عالامتورداعى قازاق ءتىلى ماسەلەسىن دە «50-50» قاعيداتىمەن قۇرىقتاي الامىز با؟
كەشەگى ءماجىلىستىڭ جۇمىسى قاۋىرت بولدى. ماجىلىسمەندەر قىرعىزستانعا مەكتەپ سالىپ بەرەتىن قۇجاتتى جۇمىسقا الىپ، بىرقاتار ماڭىزدى قۇجاتتى ماقۇلداپ، سارسەنبىدە سەناتقا اتتاندىرىپ سالدى. ماقۇلدانعان ماڭىزدىلاردىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋعا قاتىستى زاڭ جوباسى دا بار بولاتىن. بۇل جايىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆا زەينەتاقىمەن قامتۋدىڭ جاڭالىقتارىن اشىپ ايتتى. ال اتقارۋشى بيلىككە ساۋال جولداعان دەپۋتات الدان سمايىل عالامتورداعى قازاق تىلىنە دە «50-50» قاعيداتى كەرەكتىگىن ايتىپ، ۇكىمەتكە ءۇمىت ارتتى.
كەشەگى ءماجىلىستىڭ جۇمىسى قاۋىرت بولدى. ماجىلىسمەندەر قىرعىزستانعا مەكتەپ سالىپ بەرەتىن قۇجاتتى جۇمىسقا الىپ، بىرقاتار ماڭىزدى قۇجاتتى ماقۇلداپ، سارسەنبىدە سەناتقا اتتاندىرىپ سالدى. ماقۇلدانعان ماڭىزدىلاردىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋعا قاتىستى زاڭ جوباسى دا بار بولاتىن. بۇل جايىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆا زەينەتاقىمەن قامتۋدىڭ جاڭالىقتارىن اشىپ ايتتى. ال اتقارۋشى بيلىككە ساۋال جولداعان دەپۋتات الدان سمايىل عالامتورداعى قازاق تىلىنە دە «50-50» قاعيداتى كەرەكتىگىن ايتىپ، ۇكىمەتكە ءۇمىت ارتتى.
بيىلعى قولعا الىنعان زەينەتاقى رەفورماسى بويىنشا ۇكىمەتتىڭ الدىندا زەينەتاقى جيناقتارىن كوبەيتۋ مىندەتى تۇرعانى بەلگىلى. كەزەڭ-كەزەڭىمەن ىسكە اسىپ كەلە جاتقان رەفورما ەل ەكونوميكاسىنىڭ ىلگەرىلەۋىمەن ورىندالىپ كەلە جاتىر. ماجىلىستە حالىق قالاۋلىلارىنا وسى تۋرالى بايانداعان ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى تامارا ءدۇيسەنوۆا بالا كۇتىمىمەن ۇيدە وتىرعان ايەلدەردىڭ زەينەتاقى سالىمىنىڭ جاي-جاپسارىن كەڭىنەن تارقاتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرتۋگە بايلانىستى بالا تاربيەسىمەن ۇيدە وتىرعان ايەلدەردىڭ مىندەتتى زەينەتاقى سالىمىن قوسىمشا تولەماقىمەن قامتۋ، مىندەتتى كاسىبي زەينەتاقى سالىمىن تولەۋشى جۇمىس بەرۋشىلەردىڭ ايرىقشا جانە زياندى ءوندىرىستەردى جويۋ نەمەسە سانىن كەڭەيتۋدى كوزدەيتىن ىنتالاندىرۋ تەتىكتەرى قاراستىرىلىپ وتىر. وسىعان سايكەس جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەردىڭ زەينەتاقى سالىمىنا قوسىمشا ءتولەم كەلەر جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ قارجىلاندىرىلاتىن بولدى. دەگەنمەن بۇل جەردە ءتيىستى 10 پايىزدىق اۋدارىمنىڭ 4 پايىزىن الەۋمەتتىك ساقتاندىرۋ قورى وتەسە، قالعان بولىگى بيۋدجەت ەسەبىنەن تولەنەدى. سونىمەن قاتار جۇمىس ىستەيتىن انا بالاسى ءبىر جاسقا تولعانشا ونىڭ كۇتىمىنە بايلانىستى دەمالىستا بولعانىنا قاراماستان، زەينەتاقى شوتى مىندەتتى تۇردە جارنامەن قامتاماسىز ەتىلمەك. بۇل ولاردىڭ زەينەتاقى جيناعىنىڭ ۇلعايۋىن قامتيدى.
مينيستر كەلتىرگەن مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، بۇگىندە ەلىمىزدە 1 ملن 150 مىڭنان استام جۇمىس ىستەۋشى ايەل وسىنداي تولەماقى الىپ وتىر. كەلەشەكتە ۋاقتىلى قارجىلاندىرىلىپ وتىرۋى ءۇشىن 2014-2016 جىلدارعا ارنالعان بيۋدجەت ەسەبىنەن 30,6 ملرد تەڭگە قاراستىرىلعان. ال «سونىڭ 8,8 ملرد تەڭگەسى كەلەر جىلدان باستاپ زياندى وندىرىستە جۇمىس ىستەيتىندەر ءۇشىن مىندەتتى كاسىپتىك زەينەتاقى جارنالارى ەسەبىندە تولەنەدى» دەيدى مينيستر.
وسىعان قاتىستى ءماجىلىس دەپۋتاتى مايرا ايسينا: «جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەردىڭ بالا تۋعا جانە ءبىر جاسقا تولعانشا بالا كۇتىمىنە بايلانىستى دەمالىستا بولۋ كەزەڭىندە مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارىن سۋبسيديالاۋدىڭ 2014 جىلدان باستالۋىن قۇپتايمىن. بىراق جۇمىس ىستەمەيتىن ايەلدەر ءۇشىن مۇنداي جاعداي كوزدەلگەن بە؟» – دەپ ساۋال تاستاعان ەدى. ءوز كەزەگىندە مينيستر قازاقستاندا انا مەن بالانى قورعاۋ بويىنشا الەۋمەتتىك كەشەن تولىق قالىپتاسقانىن ايتىپ، بىرسىدىرعى جاۋاپ بەردى. «جالپى، بۇعان قاتىستى جۇمىسسىز انالار ءۇشىن بالا تۋعاننان كەيىن ءبىر رەتتىك الەۋمەتتىك كومەك قاراستىرىلعان. الايدا ونىڭ مولشەرى 51139 تەڭگەدەن اسپايدى. ال جۇمىسسىز انا ءتورتىنشى بالاسىن ومىرگە اكەلگەن جاعدايدا 138 480 تەڭگە تولەنەدى. سونداي-اق بالا ءبىر جاسقا تولعانعا دەيىن اي سايىن 5,5 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش بويىنشا تولەماقى تولەۋ قاراستىرىلعان. ال از قامتىلعان وتباسىلارعا بۇدان بولەك 20 172 تەڭگە قوسىمشا تولەنەدى»، – دەيدى تامارا حانىم. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت ەسىبىنەن جۇمىس ىستەيتىن اناعا كامەلەتتىك جاسقا تولماعان ءتورت بالاسى بولماعان جاعدايدا 3,9 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشپەن، جىلىنا 81 مىڭ تەڭگە تولەنىپ كەلەدى. سونىمەن قوسا «التىن القا» جانە «كۇمىس القا» يەگەرلەرىنە اي سايىن التى ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشپەن جىلىنا 124 مىڭ تەڭگە بەرىلەدى. مۇگەدەك بالالارعا قاراپ وتىرعان انالار ەڭ تومەنگى ەڭبەكاقى كولەمىمەن تولەماقى الىپ، ول جىلىنا 216 مىڭ تەڭگەنى قۇراپ وتىر.
قازاقتىلدى عالامتور قايتسە داميدى؟
جيىن بارىسىندا حالىق قالاۋلىسى الدان سمايىل ۇكىمەت باسشىسى سەرىك احمەتوۆتىڭ اتىنا باعىتتاپ، ءۇشبۋ حات جولداپ، عالامتورداعى قازاق ءتىلىنىڭ احۋالىنا قاتتى الاڭدايتىنىن جەتكىزدى. «عالامتور مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق ساياساتتى قالىپتاستىرىپ، ولارعا دەگەن قوعامدىق كوزقاراستى تۇرلىشە قۇبىلتۋدىڭ ىقپالدى قۇرالىنا اينالدى. عالامتور جەلىلەرىن بۇل كۇندە اقپارات تاسقىنى كەرنەگەن. وسىعان دەيىن كىم اقپاراتقا يە بولسا، سول الەمدى بيلەيدى دەۋشى ەدىك. ەندى ينتەرنەتتى كىم يەلەنسە، سول الەمدى اۋىزدىقتايدى دەيتىن بولدىق»، – دەگەن دەپۋتات دامىعان مەملەكەتتەر عالامتوردى الەمدى وزگەرتۋدىڭ باستى قۇرالى رەتىندە پايدالانىپ وتىرعانىن دا مەڭزەپ ءوتتى.
ءسوز اراسىندا الدان زەينوللاۇلى «ايشىلىق الىس جەرلەردەن جىلدام حابار العىزاتىن» عالامتور بۇگىندە يدەولوگيانىڭ باستى قۇرالىنا اينالعانىن دا تىلگە تيەك ەتتى. ءتىپتى وسى ارقىلى ءتىل مەن ءداستۇردى ۇلىقتاپ وتىرعان مەملەكەتتەر بار. ازىرگە بۇلاردىڭ كوشىن قىتاي مەن انگليا باستاپ تۇرعانعا ۇقسايدى. ماسەلەن، جەر-جاھاندا عالامتوردى تۇراقتى تۇتىناتىنداردىڭ 500 ميلليونى – اعىلشىن، ەندى 500 ميلليونى قىتاي تىلىندە پايدالانادى ەكەن. ءتىپتى قىتاي ءتىلىنىڭ اياسى ودان سايىن ارتىپ كەلە جاتىر.
«وكىنىشكە قاراي، قازاقتىلدى عالامتوردىڭ احۋالى ءماز ەمەس. قازاقستانداعى عالامتور كەڭىستىگىن تىلدىك تۇرعىدان تالداساق، 80 پايىزى ورىس ءتىلىنىڭ ەنشىسىنە تيەدى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ ۇلەسى قازاق تىلىنەن باسىم، 11 پايىزدى قۇرايدى. ال قالعان 7,5 پايىزى قازاقشا بولىپ وتىر. سوندىقتان عالامتورداعى انا ءتىلىمىزدىڭ احۋالىن ەسكەرە كەلە، ونىڭ اياسىن كەڭەيتۋدى قولعا الاتىن كەز كەلدى»، – دەيدى حالىق قالاۋلىسى. بۇل رەتتە دەپۋتات «عالامتور جەلىلەرى ارقىلى تارايتىن اقپاراتتىڭ كەم دەگەندە 50 پايىزى قازاق تىلىندە بەرىلۋىنە قول جەتكىزۋگە ءتيىسپىز» دەگەندى العا تارتادى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، بۇگىندە قازاقستانداعى ءار ون ادامنىڭ التاۋىندا ينتەرنەت قىزمەتىن پايدالانۋعا مۇمكىندىك بار. جانە ماڭىزدىسى – بارلىق تاقىرىپتا جازىلعان قازاق تىلىندەگى ماقالالار دا ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزە الادى. ەڭ وزەكتىسى، عالامتوردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قانىق ءارى وعان قازاق ءتىلىن مولىنان ەنگىزەتىن جۋرناليستەردى دايارلاۋ ماسەلەسى –كۇن تارتىبىندەگى وتكىر ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.
«الەمدە 30 جاستاعىلاردىڭ 50 پايىزى، ءححى عاسىردا تۋعانداردىڭ 96 پايىزى الەۋمەتتىك جەلىلەردى پايدالانادى ەكەن. كۇنى ەرتەڭ وسى جەلىلەردى ەلىمىزدەگى بارلىق جاستار يگەرەتىن بولادى. ولار عالامتور ارقىلى قازاق تىلىندە جەلدەي ەسسە، انا ءتىلى ارداقتالدى دەگەن سول ەمەس پە؟» – دەپ تۇيىندەيدى ساۋالىن الدان سمايىل.
اۆتور: جانكەلدى قارجان، استانا
"الاش ايناسى" گازەتى
