ءسۇيىنشى، حالايىق! اباي اتامىزدىڭ ەكىتومدىق تولىق جيناعى جارىق كوردى. سەمەي شاھارىنداعى «جاردەم» باسپاسىنان. بۇل جيناق بۇرىن-سوڭعى جيناقتاردان وزگەرەك. ونى جاڭا ۇلگىدە دايىنداعان – كاسىبي ابايتانۋشى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اسان وماروۆ. 

– اسان اعا، تۋعان جەرگە قوش كەلدىڭىز! بىردەن-اق ىسكە كوشەيىك، تاۋەلسىزدىك كەزىندە جارىق كورگەن اباي جيناقتارى بۇرىنعى سوۆەت داۋىرىندەگى جيناقتار كوشىرمەسى. وزگەرىستەر «كوسمەتيكالىق» قانا. ءسىز ءوزىڭىز دايىنداعان ەكىتومدىقتى «جاڭا ۇلگىدەگى جيناق» دەپ قاداپ ايتىپسىز. ونىڭ جاڭالىقتارى جايلى بايانداپ بەرسەڭىز.

– زامان دا، قوعام دا توڭكەرىلىپ ءتۇستى، اباي جيناعى عانا ءباز-باياعى قالپىندا. مۇنى قالىپتى جاعداي دەۋگە اۋىز بارمايدى. سوندىقتان كەڭەستىك ءداۋىردىڭ مۇزداي سىرەسكەن تار شابلونىن بۇزىپ-جارىپ، قايتكەن كۇندە جيناقتى وسى زامانعا ساي شىعارۋدى قالادىم.  مىنا ەكى تومدىق سول ماقساتىمنىڭ ورىندالۋى – ابايتانۋعا قوسقان وزىندىك ۇلەسىم. ونى ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويىنا ارناپ، 2019 جىلى دايارلاعان ەدىم. بەس جىل سىرعىپ وتە شىقتى، زەينەتكەرمىن، قولىم قىسقا، دەمەۋشىم جوق دەگەندەي، جاڭا جيناق ۇستەل تارتپاسىندا جاتىپ قالدى. ءساتى ءتۇسىپ، ونىڭ جارىق كورۋىنە قارجىلاي كومەك كورسەتكەن قالا اكىمى نۇربول نۇرساعاتوۆ مىرزاعا العىسىم شەكسىز. سونداي-اق، اكىمنىڭ ىشكى ساياسات بويىنشا ورىنباسارى نۇرجان ەسەنجولوۆ ىنىمە بەك رازىمىن. ول جيناقتى جەتەر جەرىنە جەتكىزدى. مەيىرىمدى اللا تاعالا ابايشىل ازاماتتارعا مىقتى دەنساۋلىق، باقىت، ءىس- ارەكەتىنە بەرەكە، ساتتىلىك ءناسىپ ەتسىن!

– بارەكەلدى، سونىمەن، قوس تومدىقتىڭ قالىڭ جۇرتشىلىقتى ەلەڭ ەتكىزەر جاڭالىقتارى قايسى، اسان اعا؟

– ءبىرىنشى تومعا ابايدىڭ ءتول ولەڭدەرى، ەكىنشى تومعا قارا سوزدەر، اۋدارمالار، پوەمالار ەندى. ءبىرىنشى تومنىڭ باستى ءۇش ەرەكشەلىگى:  اقىننىڭ ولەڭدەرى العاش رەت حرونولوگيالىق تۇردە جۇيەلەندى، جاڭا ولەڭدەرى قوسىلدى ء(تول ولەڭدەرىنىڭ سانى 195-كە جەتتى) جانە ءار تۋىندىنىڭ شىعۋ تاريحىنان بولەك، مازمۇنىنا تياناقتى تۇسىنىك بەرىلدى. ال، ەكىنشى تومنىڭ باستى جاڭالىعى نەدە دەسەڭىز، قارا سوزدەر العاش رەت نەگىزگى نۇسقاداعى (مۇرسەيىت كوشىرمەلەرىندەگى) رەتتىك سانىمەن بەرىلدى. ماسەلەن، بۇرىن «38-ءشى قارا ءسوز» دەلىنىپ كەلگەن ەڭ كولەمدى ەڭبەككە «تاسديق» دەگەن ءتول اتاۋى قايتارىلدى. العاش رەت ءاربىر قارا سوزگە تۇسىنىك بەرىلدى.

– اباي مۇراسىن تەرەڭدەپ زەرتتەۋگە كەشەگى كەڭەستىك قىزىل يدەولوگيا توسقاۋىل قويدى، كەمشىن، ولقىلار سونىڭ كەساپاتى. بۇل امبەگە ايان. جاڭارعان جيناقتا ولقىنىڭ ورنىن قايتىپ تولتىردىڭىز؟ اربىرىنە توقتالىپ وتسەڭىز... 

– جاقسى، تالشىن شىراعىم. جيناقتىڭ ءبىرىنشى تومىندا العاش رەت ابايدىڭ اقىندىق ەۆوليۋتسياسى جەتى ساتىلى دەپ دايەكتەلدى. سايكەسىنشە بارشا اباي ولەڭدەرى جەتى كەزەڭگە جىكتەلدى. وسىناۋ تىڭ مەتودولوگيالىق ءتاسىل –  «جازىلعان جىلى بەلگىسىز» جانە «اداسىپ» جۇرگەن ولەڭدەردى ءوز ورنىنا قويۋعا  مۇمكىندىك بەردى. بۇدان بولەك، «تۇسىنىكتەر» ءبولىمى تولىقتاي جاڭاردى. قايتالاپ ايتايىن، العاش رەت  ءاربىر ولەڭ مازمۇنىنا تۇسىنىك بەرىلدى (بۇرىنعى جيناقتار تەك ولەڭنىڭ شىعۋ تاريحىمەن شەكتەلەتىن).

– ايتارى جوق، ءبىرىنشى تومدا وزگەرىستەر مول ەكەن. ەندى جيناقتىڭ ەكىنشى تومىنداعى جاڭالىقتار جايلى حاباردار ەتسەڭىز.

– ەكىنشى تومعا ابايدىڭ قارا سوزدەر مۇراسى («تاسديق» جانە «عاقليا» اتتى كىتاپتارى), اۋدارمالارى، پوەمالارى، سونداي-اق، تاريحي ەڭبەكتەرى ەندى. العاش رەت قارا سوزدەر رەتتىلىگى ابايدىڭ كوزى تىرىسىندەگى قالپىنا كەلتىرىلدى. «تۇسىنىكتەر» ءبولىمى جاڭا فورماتتا جازىلدى. ءاربىر قارا ءسوزدىڭ يدەيالىق ءمان-ماعىناسى اشىقتالدى.  بۇدان بولەك، اباي اۋدارمالارى قاشان، قانداي جاعدايدا جاسالعانى ناقتىلاندى. مىسالى، كرىلوۆ مىسالدارىن 1898 جىلى ەمەس، 1894 جىلى اۋدارعانى دالەلدەنىپ، جاڭساقتىق تۇزەتىلدى. اباي پوەمالارى جازىلۋ داتالارى دا العاش رەت ءدالدى انىقتالدى. سونداي-اق، العاش رەت اباي تۇزگەن ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ ءتور شەجىرەسى جيناققا ەندى، اباي افوريزمدەرى جاڭادان تابىلعان ءۇش ناقىلمەن تولىقتى. وسى ايتىلعاندار ەكى تومدىق جاڭا ۇلگىدەگى جيناق دەۋىمە جەتكىلىكتى سياقتى.

– كەرەمەت، «العاش رەت» دەگەن تىركەستى كوپ ايتتىڭىز. نەگىزى، بۇلار بىلدەي ءبىر ينستيتۋتتىڭ يىعىنا جۇك بولار عىلىمي جۇمىستار عوي. قايتىپ جالعىز ەڭسەرگەنسىز، اسان اعا؟ ءاربىر تىڭ جاڭالىقتى اينالىمعا ەنگىزگەندە قانداي دەرەك كوزدەرىن سۇيەنىش ەتتىڭىز؟

– بۇل ەندى ۇزاق اڭگىمە. اۋەلگى دەرەك كوزى رەتىندە اقىننىڭ ءتول ولەڭدەرىن مۇقيات قاراستىردىم. «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»، «كوڭىلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا»، «سەگىز اياق» سياقتى كوپ ولەڭدەرىندە  اۆتوبيوگرافيالىق دەرەكتەر مەنمۇندالاپ تۇر. اباي ماشىعى – تاقىرىپتار اسپاننان ەمەس، كوبىنە ءوزى كورگەن-بىلگەن ءومىر كورىنىستەرىن ولەڭ ەتكەن. كەلەسى سۇيەنگەنىم – اقىن پوەزياسىن سول كەزدىڭ باستى وقيعالارى (1878 جىلعى ءىستى بولۋ، 1884 جىلعى كۇنتۋ بولىس سايلاناتىن سايلاۋ، 1885 جىلعى «بازارالى-تاكەجان داۋى» جانە قارامولا سيازى جانە ت.ب.) اياسىندا قاراستىرۋ ءتاسىلى بولدى. وسى ءتاسىل داتادا كەتكەن تالاي جاڭساقتىقتى سۋ بەتىنە الىپ شىقتى. تاماشا دەرەك كوزى – تۇراعۇلدىڭ بەلگىلى ەستەلىگى بولدى. ونداعى كەلتىرىلگەن داتالار مەن 1909 جىلعى تۇڭعىش جيناقتا كاكىتاي قويعان داتالار سايكەس ەمەس. ءجىتى تەكسەرگەندە ءدالدىسى تۇراعۇلدىكى ەكەنى قاپىسىز انىقتالىپ وتىردى. ارينە، ءاربىر وزگەرىستى ەنگىزگەندە كوپ فاكتورلار (تۋىندى يدەياسى، اقىنعا اسەر ەتكەن وقيعالار، قولجازبالار، ەستەلىكتەر، ارحيۆتىك دەرەكتەردى سۇزگىدەن وتكىزۋ ت.ب.) ەسكەرىلىپ وتىردى. «ابايعا اباي بولۋ كەرەك!» دەپ وزىمە شارت قويعان اداممىن.

– اباي دانالىعى سىرت كوزگە بۇركەۋلى – تۋىندىنىڭ ىشكى سىرى مەن ءمانى باستى نازاردا بولۋ كەرەك سياقتى. «بىلمەگەن سوقىر، قايعىسىز وتىر، تاماعى تويسا جاتۋعا» دەيتىن اباي قۇداي بارىن بىلدىرمەكتى، جان ماڭگىلىگىن تانىتپاقتى ماقسات تۇتقان دانىشپان. بىراق ەشبىر ادام بالاسى دانالىق شىڭىنا ءبىر-اق قارعىپ شىعا المايدى. ابايدىڭ كەمەلدىك جولى قايسى؟

– ماقۇل، تالشىن. اباي – شىن حاكىم، ارينە، الەمدىك رۋحاني ۇستاز، وي الىبى دەڭگەيىنە جەتۋىنىڭ ساتى-ساتىلارى بار.  داۋلەتتi ورتادا ومىرگە كەلگەن ول جاستىق شاعىندا ءومىردىڭ بارلىق قىزىقتارىن قىزىقتادى. ونان سوڭ عىلىم-بىلىمگە جول تاۋىپ، سانا توڭكەرىسىن كەشتى. ۇلت تاعدىرىنا جان-جۇرەگى ەزىلىپ، اراشا ءتۇستى. اعارتۋشىلىق پوەزياسى ارقىلى حالقىنىڭ رۋحىن بايىتىپ، سانا-سەزىمىن وسىرۋگە جانىن سالا كىرىستى. جۇرەك كوزى اشىلعان تۇستان (90-جىلداردىڭ ورتاسى) اباي تەرەڭ ويعا باتىپ، ادام ءومىرىنىڭ تۇپكى ماقساتىن اشپاق بولدى. كەمەلدىكتىڭ سوڭعى ساتىسى – حاكىم دەڭگەيى. بۇل كەزەڭگى تۋىندىلارى ايان سەكىلدى عايىپتان الىنعانى، رۋحاني الەمنەن تۇسكەنى كامىل. جان مەن مەن ءتاننىڭ تالاسى ارقىلى حاكىم اباي كۇللى ادامزاتقا ورتاق قۇدايتانۋ، جانتانۋ، كەمەل ادام، ءۇش ءسۇيۋ سياقتى ولمەس ىلىمدەردى بۇتىندەدى. نەلىكتەن الەمنىڭ قىرىقتان استام ەلدەرى ابايعا بيۋست، ەسكەرتكىشتەر قويىپ، ەسىمىن كوشەلەرىنە بەردى؟ ويتكەنى، ۇلاعات، وسيەتتەرى ماڭگىلىك، ولاردىڭ باعاسى، قۇندىلىعى تەك ارتا تۇسۋدە.

– جاڭا ۇلگىدەگى اباي جيناعى كوپشىلىككە نە ءۇشىن قاجەت؟  

– اسا ماڭىزدى ساۋال. قازىرگى قازاق قوعامىن سۇرەڭسىزدىك جايلاپ الدى. كوشەدەگى ادامدارعا قاراساڭىز، جۇزدەرىندە قۋانىش، كوزدەرىندە ۇشقىن جوق. نەگە سولاي؟ سەبەبى، الداسام، اربالاسام، تەك پايدا تاپسام دەگەن تەرىس سانا قالىپتاستى. ادال ەڭبەك الىپساتارلىقپەن الماستى.  مەيىرىم، ماحاببات ازايىپ، جەككورۋشىلىك، قاتىگەزدىك، كورسەقىزارلىق كۇش العان قۇنارلى توپىراق بۇل. وسى ايتىلعان رۋحاني احۋال قايتسەك وڭالماق؟  ونىڭ ءبىر ۇلكەن امالى – حالىق پەن اباي اراسىن جاقىنداتۋ دەگەن ويدامىن. كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە ابايدى ناسيحاتتاۋ يدەولوگيالىق دەڭگەيگە كوتەرىلدى. نەگە؟ سەبەبى، دانىشپان حاكىمنىڭ كۇللى شىعارماشىلىعىن ادامگەرشىلىك تاربيە – شىن ادام بولۋ يدەياسى، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «ناداننىڭ كوزىن قويىپ، كوڭىلىن اشپاق» ماقسۇتى كوكتەي وتەدى. رۋح سەرپىلىسى ەڭبەكپەن كەلەدى. ەڭ بولماعاندا، اباي مۇراسى تاربيە تەتىگىنە اينالعان كەشەگى تاريحي تاجىريبەنى ەسكە الايىق. ونى جاڭا زامانعا لايىقتاپ، پارمەندى تۇردە قولدانۋ كەرەك. مىنە، جاڭا ۇلگىدەگى اباي جيناعى نە ءۇشىن قاجەت؟ دەگەنگە بەرەر قىسقا جاۋابىم وسى.

– كەلىسەمىن، قۇپتايمىن، اعا. اسىرەسە، دۇنيەگە ابايدىڭ كوزىمەن قاراۋدى ۇيرەنۋ – اتىن يەلەنىپ وتىرعان بىزدەرگە، اباي وبلىسى تۇرعىندارىنا پارىز بولسا كەرەك. جاڭا جيناق وسىعان سەپتەسەرى ءسوزسىز. دەسەك تە، ءاربىر جاڭاشا پايىمنان سەكەم الىپ، ول ول ما، ونى مۇحتار اۋەزوۆكە قارسى شابۋىل دەپ سانايتىن ادامدار بارشىلىق سياقتى.

– ءيا، وپپونەنتتەرىم كوپ-اق. سەبەبىن جاڭا نارسەگە جول ارشىپ كورسەڭىز بىلەتىن بولاسىز. ستەرەوتيپ، شابلون، كونسەرۆاتورلىق كوزقاراس، اسىرەسە، عىلىمدا كۇشتى. بىراق قارسىلاستار قاراسى كوپ ەكەن دەپ، قول قۋسىرىپ وتىرا المادىم. ابايتانۋ ءىلىمى ۇلى كوشتىڭ سوڭىنا ارەڭ ىلەسىپ، شاڭ قاۋىپ قالعانى جاقسى ما، جوق، الدە اۆانگاردتىق ميسسيا اتقارعانى جاقسى ما؟ ابايدىڭ رۋحاني مۇراسى ۇلكەن-كىشىنى ەلىكتىرىپ، جەلىكتىرىپ جاتقان زاتتىق قۇندىلىقتاردىڭ الدىن وراپ وتىرۋى كەرەك ەدى.  الى دە كەش ەمەس. اباي جيناعىن سونى ۇلگىدە تۇلەتۋ سول ءۇشىن كەرەك! باس ابايتانۋشى مۇحتار اۋەزوۆ العاشقى تولىق جيناقتى قىلىشىنان قان تامعان ستاليندىك داۋىردە دايارلادى. ول بويىنشا اباي جۇمباعىن اشۋعا جول جابىق. ەڭ جامانى، ابايسۇيەر قالىڭ وقىرماندى جوعالتپاقپىز. وسى سەبەپتەن ەشكىمگە وكپە، رەنىشىم جوق، بىراق اباي جيناعى وزگەرمەسىن دەيتىن توپقا قارسىمىن. ولارمەن كۇرەسە بەرمەكپىن.

– ءيا، ويىن-ساۋىق پەن جەلىكتەن شارشاعان كوپشىلىك ابايىن ىزدەي باستايتىن كەزەڭ دە تاياۋ سياقتى. ەكى تومدىققا قايتىپ ورالايىق. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە اقىن اباي – قازاق جازبا ادەبيەتىن نەگىزدەگەن كلاسسيك دەپ دارىپتەلدى. ەندى حاكىم اباي – كۇللى ادامزاتقا ورتاق وي الىبى دەپ دالەلدەۋگە مۇقتاجبىز. جاڭا باسىلىمدا وسى ماسەلەنى شەشە الدىڭىز با؟

– تاعى ايتايىن، تالشىن، قاتىگەز زامان كەسىرىنەن ابايدى ادەبيەت كلاسسيگى دەۋدەن اسا المادىق. ەندى كەمەڭگەردىڭ قۇدايتانۋ، ادامتانۋ، ءۇش ءسۇيۋ ىلىمدەرى، تولىق ادام يدەالى زەرتتەلىپ-زەردەلەنىپ، ۇلتتىق تاربيە وزەگىنە اينالسا يگى. جيناقتىڭ «تۇسىنىكتەر» بولىمىندە وسى ماقسات كوزدەلدى. ابايدىڭ ولەڭى، مەيلى، قارا ءسوزى بولسىن، مازمۇنى، يدەياسى جاعىنان تۇسىندىرىلمەگەنى جوق.  الاش ارىسى ح.دوسمۇحامەدۇلى: «ءبىز مادەنيەتتى جۇرت بولساق، ابايدىڭ ءجۇز بەت ولەڭىنە مىڭ بەت جورۋ (كوممەنتاري) جازىلعان بولار ەدى» دەگەن ەكەن. ءحال-قادىرىم جەتكەنشە، وسى ايتىلعان جورۋدى جازىپ-اق باقتىم. ءبىر ءتاۋىرى، ەندى داتاسى بەلگىسىز دەيتىن ولەڭ قالعان جوق. جوعارىدا ايتتىم، اباي پوەزياسىن جەتى ساتىلى قىلىپ قاراستىرۋ – «جازىلعان جىلى بەلگىسىز» دەلىنەتىن جانە «اداسىپ» جۇرگەن ولەڭدەردىڭ ءدالدى ورنىن تاۋىپ الىپ، كەتىگىنە قالاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءسويتىپ، كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆ پەن شاكىرتى قايىم مۇحامەدحانوۆ «1909 جىل باسپاسىنا كىرگەن ولەڭدەردىڭ جازىلعان جىلدارى ناقتىلى زەرتتەلۋى كەرەك» دەپ ەسكەرتىپ كەتكەن ولقىنىڭ ورنى تولدى.  تەكستولوگيا ماسەلەسى دە اركەز نازاردا ۇستالدى. قاتە باسىلعان، جاڭساق كەتكەن تالاي سوزدەرگە عىلىمي دالەلدى تۇزەتۋلەر جاسالدى.

– ايتپاقشى، سوڭعى 1995 جانە 2020 جىلعى تولىق جيناقتاردا ابايدىڭ ءتول ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارى بىرگە بەرىلىپ كەلەدى. ءسىز بۇل ۇلگىدەن باس تارتقان ەكەنسىز. ياعني اباي ولەڭدەرى بولەك جاريالانعان. نەگە؟ 

– مەن مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ داستۇرىنە قايتىپ ورالدىم. 1933 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا جارىق كورگەن، مۇحاڭ باسشىلىق جاساعان تۇڭعىش تولىق جيناقتا ءتول ولەڭدەر اۋدارمالاردان بولەك باسىلعان-دى. جالپى بۇل الەمدىك قاعيدا، اۆتور ءتول ولەڭدەرىن اركىمگە ەلىكتەپ جازعان ەكەن دەگەن جاڭساق پىكىر تۋماۋى ءۇشىن وسىلاي جاسالادى.

– اباي جيناعى جايلى ايتقان قۇندى ماعلۇماتتارىڭىزعا زور العىس. الدىمىزداعى ەكى تومدىق اۆانگاردتىق باسىلىم، بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلگىلى جيناق ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك، بىلەم. ونى قالىڭ جۇرتشىلىق جىلى قابىلدارى، ۇلتىمىزدىڭ ساناسى سەرپىلۋىنە وزىندىك سەپتىگى تيەرى ءسوزسىز. سوڭعى سۇراق، قوس تومدىقتى قايدان الۋعا بولادى؟ ساتىلىمعا تۇسە مە؟

– ءسوز باسىندا ايتتىم، كىتاپ يەسى – قالا اكىمشىلىگى. جيىنى 300 دانا جارىق كوردى. ونىڭ ءبىراز بولىگى شاكارىم داڭعىلى بويىنداعى «شاكارىم» اتتى كىتاپ دۇكەنىنە ساتىلىمعا قويىلۋعا ءتيىس. ەگەر كوپشىلىك تاراپىنان  سۇرانىس بولىپ جاتسا، قايتالاپ باسىپ شىعارۋعا تاپسىرىس بەرۋ قيىنعا سوقپاس دەگەن ويدامىن.

– سۇحباتىڭىزعا كوپ راحمەت. ءار سالانىڭ ءوز جوقتاۋشىسى بولادى. ءسىزدىڭ باسىڭىزعا ەسەندىك-اماندىق، شىعارماشىلىعىڭىزعا الداعى ۋاقىتتا دا تابىستار ءناسىپ ەتسىن!

سۇحباتتاسقان تالشىن قالياسقار،

«ەرتىس ءوڭىرى» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى.

سەمەي قالاسى

Abai.kz