاقتارىنىڭ امۋدارياداعى قانداستارىمەن بىرگە  اۆتونوميالىق وبلىس  قۇرىپ،  قازاق رەسپۋبليكاسىنا قوسىلماق وتىنىشتەرىن بىلدىرگەن    وكىلدەردى دە ورىنبورعا س. قوجانوۆ باستاپ كەلگەن ەدى. بارلىق رەتتە دە تۇركىستاندىق قايراتكەر س. قوجانوۆتىڭ قىزمەتى وڭ ناتيجەگە جەتىپ وتىردى. ول رك(ب)پ قازاق وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ورىنبورداعى ەكىنشى پلەنۋمىندا (26–28.09.1924) مەجەلەۋ جايىندا قوسىمشا بايانداما جاسادى.

تەرريتوريالىق كوميسسيانىڭ قىزۋ پىكىرسايىس جاعدايىندا وتكەن پلەنۋمىنان كەيىن، 1924 جىلعى 20 تامىزدا، بولشەۆيكتىك ورتالىقتىڭ تۇركىستانداعى وڭ كوزدەرىنىڭ ءبىرى، رك(ب)پ وك ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ مۇشەسى ي.م. ۆارەيكيس تاشكەنت قالالىق پارتيا جينالىسىندا تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى رەتىندە بايانداما جاساپ: «كيررەسپۋبليكا جاڭاشا راسىمدەلەدى، – دەپ حابارلادى، – وعان جەتىسۋ، سىرداريادان بىرقاتار اۋماق، امۋداريانىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى، باسقا دا جەرلەر كىرەدى. وسىنىڭ ءبارى ورىنبوردا ءوز رەزيدەنتسياسى بار ۇلى كيررەسپۋبليكاعا ءبولىنىپ كەتەدى». سوسىن بايانداماسىنىڭ «كيررەسپۋبليكا تۋرالى» دەگەن تاراۋشاسىندا ول «ەكونوميكالىق بىرلەستىكپەن قامتىلاتىن مەملەكەتتىك ەدينيتسالار اۋقىمى جايىنداعى ماسەلەگە» جانە سول ماسەلەلەردى تياناقتاۋدا كورىنىس تاپقان وي-پىكىر الاۋىزدىقتارىنا توقتالدى. «سىبىرمەن دە، جەتىسۋ وبلىسىمەن دە كورشى ءومىر سۇرەتىن كيررەسپۋبليكا دا ەكونوميكالىق بىرلەستىككە كىرۋگە ءتيىس دەگەن پىكىردى جاقتايتىندار بار. سونىمەن بىرگە كيررەسپۋبليكانى ورتا ازيامەن ءتىپتى دە بىرىكتىرمەگەن ءجون دەگەن كەرى پىكىر جاعىنداعىلار دا بار، – دەدى بايانداماشى بۇل ورايدا. – مەنىمشە، بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلۋىن ءبىراز ۋاقىت كەيىنگە قالدىرۋ كەرەك. سەبەبى، بىرىنشىدەن، ءالى كۇنگى قازاق ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى تارتىلىس ورتالىعى قايدا ەكەنىن كيررەسپۋبليكانىڭ ءوزى جەتكىلىكتى دارەجەدە ايقىن بىلمەيدى. ەكىنشىدەن، كيررەسپۋبليكا الىپ تەرريتوريا، ءبىر بولىگى امۋدارياعا تىرەلەدى، جەتىسۋعا كەتەدى، ال ەكىنشى بولىگى التاي مەن تومسكىگە جانە ءتىپتى ساماراعا دا جەتىپ قالادى. سىزدەر تۇسىنەمىسىزدەر، وسىنداي وراسان زور تەرريتوريامەن ەكونوميكالىق بىرلەستىككە بارۋ – اسا ۇقىپتى تۇردە الدى-ارتىڭدى ويلاپ، ساقتىقپەن قاراۋدى تالاپ ەتەدى.... سوندىقتان ەكونوميكالىق بىرلەستىك العاشقى شاقتا وزبەك، تۇرىكمەن رەسپۋبليكالارىن جانە... – قىرعىز بەن تاجىك اۆتونوميالىق وبلىستارىن قامتيدى».

ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ ەكونوميكالىق بىرلەستىگىن قازاقستاندى قاتىستىرماي ۇيىستىرۋعا ۇيعارعان بولشەۆيكتىك شەشىمدى ۆارەيكيس وسىلاي ايان ەتتى. ودان ءارى ول بايانداماسىنىڭ «ورتا ازيا فەدەراتسياسى بولا ما؟» دەگەن تاراۋشاسىندا ولكەدە فەدەراتيۆتىك قۇرىلىم جاساۋدىڭ «ءپىسىپ-جەتىلمەگەن نيەت» ەكەنىن «دالەلدەدى»: «ەگەر ءبىز فەدەراتسيانى بۇگىن قۇرۋعا بولادى دەسەك، بۇل – ماسەلەنى تۇك تە تۇسىنبەگەندىك بولىپ شىعار ەدى. فەدەراتسيانى بۇگىن قۇرۋعا بولمايدى، ويتكەنى فەدەراتسيا – جەكەلەگەن مەملەكەتتەر وداعى. ال ونداي مەملەكەتتەر جوق كەزدە، ءبىز فەدەراتسيانى قالاي جاساماقپىز؟ اۋەلى سول مەملەكەتتەردى قۇرۋ كەرەك – مىنە ءبىز سولاردى قۇرىپ جاتىرمىز. جاڭا رەسپۋبليكالار ءوز دامۋىندا بەلگىلى-ءبىر تاريحي كەزەڭدى وتكەرسىن، سودان سوڭ ولاردىڭ وزدەرى-اق فەدەراتسيا جاساۋ قاجەتتىگىنە ءسوز جوق كەلەدى. سول كەزدە ءبىزدىڭ پارتيا، ەڭبەكشى بۇقارانىڭ ەرىك-جىگەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، وسى يدەيانى ومىرگە ەنگىزۋگە ايالداماستان كىرىسەدى». بولشەۆيكتەر ءىس-داعدىسىندا، ورايى كەلگەندە، قىسىلماي قولدانا بەرەتىن قوس ستاندارتتىڭ ادەتتەگى كورىنىسى وسى سوزدەردەن دە بايقالادى: قازان توڭكەرىسى جاريالاعان رەسەي رەسپۋبليكاسىندا – بۇرىنعى يمپەريا اۋماعىندا – بىردە-ءبىر «مەملەكەت» بولماعانىن، جوق «مەملەكەتتەردىڭ» قۇرىلۋىنا كەڭەس وكىمەتى جاريالاعان حالىقتار قۇقتارى دەكلاراتسياسى ەرىك بەرگەنىن، ءسويتىپ بارىپ رەسپۋبليكانىڭ فەدەراتيۆتىك سيپاتقا كوشكەنىن ورتالىق بيلىك ەميسسارى «ۇمىت» قالدىردى. ءتۇتىن تۇتەتىپ تۇرعان تۇركىستان، بۇحار جانە حورەزم رەسپۋبليكالارىن ورتا ازيا فەدەراتسياسىنا نەگىز ەتىپ، فەدەراتسيا ىشىندە، ەكونوميكالىق بايلانىستاردى بۇزباي، ۇلتتىق رەسپۋبليكالارعا مەجەلەنۋدىڭ ۇتىمدى بولۋى ىقتيمالدىعىن ول اۋىزعا دا المايدى. جانە ارينە، بۇل رەسپۋبليكالاردىڭ ءىس جۇزىندە بار ەكەندىگىن، ياعني ءۇش رەسپۋبليكانىڭ ءۇش «جەكەلەگەن مەملەكەت» ەكەندىگىن جوققا شىعارىپ، «فەدەراتسيا – جەكەلەگەن مەملەكەتتەر وداعى. ال ونداي مەملەكەتتەر جوق كەزدە، ءبىز فەدەراتسيانى قالاي جاساماقپىز؟» – دەپ اۋزىن قۇر شوپپەن سۇرتەدى. «اۋزى قيسىق بولسا دا بايدىڭ بالاسى سويلەسىن» دەپ حالىق بەكەر ايتپاعان، ماسكەۋ سەنەتىن قايراتكەر سويلەگەندە، ۇلتتىق وتاۋ تىگۋ مۇمكىندىگى كوزدەرىن قارىقتىرعان كوپشىلىك ونىڭ سوزىنە مۇلگي ۇيىدى.

«تەك توركىنى بەلگىسىز جانە حالقىمىزدىڭ جەلكەسىنە قالاي ءمىنىپ العانىن دا ءبىر قۇدايدان باسقا ەشكىم بىلمەيتىن ۆارەيكيس دەگەن بىرەۋ ول كەزدە «ورتا ازيا پارتيا كوميتەتىندە فەدەراتسيا يدەياسىنىڭ تىم كۇشتى جانە ۇستەم اعىمعا اينالعانىن» مويىنداعان ەدى»، – دەپ جازدى م. شوقاي ەۋروپادا شىعارىپ تۇرعان «ياش تۇركىستان» جۋرنالىندا 1931 جىلى. تۇركىستان تۇتاستىعىنىڭ بىرەگەي نامىس جىرتۋشىسى ەميگرانت شوقاەۆ ءوزىنىڭ تالداۋلارىندا – بولشەۆيكتەردىڭ استارلى، جادىگوي ساياساتىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىمەن، ادەتتە باستارىنا قۇدايداي كوتەرەتىن كارل ماركس ءىلىمىنىڭ ءوزىن اياق-استى ەتىپ جۇرە بەرەتىن ەكىجۇزدىلىكتەرىنە نۇسقادى: «وسى ءبىر جاۋاپتى قىزمەتتەگى كەڭەس اكىمىنىڭ مويىنداۋلارىن ءبىز ەشقاشان ەسىمىزدەن شىعارماۋىمىز كەرەك. بۇل مويىنداۋ – بولشەۆيكتەر تۇركىستاندا وزدەرىنىڭ ساياسي ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ماركستىڭ: «ءاربىر ساياسي جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ەكونوميكالىق نەگىزگە قۇرىلۋى ءتيىس» دەگەن تەوريالىق تۇجىرىمىن ىلىككە الماي وتىرعانىن كورسەتەدى. دەمەك، بولشەۆيكتەر تۇركىستاندا ءبىرجولا ورنىعىپ قالۋ ءۇشىن ماركسيزمنىڭ اياعىن اسپاننان كەلتىردى».

تاشكەنت قالاسى كوممۋنيستەرى الدىندا نەگىزگى تۇجىرىمدارىن ءبىر سىناقتان وتكىزىپ العان ي.م. ۆارەيكيس اراعا ايعا جۋىق ۋاقىت سالىپ، 1924 جىلعى 14 قىركۇيەكتە، تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى، تكپ ورتالىق باقىلاۋ كوميتەتى جانە تكپ تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ بىرىككەن پلەنۋمىندا – ورتا ازياداعى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك جىكتەۋ تۋرالى بايانداما جاسادى. باياندامادا تەرريتوريالىق كوميسسيا جۇرگىزگەن قىزۋ پىكىرتالاستارعا تولى جۇمىستار قورىتىندىلاندى.

مەجەلەۋ جۇمىستارىنىڭ قورىتىندىسى قىزۋ ايتىس-تارتىسپەن ورىلە وتىرىپ شىعارىلدى. جانە ونى ءادىل بولدى دەپ ايتۋ قيىن. پىكىر تالاستىرۋشىلاردىڭ وزىمشىلدىگى، ادىلەتكە جىعىلماۋى، ورتاق مۇددە جولى ەمەس، ءورىسى تار ۇلتشىلدىق سوقپاققا ءتۇسۋى، اينالىپ كەلگەندە، ءوز ەرىكتەرىمەن-اق، بايىرعى «بولشەكتەپ بيلەۋشىلەر» جەمىنە اينالماعى كوزگە ۇردى. وسى رەتتە – رك(ب)پ وك واب تەركومىنداعى تالقىلاۋلار كەزىندە ورىن العان پىكىرسايىستاردىڭ تاجىك زەرتتەۋشىسى ن. تاباروۆ جۇمىسىندا كەلتىرگەن  مىنا ءبىر پاراسى  تانىمدى دا تاعلىمدى... تەركوم توراعاسى، سرەدازبيۋرو توراعاسىنىڭ ورىنباسارى و. كاركلين مەجەلەۋ ماسەلەسىن تالقىلاعان ەكىنشى وتىرىستى اشىپ تۇرىپ، «تۇرىكمەن جانە وزبەك رەسپۋبليكالارىن قۇرۋ ماسەلەسىنىڭ نەعۇرلىم انىق تا ايقىن» ەكەنىن، ال «قازاق جانە حورەزم رەسپۋبليكالارى جايىندا ءالى دە پىكىرتالاستى جالعاستىرۋعا تۋرا كەلەتىنىن» ايتتى. الايدا ناقتى پىكىرسايىس اۋقىمى توراعا سىزىپ بەرۋگە تىرىسقان شەڭبەردەن تەز-اق اسىپ كەتتى. تۇركرەسپۋبليكا حكك توراعاسى رۋستام يسلاموۆ تۇرىكمەندەرمەن شەكارا جونىندە كەلىسە الاتىندارىن، ماسەلەنىڭ وندا ەمەس، «قازاق جولداستاردىڭ جوباسىنداعى الاۋىزدىقتا» تۇرعانىن تىلگە تيەك ەتتى. «ءبىز – وزبەكتەر مەن تۇرىكمەندەر – تاۋەلسىز رەسپۋبليكالارىمىزدى قۇرۋ تۋرالى ايتۋدامىز، – دەدى ول ودان ءارى، – ال قازاق پودكوميسسياسى قازىرگى رەسپۋبليكالارعا قوسىلىپ فەدەراتسيا قۇرۋدى ايتادى، بۇل، ارينە، اعارتۋ، سوت ءىسى، ت.س.س. سالالارعا كەڭ ءورىس اشقاننان وزگە ەشتەڭە بەرمەيدى. بىراق ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ نەگىزىندەگى داۋ-دامايدان ءبىز ارىلمايمىز، ولار قالا بەرەتىن بولادى. مىنە سوندىقتان دا ءبىز بىلاي ويلايمىز: وزبەك تۇرعىندارى باسىم تاۋەلسىز وزبەك رەسپۋبليكاسىن، تۇرىكمەن تۇرعىندارى باسىم تاۋەلسىز تۇرىكمەن رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ جوباسىنا توقتاۋ كەرەك...»

تۇركواك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، سرەدازبيۋرو مۇشەسى سۇلتانبەك قوجانوۆ ونىڭ پىكىرىمەن، جانە، جالپى العاندا – بارشا تار دا ساياز ۇلتتىق شەڭبەرمەن شەكتەلگەن ۇساق ۇلتشىلدىق كوزقاراسپەن كەلىسپەيتىنىن بىلاي مالىمدەدى: «مۇندا تەك قازاق، ياكي وزبەك كوزقاراسى ەمەس، – كەڭەستىك، مەملەكەتتىك كوزقاراس بولۋعا كەرەك... ءسوز – نە مىنانىڭ، نە انانىڭ ۇلتتىڭ توعىشارلىق يگىلىككە بولەنۋى جايىندا ەمەس، – مەملەكەتتىك تۇرعىدان قويىلۋعا ءتيىس. جولداستار مىنانى ءتۇسىنۋ كەرەك: بىزگە بىردەن جىك ايىرۋدىڭ ىڭعايى كەلمەيدى، بۇل ىستەگى داۋ-داماي ءالى تالاي مارتە ءورت بوپ تۇتانادى. بۇل وتە وتكىر ماسەلە، مۇندا سۋايتتىق الداپ سوعۋ تاسىلىنە بارۋعا بولمايدى... مەن تاعى دا مىنا ويدى باسا ايتقىم كەلەدى: ءبىز قانشاما ارامىزدى جارىپ مەجەلەنسەك تە، ورتا ازياداعى ەكونوميكالىق بىرلىكتەن ات-تونىمىزدى الا قاشىپ كەتە المايمىز. تاۋەلسىزدىك – جاقسى نارسە، بىراق ول باسقالار ءۇشىن دە اڭساۋلى بولۋعا ءتيىس، اسىرەسە ءىس جۇزىندە تاۋەلسىز ەمەستەرگە; ال ءىس جۇزىندە تاۋەلسىزدەر ءۇشىن، بيلەپ وتىرعاندار ءۇشىن – تاۋەلدىلىك دەگەنىڭىز قاڭق ەتكەن بوس دىبىس. ەگەر ءبىز ۇلتتىق مەجەلەۋ مەن ءار ۇلتتىڭ مۇددەسى جايلى ايتىپ وتىرعان بولساق، وندا بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ – ەكونوميكالىق جاعىنان ونسىز دا تاۋەلسىز وزبەكتەرگە قىمبات ەكەنىن عانا ايتپاۋىمىز كەرەك، ونىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدا وزگەلەرگە تاۋەلدى رەسپۋبليكالارعا دا قىمباتتىعىن ويلاۋعا ءتيىسپىز... ەگەر وزبەك تەزيسى تەك وزبەكتەر، تۇرىكمەن تەزيسى تەك تۇرىكمەندەر تۋرالى عانا سويلەيتىن بولسا، وندا بۇل كەڭەستىك كوزقاراس ەمەس».

وزىمسىنگەن وي-ورىسپەن عانا شەكتەلەتىن ۇلتشىلدىقتى س. قوجانوۆ وسىلاي، – سوناۋ تىزگىندەۋلى دە باسقارۋلى، باعدارلانعان ۇلتشىلدىقتى تۇتاندىرۋشىنىڭ ءوزىن، ياعني تۇركى ۇلىستارىنىڭ جەكە-جەكە تايپاشىلدىق سەزىمىن استىرتىن قىتىقتاۋ ارقىلى، ءوز ۋىسىندا ويناتاتىن ۇلتشىلدىقتى تۋعىزىپ وتىرعان كەڭەس وكىمەتىن ارقا تۇتا وتىرىپ مىنەدى. «ءبىز تۇرىكمەندەر مەن وزبەكتەردەن گورى كەڭپەيىلدىرەكپىز، – دەپ ساباقتادى ول سىنشىل ءسوزىن. – كەڭپەيىلدىگىمىزدىڭ ناقتى كورىنىسى سول، فەرعانا وبلىسىندا بەس قازاق بولىسىن، مارگەلاندا – ەكى، قوقاندا – ەكى، نامانگاندا – ەكى قازاق بولىسىن قالدىرىپ وتىرمىز. ءبىز ۇلتتىق ازشىلىقتىڭ بولۋىن جوققا شىعارمايمىز. ونىڭ ۇستىنە، ءامۋداريا وبلىسىن حورەزم وبلىسىنا قوسۋ قاجەتتىگىن ايتۋدامىز.... مىنا قالا – مەنىكى، انا ارىق تا – مەنىكى، ال سەن تابىنىڭدى ايتەۋىر ءبىر جەردە جايىپ باعا بەر دەيتىن كوزقاراسپەن كەلىسۋگە بولمايدى عوي...»

س. قوجانوۆ ورتاازيالىق فەدەراتسيا قۇرۋدى عانا بولاشاعى بار ءىس دەدى. الايدا تۇركاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ابدۋللو راحيمباەۆ ونىڭ ۇسىنىسىنا تۇبەگەيلى قارسى شىقتى: «وزبەك جانە تۇرىكمەن تاۋەلسىز رەسپۋبليكالارىن ۇيىمداستىرۋ –  ...ورتا ازيا ۇلىستارىن دامىتۋداعى العا باسقان ءبىر قادام. ال فەدەراتسيا قۇرۋ، بۇل – تۇركىستاندىق وسەكتى كۇللى ورتا ازياعا سوناۋ سىبىرگە دەيىن جايۋ دەگەن ءسوز».

توراعالىق ەتۋشى و. كاركلين داۋىسقا ەكى ۇسىنىستى قويدى: «ءبىرىنشى – ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى – تۇركرەسپۋبليكا، بۇحارا جانە حورەزم رەسپۋبليكالارى ماسشتابىندا فەدەراتسياسىز مەجەلەپ-جىكتەۋدى جۇرگىزۋ. ەكىنشى ۇسىنىس: ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مەن قازاق رەسپۋبليكاسىنان ورتا ازيا فەدەراتسياسىن قۇرۋ» . باسىم داۋىسپەن العاشقى ۇسىنىس ءوتتى. «ءبىز اپپەلياتسيا بەرۋ حۇقىن قۇزىرىمىزدا قالدىرامىز»، – دەدى س. قوجانوۆ. ول ءوز ءۋاجىنىڭ دۇرىستىعىنا سەنىمدى-ءتىن. الايدا، ناۋقان سوڭىندا، حالىق ايتاتىنداي، حاقى مولدىڭ ايتقانى عانا حاق بولماعى تاعى دا راستالدى.

بۇل ءجايت تاشكەنت جونىندە دە قايتالاندى. «جولداستار 1920 جىلعى دەرەكتەر بويىنشا وزبەكتەردىڭ تاشكەنت ۇيەزىندەگى مولشەرى قازاقتار مەن وزگە ۇلتتاردان ەداۋىر كوپ دەگەندى دالەلدەگىسى كەلەدى، ال بۇل شىندىققا مۇلدەم جاناسپايدى»، – دەي كەلە، س. قوجانوۆ تەركوم مۇشەلەرىنىڭ تاريحي پارىزىن تۇيسىنۋىنە ءۇمىت ارتقان. ەگەر وسىناۋ ساياسي قايراتكەرلەر باسقا ۇلتتاردىڭ دا ازداپ تا بولسا جاعدايلاستىرىلۋىن جانى اشىپ ويلار بولسا، وندا تاشكەنتتى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ەتۋلەرى قاجەت ەكەنىن مەيلىنشە ەكپىن قويا ايتقان-تىن. ول: «تاشكەنتكە تۇركىستان قازاقتارىنىڭ ورتالىعىن جيناقتاۋ كەرەك»، – دەگەن دە ۇسىنىس ءبىلدىردى. سوندا ونىڭ ويى تۇركاتكوم توراعاسى ءنادىرباي ايتاقوۆ تاراپىنان قولداۋ تاپتى: «قالالارعا ۇلتتىق نىشان تاڭۋعا بولمايدى. حورەزمدە تۇرىكمەندەر تۇراتىن بىردە-ءبىر قالا جوق. ولار قالالاردىڭ سىرت جاقتارىندا ءومىر سۇرەدى. سوندىقتان مەن قالالار ونى قورشاپ جاتقان حالىققا تيەسىلى دەپ ساناۋدى ۇسىنامىن»، – دەدى ول. بۇلاردىڭ كوزقاراسىن بۇحارا رەسپۋبليكاسىنىڭ قايراتكەرى، تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حكك-ءنىڭ بۇرىنعى توراعاسى قايعىسىز اتاباەۆ تەرەڭدەتە ءتۇستى: «تاشكەنت تۋرالى ايتۋدان بۇرىن، قالا – رىنوك رەتىندە، ەكونومورتالىق رەتىندە، –  ىس جۇزىندە كىمگە ءتان ەدى، وزبەكتەرگە مە، قازاقتارعا ما، – سونى نەگىزدەپ الۋ كەرەك، – دەدى ول ايتىستىڭ استارىن اقتارىپ. – مىنە ماسەلە قايدا. ەگەر تاريحقا تەرەڭدەر بولساق – وندا تاشكەنتتىڭ وزبەك ورتالىعى بولماعانىن كورەمىز...»

الايدا تاريحي دايەكپەن ساناسۋعا بارماي، ا. راحيمباەۆ: «تاشكەنت قالاسى وزبەكتەردىڭ مادەني ورتالىعى بولىپ تابىلادى»، – دەپ نىعارلايدى. ونىڭ    جاعىنداعىلار پىكىرلەرىن دالەلدەۋگە – بولشەۆيكتىك تاسىلمەن بۇرمالانعان ەسەپ-قيساپتى قولدانادى. سوندا قوجانوۆ: «ەگەر تەك تاشكەنت ۇيەزىن الساق، قازاقتار مۇندا 45,8%، ال وزبەكتەر – 28%، بىراق وعان ەسكى قالانى قوسقاندا – ەكەۋى تەڭەسەدى دە، سودان پايىزدارداعى شاتاستىرۋلار باستالادى، – دەدى. – يەلىكتى انىقتاعاندا، ماسەلەنى تاشكەنت قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنان باستاماۋ كەرەك، ال يسلاموۆ جولداس وسى تسيفرلاردى قۇبىلتامىن دەپ، ولاردىڭ ىشىنە كۇللى ەسكى قالا تۇرعىندارى كىرىپ كەتكەنىن بايقاماعان». وعان ر. يسلاموۆ باسقا مالىمەتتەرمەن جاۋاپ قاتتى: «مەن رەسمي دەرەكتەر بويىنشا انىقتاما بەرەمىن: مۇندا، قىشلاقتاردا – وتىرىقشى تۋزەم حالقى – 96 مىڭ ەر، 86 مىڭ ايەل، بۇلار وزبەكتەر، ال قازاقتار: ەرلەر –  89 مىڭ، ايەلدەر – 84 مىڭ. بۇل تسسۋ دەرەكتەرى. ەگەر قالانى الساق، باسىم كوپشىلىگى – وزبەكتەر، ال قازاقتاردان بار بولعانى – 82 مىڭ ەر، 76 مىڭ ايەل بوپ تۇر». وسىنداي انىقتامالارمەن الماسۋدان كەيىن سرەدازبيۋرو تەركومىنىڭ توراعاسى و. كاركلين «تاشكەنت قازاق بىرلەستىگىنە كىرسىن دەگەن قوجانوۆ جولداستىڭ» جانە «تاشكەنت وزبەك بىرلەستىگىنە كىرسىن دەگەن يسلاموۆ جولداستىڭ»  ۇسىنىستارىن داۋىسقا سالدى. تاعى دا تارۇلتشىلدىق ۇسىنىس قابىلداندى. ايتسە دە، تەركوم ماتەريالدارىن قاراعان رك(ب)پ وك واب ماجىلىسىندەگى قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ تاباندىلىعى   ناتيجەسىندە، ماسەلە ماسكەۋ قۇزىرىنا قالدىرىلدى.

ماڭدايلارى جارعا سوعىلا بەرسە دە، تكپ ورتالىق كوميتەتى قۇرامىنداعى س. قوجانوۆ باستاعان بەلسەندى ازاماتتار قازاقتىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەسى جولىندا ۇلكەندى-كىشىلى بيلىك بۋىندارىنداعى جارتى جىلداي ۋاقىتقا سوزىلعان وي-پىكىر قاقتىعىستارىنان تارتىنعان جوق. س. قوجانوۆتىڭ تاشكەنتتى قازاق رەسپۋبليكاسىنا قوسۋ تالابى دا، ورتا ازيا ەكونوميكالىق بىرلەستىگى مەن ورتا ازيا فەدەراتسياسىن قۇرۋ جايىنداعى ۇسىنىستارى دا قابىلدانبادى. وسى ورايدا – فەدەراتسيا جايىندا جوعارىدان قورىتىلعان ويدى بەكەم ۇستانعان رك(ب)پ وك واب كوزقاراسىن بىلدىرە كەلە، ي. ۆارەيكيستىڭ: «قازىر ءبارى دە بىرىگۋ ەمەس، جىكتەلىپ ءبولىنۋ جاعىندا»، – دەگەنىنە نازار اۋدارعان ءجون. بۇل سوزدەر ركپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تۇركىستاندا ىستەگەن سەنىمدى وكىلدەرى جۇمىسىنىڭ جەمىستى ناتيجەسىن بايقاتادى. بۇعان بولشەۆيزم وتارشىلدىعى ۇلت كوممۋنيستەرىنىڭ ۇلتشىلدىق سەزىمدەرىن واب (سرەدازبيۋرو) اتتى ساۋساقتارىمەن قىتىقتاپ جىبەرۋ ارقىلى قول جەتكىزگەن. ءوز تىزگىنىندەگى بەلسەندىلەر كوكىرەگىنە «بىرىگۋ ەمەس، جىكتەلىپ ءبولىنۋ» نيەتىن ءسويتىپ جاپپاي ۇيالاتقان بولاتىن.

تۇركىستان پارتيا ورگاندارىنىڭ اتالعان بىرلەسكەن پلەنۋمىندا قارالىپ بولعاننان كەيىن، ماسەلە كەڭەستىك رەتپەن بەكىتىلۋگە ۇسىنىلدى. 1924 جىلعى 16 قىركۇيەكتە تۇركاتكومنىڭ 3-ءشى توتەنشە سەسسياسى تۇركىستان كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەرگە ءبولۋ جونىندە قاۋلى الدى. قاۋلىنىڭ قازاققا قاتىستى تارماعىندا مىنانداي سوزدەر جازىلعان: «قازاق حالقىنىڭ جۇمىسشى جانە ديقان بۇقاراسى بىلدىرگەن جالپىعا ورتاق ەرىك-جىگەرىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، قازاق حالقىنا –تاكسر قازاق وبلىستارىنىڭ قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىمەن بىرىگۋى ماقساتىندا – تاكسر قۇرامىنان شىعۋعا قۇقىق بەرىلسىن». سۇلتانبەك قوجانۇلى وسى شەشىمنەن قازاقتار ءۇشىن وڭ سيپات تابۋعا تىرىسىپ،  توتەنشە سەسسيادا سويلەگەن سوزىندە: «ىدىراعان تۇركىستاننىڭ ەكى وبلىسىن (جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىستارىن – ب.ق.) قازرەسپۋبليكاعا قوسۋ – قازاق ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىن راسىمدەۋدىڭ باسى بولادى»، –  دەپ مالىمدەدى...

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz