الەمدىك نەمەسە ايماقتىق ەكونوميكالىق ۇيىمداردىڭ ماقساتى ءارى ونىڭ پرينتسيپتەرى تۋرالى وي بولىسكەندى ءجون كورىپ وتىرمىن. كەز كەلگەن ەكونوميكالىق ۇيىمنىڭ ماقساتى بىرەۋ عانا – ورتاق نارىق جاساۋ.

ونىڭ نەگىزگى ءۇش پرينتسيپتەرى بار.
ءبىرىنشى، ورتاق نارىقتا كاپيتالدىڭ كەدەرگىسىز اينالىمىن قامتاماسىز ەتۋ.
ەكىنشى، تاۋارلاردىڭ، ونىمدەردىڭ ورتاق نارىق شەڭبەرىندە شەكارادان كەدەرگىسىز ءوتۋ،
ءۇشىنشى، ەڭبەك كۇشىنىڭ، ياعني ادامداردىڭ ورتاق نارىق اياسىندا ازاماتتىعىنا قاراماستان، ەركىن جۇمىسقا ورنالاسۋ جەڭىلدىگى.
كەز كەلگەن مەملەكەت ءوز نارىعىن قورعاۋ ماقساتىندا جوعارىدا ايتىلعان ءۇش پرينتسيپتەر نەگىزىندە توسقاۋىلدار قويادى. اتالعان ءۇش ءپرينتسيپتى مىسالدارمەن جەكەلەي ايتىپ وتسەك.
1. ەلىمىزدە ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ پايىزى 14% جوعارى، ال دامۋ ينستيتۋتتارىندا ورتاشا كورسەتكىش 7% قۇرايدى. باتىس ەلدەرىنىڭ 3-5 پايىزدىق قارجى قىزمەتىن تۇتىناتىن كورپوراتسيالار وتاندىق كاسىپكەرلەردەن باسەكەلەستىگى ءبىر توبە جوعارى. ارزان اقشاعا قول جەتىمدىلىك باسەكەلەستىككە قابىلەتتى بولۋدىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى. مەملەكەت قازىناسىنان قاراجات الاتىن دامۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ۇستەمە پايىزدارى نەگە جوعارى ەكەندىگى تۇسىنىكسىز. سەبەبى ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتى پايىز ارقىلى پايدا تابۋ ەمەس، ەل ەكونوميكاسىن دامىتۋعا قىزمەت ەتۋ. سول سەبەپتى، بيۋدجەتتەن بولىنەتىن قارجى باسەكەلەستىككە توتەپ بەرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەرگە بارىنشا تومەن، نە بولماسا پايىزسىز ءارى ۇزاق مەرزىمگە بەرىلۋى ءتيىس.

الەمدىك نەمەسە ايماقتىق ەكونوميكالىق ۇيىمداردىڭ ماقساتى ءارى ونىڭ پرينتسيپتەرى تۋرالى وي بولىسكەندى ءجون كورىپ وتىرمىن. كەز كەلگەن ەكونوميكالىق ۇيىمنىڭ ماقساتى بىرەۋ عانا – ورتاق نارىق جاساۋ.

ونىڭ نەگىزگى ءۇش پرينتسيپتەرى بار.
ءبىرىنشى، ورتاق نارىقتا كاپيتالدىڭ كەدەرگىسىز اينالىمىن قامتاماسىز ەتۋ.
ەكىنشى، تاۋارلاردىڭ، ونىمدەردىڭ ورتاق نارىق شەڭبەرىندە شەكارادان كەدەرگىسىز ءوتۋ،
ءۇشىنشى، ەڭبەك كۇشىنىڭ، ياعني ادامداردىڭ ورتاق نارىق اياسىندا ازاماتتىعىنا قاراماستان، ەركىن جۇمىسقا ورنالاسۋ جەڭىلدىگى.
كەز كەلگەن مەملەكەت ءوز نارىعىن قورعاۋ ماقساتىندا جوعارىدا ايتىلعان ءۇش پرينتسيپتەر نەگىزىندە توسقاۋىلدار قويادى. اتالعان ءۇش ءپرينتسيپتى مىسالدارمەن جەكەلەي ايتىپ وتسەك.
1. ەلىمىزدە ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ پايىزى 14% جوعارى، ال دامۋ ينستيتۋتتارىندا ورتاشا كورسەتكىش 7% قۇرايدى. باتىس ەلدەرىنىڭ 3-5 پايىزدىق قارجى قىزمەتىن تۇتىناتىن كورپوراتسيالار وتاندىق كاسىپكەرلەردەن باسەكەلەستىگى ءبىر توبە جوعارى. ارزان اقشاعا قول جەتىمدىلىك باسەكەلەستىككە قابىلەتتى بولۋدىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى. مەملەكەت قازىناسىنان قاراجات الاتىن دامۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ۇستەمە پايىزدارى نەگە جوعارى ەكەندىگى تۇسىنىكسىز. سەبەبى ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتى پايىز ارقىلى پايدا تابۋ ەمەس، ەل ەكونوميكاسىن دامىتۋعا قىزمەت ەتۋ. سول سەبەپتى، بيۋدجەتتەن بولىنەتىن قارجى باسەكەلەستىككە توتەپ بەرۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەرگە بارىنشا تومەن، نە بولماسا پايىزسىز ءارى ۇزاق مەرزىمگە بەرىلۋى ءتيىس.
2. دامىعان ەلدەردە وزدەرى وندىرەتىن تاۋارلار مەن ونىمدەردى قورعامايدى، ولار سول تاۋار وندىرەتىن كومپانيالاردى دامۋعا ىنتالاندىراتىن، شەتەل تاۋارلارىنان ءوز نارىعىن قورعايتىن ستاندارتتاردى ەنگىزەدى. ەۋرو وداقتا ەۋرو — 1, 2,3,4,5 ستاندارتتار بار. وسى ستاندارتتارعا ساي كەلمەيتىن تاۋارلار كىرگىزىلمەيدى. اقش-تا، جاپونيادا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ستاندارتتارى بار. بىزدە ستاندارتتاردىڭ اتى باردا، زاتى جوق. ماسەلەن، كەز كەلگەن، ادام دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرەتىن، ارزان (قىتاي) تاۋارلارى ەل نارىعىنا ەركىن كىرە بەرەدى. ول، ءوز كەزەگىندە وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. ال وتاندىق تاۋار ءوندىرۋشىنى دامۋعا ىنتالاندىرۋ ءۇشىن جانە شەتەلدىڭ ارزان ءارى ساپاسى تومەن تاۋارلارىن ەل نارىعىنا كىرگىزبەۋ ماقساتىندا ۇلتتىق ستاندارتتاردى ەنگىزۋ قاجەت. بىزگە وزگە ەلدىڭ مۇددەسىن قورعايتىن حالىقارالىق ستاندارتتىڭ كەرەگى جوق. تەك تاجىريبەسىن الۋ كەرەك. مىسالى، مال شارۋاشىلىعىندا مىناداي ۇلتتىق ستاندارت ەنگىزۋگە بولادى. قازاقستان تەرريتورياسىندا وسەتىن: جۋسان، بەتەگە، دارمەنە ت.س.س. وسىمدىكتەرمەن قورەكتەنگەن مال ەتى مەن ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ستاندارتىن ەنگىزۋ. ارگەنتينا، اۆستراليا، بەلورۋسسيا ەلدەرىنەن كەلەتىن ءسۇت پەن ەت ونىمدەرى بولمايدى. نە ءۇشىن مۇنداي ستاندارت ەنگىزىلدى دەپ، داۋ تۋدىراتىن كورشى ەلدەرگە، جۋسان جەگەن مالدىڭ ءسۇتى مەن ەتى قانشالىقتى ادام اعزاسىنا پايدالى ەكەندىگىن دالەلدەي قويامىز. ولاردىڭ ونىمدەرىندە ءدال وسىنداي قاسيەتتىڭ جوعىن كورسەتەمىز. ياعني، ۇلتتىق ستاندارتتارعا ساي ەمەستىگىن ەسكەرتەمىز. رەسەي دە ءوز نارىعىن قورعاۋ ماقساتىندا 20 توننادان اساتىن جۇك تاسىمالدايتىن ترانسپورت تۇرلەرىن ءوز تەرريتورياسىنا كىرگىزبەيتىن ستاندارت قابىلداماق. ياعني كەدەن وداعى اۋماعىندا قىتايدىڭ Howo, Shancman, نە بولماسا، نەمىستىڭ مەرسەدەستەرى جۇرمەيتىن بولادى. سەبەبى ولاردىڭ جۇك كوتەرۋ،تاسۋ قابىلەتى 20 توننادان اسىپ كەتەدى. ولاردىڭ ساپالى ەكەندىگى نازارعا الىنبايدى. بىراق، بۇل كاماز ءۇشىن تاپتىرمايتىن مۇمكىندىك. ال ەسەسىنە ەۋرو وداق تمد ەلدەرى وندىرەتىن جۇك تاسيتىن كولىكتەرىن كىرگىزبەيدى. سەبەبى ولار ەۋرو — 3,4 ستاندارتتارىنا ساي ەمەس.
3. ادام كاپيتالى. كەز كەلگەن مامان (ەكسپات), دامىعان ەلگە بارىپ جۇمىس ىستەۋگە نيەت بىلدىرسە، وعان سول ەلدىڭ ءتىلىن ءبىلۋ شارت. مىسالى، انگلياعا بارىپ جۇمىسقا ورنالاسۋ ءۇشىن تىلدىك مينيمۋم (IELTS) تەست تاپسىرادى. اقش-تا TOEFL تەست تاپسىرادى. ونسىز جۇمىس ۆيزاسى اشىلمايدى. ال بىزدە، ەكسپاتتارعا تىلدىك تەست بىلاي تۇرسىن، ءوزىمىز كۆوتا اشىپ بەرەمىز، كەڭ حالىقپىز. ەگەر دامىعان ەلدەر سەكىلدى، بىزدە تىلدىك توسقاۋىل قوياتىن بولساق، وندا بولاشاق باعدارلاماسىمەن، نە ءوز بەتىنشە شەتەلدە ءبىلىم العان تالاي جاستاردى جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسىن شەشۋگە بولادى. وسىلايشا، ءجۇز مىڭداعان گاستاربايتەرلەردىڭ جۇگەنسىز اعىمىن توقتاتساق، جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى تۋىنداماس ەدى.
قورىتا ايتقاندا جوعارىداعى پرينتسيپتەردى ءوز مۇددەمىز ءۇشىن شەبەر پايدالانۋدى ۇيرەنۋ اۋاداي قاجەت، سەبەبى، جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا شەكارانى تارس جاۋىپ وتىرا المايسىز. ودان دا، وسىنداي تەتىكتەر مەن قۇرالداردى بارىنشا قولدانا بىلسەك، ءبىز ءۇشىن مەيلى ول دسۇ بولسىن، كەدەن وداعى بولسىن ۇپايىمىز تۇگەل، مۇمكىندىگى مول نارىق بولارى حاق.
جيىرما ءبىرىنشى عاسىر تاۋارلار مەن ونىمدەر، نە بولماسا قىزمەت تۇرلەرىنىڭ باسەكەلەستىك زامانى ەمەس، ولاردىڭ كولەمدىك ءارى ساپالىق كورسەتكىشتەرىن انىقتايتىن ستاندارتتار باسەكەلەستىگىنىڭ زامانى.
ارمان بايقادام،
«Baikadam Holding» كومپانياسىنىڭ
باس ديرەكتورى

"ەكونوميكا" گازەتى