مەن قازاق، قازاقپىن دەپ ماقتانامىن،
ۇرانعا الاش دەگەن اتتى الامىن.
سۇيگەنىم – قازاق ءومىرى، ءوزىم – قازاق،
مەن نەگە قازاقتىقتان ساقتانامىن؟! –
دەپ س.تورايعىروۆ ايتقان ەكەن. حالقىمىز ءجۇرىپ وتكەن ۇزاق جولدىڭ شەجىرەلى كۇندەرىن، اتا جادىنا توقىعان تالاي تاعىلىمدى ىستەردى بولاشاق ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەپ، ولكە­نىڭ وقىعان ازاماتتارىن ەسكە الىپ، ناسيحاتتاۋ، قاستەرلەۋ – داستۇرىمىزگە اينالعان.
قازاق تاريحىنىڭ بەلەستى اسۋلارىنىڭ ءبىرى – الاش قوزعالىسى. بۇكىل قازاق دالاسىن ازاتتىق يدەيا­سىنا جۇمىلدىرعان. بۇل ۇلى قوزعالىستىڭ تاريحى مەن تاعىلىمى ۋاقىت وتكەن سايىن ايقىندالىپ كەلەدى. الاش قايراتكەرلەرى ۇلتتى ۇلت ەتەتىن تالاي-تا­لاي شارۋانى باستاعانى، جولعا سالعانى بەلگىلى. بۇگىنگى ەگەمەندىگىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تاريحىندا الاش اتىن اسپانداتقان ارىستارىمىزدىڭ ۇلەسى وراسان جانە دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىنى اقيقات. ولار كەلەر ۇرپاققا قيىننان قيىپ جول سالىپ، ەركىن­دىكتىڭ وتىن وشپەستەي ەتىپ تۇتاتىپ كەتتى. بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ىرگەتاسى، باستاۋى – وسى الاش ارىس­تارى: ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، ت.ب. ەدى. اق تۋمەن كوتەرگەن تەگەۋرىنگە بەرگىسىز باتىل، مەملەكەتشىل جانە وتاندىق يدەياسى بولاتىن. الاش قايراتكەرلەرى اتقارعان تاريحي مىندەتتىڭ زور ماڭىزى دا وسىندا.

مەن قازاق، قازاقپىن دەپ ماقتانامىن،
ۇرانعا الاش دەگەن اتتى الامىن.
سۇيگەنىم – قازاق ءومىرى، ءوزىم – قازاق،
مەن نەگە قازاقتىقتان ساقتانامىن؟! –
دەپ س.تورايعىروۆ ايتقان ەكەن. حالقىمىز ءجۇرىپ وتكەن ۇزاق جولدىڭ شەجىرەلى كۇندەرىن، اتا جادىنا توقىعان تالاي تاعىلىمدى ىستەردى بولاشاق ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ، ۇلتجاندىلىققا تاربيەلەپ، ولكە­نىڭ وقىعان ازاماتتارىن ەسكە الىپ، ناسيحاتتاۋ، قاستەرلەۋ – داستۇرىمىزگە اينالعان.
قازاق تاريحىنىڭ بەلەستى اسۋلارىنىڭ ءبىرى – الاش قوزعالىسى. بۇكىل قازاق دالاسىن ازاتتىق يدەيا­سىنا جۇمىلدىرعان. بۇل ۇلى قوزعالىستىڭ تاريحى مەن تاعىلىمى ۋاقىت وتكەن سايىن ايقىندالىپ كەلەدى. الاش قايراتكەرلەرى ۇلتتى ۇلت ەتەتىن تالاي-تا­لاي شارۋانى باستاعانى، جولعا سالعانى بەلگىلى. بۇگىنگى ەگەمەندىگىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تاريحىندا الاش اتىن اسپانداتقان ارىستارىمىزدىڭ ۇلەسى وراسان جانە دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىنى اقيقات. ولار كەلەر ۇرپاققا قيىننان قيىپ جول سالىپ، ەركىن­دىكتىڭ وتىن وشپەستەي ەتىپ تۇتاتىپ كەتتى. بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ىرگەتاسى، باستاۋى – وسى الاش ارىس­تارى: ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، ت.ب. ەدى. اق تۋمەن كوتەرگەن تەگەۋرىنگە بەرگىسىز باتىل، مەملەكەتشىل جانە وتاندىق يدەياسى بولاتىن. الاش قايراتكەرلەرى اتقارعان تاريحي مىندەتتىڭ زور ماڭىزى دا وسىندا.
ەلباسى ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» كىتابىنىڭ «الاش مۇراسى جانە وسى زامان» اتتى تاراۋىندا: «حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ يدەياسىن العا تارتقان رۋحاني-زەردەلى يگى جاقسىلار قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىن جاساۋ مىندەتىن ءوز موينىنا الدى. ولار قوعامنىڭ ءتۇرلى تارابىنان شىققاندار، ءارى ەڭ الدىمەن، ءداستۇرلى دالا اقسۇيەكتە­رىنىڭ وكىلدەرى ەدى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىندا زيالى قاۋىمنىڭ قالىپتاسۋى، ۇرپاقتار ەستافەتاسى سياقتى سيپاتى بولعانىن اتاپ ايتقان ابزال» – دەپ كورسەتكەن بولاتىن.
الاشتىڭ اسىل اماناتى بىزگە تاريحي-مادەني بىرەگەيلىگىمىزدى، قاراپايىم تىلمەن ايتساق، قازاقى قالپىمىزدى قاسيەتتەپ ساقتاۋعا مىندەتتەيدى.
وشكەنىمىزدى جاعىپ، جوعالعانىمىزدى تاۋىپ، ۇمىت­قانىمىزدى جاڭعىرتىپ، تاريحىمىزدى تۇگەن­دەپ جاتقان جاڭارۋ كەزەڭدەرىندە كەشەگى كۇنى، ءتىپتى، ەسىمدەرىن ەسكە الۋعا، اتتارىن اتاۋعا بولمايتىن الاشتىڭ ارىستارى ورتامىزعا ورالىپ وتىر. قان­شا­ما بابالارىمىز بوستاندىق جولىندا كۇرەسكە شىعىپ، «ۇلتشىل، حالىق جاۋى» اتاندى. بۇل كەزەڭدە ساياسي كۇرەس ساحناسىنا رەسەيدىڭ اسا ۇلكەن عىلىمي، ساياسي ورتالىقتارىندا ءبىلىم العان، سول كەزەڭدەگى ەۋروپاداعى ساياسي كۇرەستىڭ بەتالىس، باعدارلارىنان ابدەن حاباردار، ەكونوميكا، مەديتسينا، قۇقىق تاريحى مەن تەورياسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن قازاق زيالىلارىنىڭ وزىق ويلى توبى شىقتى. ولار قازاق ەلىنىڭ ەۋروپا مەملەكەتتەرىمەن سالىستىرعاندا ەكونوميكالىق، ساياسي، الەۋمەتتىك، مادەني تۇرعىسى­نان وتە ارتتا قالعاندىعى رەسەي پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلىق ساياساتىنىڭ اسەرىنەن ەكەنىن تولىق ءتۇسىندى. سوندىقتان، قازاق حالقىن وزگە دامىعان مەملەكەت­تەر­دىڭ قاتارىنا قوسۋ ءۇشىن ءبىلىم الىپ، وزگە مەملەكەتتەردىڭ ساياسي-قوعامدىق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا ىقىلاس قويا وتىرىپ، قازاق حالقىن وسىنداي دەڭگەيگە جەتكىزۋ ءۇشىن ساياسي-كۇرەس ارەناسىنا شىقتى.
حح عاسىر باسىنداعى ۇلتىمىزدىڭ الىپتارىنىڭ قازاق الەمىنە شوق جۇلدىزدارداي جارقىراپ شىعۋى –­ ەلدەگى ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي­لار­مەن تىعىز بايلانىستى بولاتىن. سول تايعاناقتى تار جول، تايعاق كەشۋدە ءوز ومىرلەرىن، قاسيەتتى جولدا باستارىن قۇرباندىققا شالدى. «الاش تۋى استىندا، كۇن سونگەنشە سونبەيتىن» اياۋلى تۇلعالار – الاش زيالىلارى ەدى.
ءار حالىقتىڭ تاريحىندا ەسىمى ماڭگى وشپەستەي ەل جادىندا ساقتالاتىن تاريحي تۇلعالار بولادى. سونداي ءبىرتۋار تۇلعالار، حالقىنىڭ اياۋلى پەرزەنت­تەرى بىزدە دە بارشىلىق.
الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، ءدارى­گەر، ۇستاز، عالىم، تاريحشى، تابيعاتتانۋشى، ادە­بيەتتانۋشى، اۋىز ادەبيەتىنىڭ سيرەك ۇلگىلەرىن جيناپ، ناسيحاتتاۋشى، اۋدارماشى، «الاش» پارتياسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى – ح.دوسمۇحامەدوۆ ەدى.
وسىعان وراي، اتىراۋ وبلىستىق تاريحي-ولكە­تانۋ مۇراجايىندا بيىلعى جىلى قوعام قاي­رات­كەرى، دارىگەر، ۇستاز، عالىم حالەل دوسمۇحامەدوۆ­تىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولۋىنا وراي جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە كورمە جاساقتالىپ، مادەني شارا ءوتتى.
كورمەدەن مۇراجاي قورىندا ساقتالعان ح.دوس­مۇ­حا­مەدۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنىڭ نەگىزگى كەزەڭ­دەرىنەن سىر شەرتەتىن فوتوسۋرەتتەر مەن تاريحي قۇجاتتار ورىن الدى.
سونداي-اق، الاش قوزعالىسىنىڭ قارقىندى جۇرۋىنە ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن، ءتىپتى، ونىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە اتسالىسقان بىرقاتار تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى اراگىدىك بولماسا، ءوز دەڭگەيىندە ايتىلماي دا، باعالانباي دا كەلە جاتقانىنا نازار اۋدارۋىمىز قا­جەت.
سول زاماننىڭ وزىق ويلى زيالىلارىمەن سىرلاس بولعان، ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ قۇرداسى، ولكە­مىز­دەن شىققان العاشقى مال دارىگەرى – عۇبايدوللا ەسقاليۇلى بەر­ديەۆتىڭ تۋعانىنا دا 130 جىل تولىپ وتىر. ول اتىراۋ وبلىسى، ماحامبەت اۋدانى، اقجايىق اۋىلىندا 1883 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ءمۇسىرالىنىڭ ەسقالي دەگەن بالاسىنان عۇبايدوللا ومىرگە كەلەدى. ءمۇسىرالىنىڭ تۇڭعىش بالاسى – دوسجان بەرديەۆ (1841-1914) جاڭگىر اشقان ءتورت جىلدىق مەكتەپتى، كەيىن ورىنبورداعى نەپليۋەۆ اتىنداعى جەتى جىلدىق كادەت كورپۋسىندا وقيدى. وقۋدى بىتىرگەن سوڭ ارناۋلى جولدامامەن گۋرەۆ ۋەزىنە اۋدارماشى بولىپ جۇمىسقا جىبەرىلەدى. ول ءىنىسى عۇبايدوللانى تاربيەلەپ، ساۋاتىن اشۋعا كومەك­تەسەدى. جاستايىنان زەرەك عۇبايدوللا ەسبولدىڭ «قىزىل ءۇي» اتالاتىن ەكى كلاستى ورىس-قازاق مەك­تە­بىن ءبىتىرىپ، ورالدىڭ رەالدىق ۋچيليششەسىنە الاش وردا كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، ح.دوسمۇحامەدوۆپەن بىرگە وقۋعا ءتۇسىپ، 1902 جىلى ءبىتىرىپ شىعادى. سول كەزدە، 1903 جىلى ح.دوسمۇحامەدوۆ سانكت-پەتەر­بۋرگ­­تەگى اسكەري-دارىگەرلىك اكادەمياسىنا، ال ع.بەر­ديەۆ قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مال دارىگەرلىك فاكۋلتەتىنە تۇسەدى. ستۋدەنتتىك جىلدارىندا قارىم-قاتىناس­تا­رىن ۇزبەي، دەمالىستارىندا بىرگە ءجۇرىپ، تىعىز بايلانىستا بولعان.
عۇبايدوللا 1905 جىلى 9-قاڭتاردا قازاندا وتكەن ستۋدەنتتەر ەرەۋىلىنە قاتىسقانى ءۇشىن وقۋدان شىعارىلىپ، كەيىن وقۋىن قايتادان جالعاستىرعان. 1908 جىلى وقۋىن اياقتاپ، مال دارىگەرى بوپ ەلگە ورالىپ، ولكەمىزدەگى العاشقى قازاق مال دارىگەر­لەرى­نىڭ ءبىرى بولدى.
گۋرەۆ ۋەزىندەگى سوكولينسك كەنتىندە جىلىوي ەلدى-مەكەنىندەگى سىمبەرتى، قاراتوبە بلانك، قا­را­بايلى، جارشىق بولىستارىندا 1917 جىلعا دەيىن گۋرەۆ ۋەزدىك باس مال دارىگەرى بولىپ قىزمەت اتقا­رادى.
مال دارىگەرلىك قىزمەت كورسەتۋ بەكەتىن سالدىرىپ، العاش رەت اتىراۋ وڭىرىندە عىلىمي نەگىزدە مال دارىگەرلىك قىزمەت كورسەتۋدىڭ نەگىزىن قالادى. قىز­مەت بابىمەن كوبىنەسە ەل ارالاپ، اۋىلدارعا كەلىپ، مالدى باعىپ كۇتۋ، مال اراسىنداعى جۇقپالى اۋرۋلاردان ساقتاندىرۋ، الدىن الۋ شارالارى تۋرالى ماقالا جازىپ وتىرعان.
ع.بەرديەۆ 1917 جىلى 21-26 شىلدەدە ورىنبوردا وتكەن جالپى قازاق سەزىنە ورال وبلىسىنان وكىل بولىپ قاتىسادى. 1918 جىلى تامىزدا الاش پارتياسىنىڭ باتىس ايماقتىق سەزى ءوتىپ، ايماقتىق باسقارۋ كوميتەتى توراعالىعىنا بەلگىلى زاڭگەر جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، ورىنباسارلىعىنا حالەل دوسمۇحامەدوۆ سايلانادى. ولار باتىس قازاقستان­نىڭ ءار جەرىندە الاشتىڭ جەرگىلىكتى اۋداندىق كو­مي­تەتتەرىن قۇرا باستادى. وسىنداي جەرگىلىكتى كوميتەت 1918 جىلدىڭ كۇزىندە قىزىلقوعا، ويىل وڭىرىندە قۇرىلىپ، حالەلدىڭ تىكەلەي شاقىرۋىمەن عۇبايدوللا ۋەزدىك مال دارىگەرلىك جۇمىسىن تاستاپ، اتىراۋ وبلىسىنىڭ قىزىلقوعا اۋدانىندا بولىستىق قىز­مەت اتقارعان. ول 1922 جىلى 39 جاسىندا قايتىس بولادى.
عۇبايدوللا كورمەي كەتكەن بۇكىل قازاقتىڭ بەتكە ۇستار زيالى ازاماتتارىن، ولاردىڭ تۋعان-تۋىسقاندارىن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە سالعان، 1936-1938 جىلدارداعى رەپرەسسيانى ونىڭ تۋعان ءىنىسى جايلاش كوردى. وزىنە تونگەن قاۋىپتى الدىن الا سەزىپ، اعاسىنىڭ كوپتەگەن قولجازبالارىن، ماقالا­لارىن، ءىس-قاعازدارى مەن سۋرەتتەرىن كيىزگە وراپ، دالاعا تىعىپ تاستاعان. ال ۇرپاقتارىنا كەلەتىن بولساق، عۇبايدوللادان جانيحا، مۇحتار، سوفيا اتتى ۇل-قىزدارى دۇنيەگە كەلگەن.
جانيحا 1990 جىلى 79 جاسىندا قايتىس بولدى. ال ۇلى مۇحتار 1916 جىلى تۋعان. 1937 جىلى گۋرەۆ (اتىراۋ) پەدۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ، №16 اۋىل «تەگىسشىل» ورتا مەكتەبىندە مۇعالىم، كەيىن مەكتەپ ديرەكتورى بولىپ ءجۇرىپ، 1942 جىلى ساۋىردە سوعىسقا كەتىپ ورالمادى. مۇحتاردان ۇرپاق قالعان جوق.
سوفيا پەدۋچيليششەنى ءبىتىرىپ، 1946 جىلعا دەيىن دوس­سور پوسەلكەسىندەگى قازاق ورتا مەكتەبىندە مۇعا­لىم بولىپ، 1949 جىلى ۇزاق ناۋقاستان قايتىس بولادى.
الاش ۇلدارىنىڭ تۋعان حالقى – قازاق ءۇشىن قايىس­پاي، قايسارلىقپەن، قاجىرلىقپەن جاساعان ەڭبەگىنىڭ، كۇرەسىنىڭ ناتيجەسى، جەمىسى. اقتىق دەمى تاۋسىلعانشا الاشقا قىزمەت ەتۋدى التىن باسىنان جوعارى قويعان زيالىلاردىڭ ءومىر جولى مەن قىزمەتى، ءبىر-بىرىنە ادالدىعى مەن ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭ­بەگى ءاربىر قازاق بالاسىنا ولمەس ونەگە. ولاردىڭ ەشبىرى بولاشاقتا اتاق پەن داڭققا بولەنۋ ءۇشىن ەمەس، «الاش» ءۇشىن ايانبايىق دەگەن اياۋلى ازاماتتار. ولاردىڭ ءاربىرىن دارىپتەۋ مەن قۇرمەتتەۋ - تاۋەلسىز­دىككە، قازاق حالقىنا دەگەن شەكسىز قۇرمەت ەكەنى حاق. سوندىقتان بۇگىنگى جاس ۇرپاقتىڭ وتانسۇيگىشتىگى مەن ەلجاندىلىق سەزىمىن قالىپتاستىرىپ، تاريح اقتاڭداقتارىن ۇمىتپاۋعا تاربيەلەۋ – ءبىزدىڭ مۇرا­جايدىڭ العا قويعان نەگىزگى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى.
بۇگىندە اتىراۋ وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايى قورىندا ع.بەرديەۆتىڭ قازان ۆەتە­رينارلىق ينستيتۋتىن بىتىرگەندىگى جونىندەگى ديپلومى جانە ساباق ۇلگەرىمى تۋرالى كۋالىك كوشىرمەسى، جەكە فوتوسۋرەتى جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ فو­تو-س­ۋرەت­تەرى، زاتتاي بۇيىمى، كىلەمشەسى ساقتالعان. بۇل جادىگەرلەرى ۋاقىتشا كورمەلەردەن ورىن الىپ، ەسىمىن جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ ءۇشىن تاريحي-تا­عى­لىم­دىق ساباقتار بارىسىندا پايدالانىلىپ كەلەدى. سونداي-اق، بولاشاقتا ع.بەرديەۆتىڭ ەسىمىن ەل ەسىندە ساقتاۋ ءۇشىن تۋعان جەرىندە ەلدى-مەكەنگە نە­مەسە مەكتەپ، كوشە اتاۋىنا ەسىمى بەرىلسە، بۇل كەيىنگى ۇرپاقتىڭ كورسەتكەن قۇرمەتى بولار ەدى.
ءسوزىمدىڭ قورىتىندىسىن ءا.بوكەيحاننىڭ مىنا قاناتتى سوزىمەن اياقتاعىم كەلەدى: «ءار ۇرپاق وزىنە ارتقان جۇكتى جەتەر جەرىنە اپارىپ تاستاۋى كەرەك». اعا ۇرپاق وزدەرىنە ارتقان جۇكتى جەتەر جەرىنە تولىق اپاردى. الاشتىڭ اتىمەن ۇلى ءىس باستاعان ونىڭ قاي تۇلعاسى دا قۇرمەت پەن ماراپاتقا ابدەن لايىق. ءبىزدىڭ قۇرمەتىمىز بەن ماراپاتىمىزدىڭ بەلگىسى – ولاردىڭ ۇلت الدىنداعى ەڭبەكتەرىن باعالاۋ، ونى ۇرپاقتىڭ رۋحاني ۋىزىنا اينالدىرۋ. بۇل – ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق سانامىزدى قالىپتاستىرۋ، ەل الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىمىزدى ورىنداۋ، ۇرپاعىمىزعا ۇلاعات دارىتۋ بولماق. باستى مىندەت قازاقستاندى الدىڭعى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرلى بولۋىنا ۇلەس قوسۋ. تاريحقا تاعزىم، وتكەنگە عيبادات – وتانعا، تۋعان جەر­گە دەگەن قۇرمەت. الاشوردالىقتاردىڭ ۇلى جول­دا­عى ارقالاعان امانات جۇگىنىڭ، حالقىنا جاساعان قايى­رىمدى ءىسىنىڭ جالعاستىرۋشىسى – سىزدەر مەن بىزدەر.

ايگۇل رامازانوۆا،
اتىراۋ وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ
مۇراجايىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى.
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى