الدىمەن كەستەدەگى مالىمەتتەر تۋرالى از-كەم ءسوز. مۇنداعى اعىلشىن تىلىندەگى horses – جىلقىلار دەگەن ءسوز، horned cattle – ءمۇيىزدى ءىرى-قارا، sheep and goats – ۇساق مال: قوي-ەشكى.

كورىپ وتىرسىزدار، 1914, 1917 جانە 1920 جىلدار ارالىعىندا جەتىسۋ مەن سىرداريادا مال باسى كەمي تۇسكەن.

«1928 جىلى Washington-دا جارىق كورگەن كىتاپتاعى دەرەك بويىنشا، قازاقتار 6 جىلدا 1 ميلليون 306 مىڭ جىلقىسىنان ايىرىلعان. قايدا سول جىلقىلارىمىز؟» دەپ جازادى فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىندا اقش-تا وقىپ جۇرگەن ىزدەنۋشى-جۋرناليست دۇيسەنالى الىماقىن.

سوناۋ الاعاي دا بۇلاعاي زاماندا-اق قازاقتىڭ الدىنداعى مالىنىڭ ەسەبىن الىپ جۇرگەن امەريكاندىقتار جىلقى مەن وزگە دە تۇلىكتىڭ ازايۋىن ازامات سوعىسىنىڭ سالدارىنان كورەدى. ول، ارينە، دۇرىس. بۇعان ارانىن اشقان اشتىق پەن بولشەۆيكتىك بيلىك تاراپىنان باستالعان جاپپاي دۇنيە-مۇلىكتى تاركىلەۋ ناۋقانىن، قازاقتىڭ جانساۋعالاپ شەتەلدەرگە بوسۋىن قوسساڭىز الگى 1 ميلليون 306 مىڭ جىلقىنىڭ قايدا كەتكەنىن بەك تۇسىنەسىز.

«جەلقانات جۇيرىك مىنگەن قازاقتار بيلىككە باعىنبايدى، كوشىپ توقتامايدى» دەگەندى سىلتاۋ قىلىپ قىزىلدار جىلقىلاردى نۋ قامىستاردىڭ اراسىنا قۋالاپ تىعىپ ورتەگەن، اتقان، قان-قاساپ جاساعان. ءسويتىپ اتسىز جاياۋ قالعان قازاقتىڭ ءوزىن سورلاتىپ، جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋگە شاق قالعان.

سوۆەت وكىمەتى ورنىعىپ، وزىندىك دامۋ جولىن تاپقان سوڭ قازاق دالاسى قايتادان ءتورت تۇلىككە تولدى. وكىنىشكە وراي، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، نارىقتىق قاتىناسقا كوشكەن كەزدە جىلقى-سيىر، قوي-ەشكى قارا بازارعا ايدالىپ، قاتتى ازايدى. سودان كەيىن ەل قايتا ەس جيىپ قولىنداعى قارا-قۇراسىن كوبەيتە باستادى.

ۇلتتىق ستاتيستيكا مەن اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك،  2016 جىلى جىلقى سانى – 2053613 (ەكى ميلليون ەلۋ ءۇش مىڭ التى ءجۇز ون ءۇش); 2017 جىلى – 2 400000; 2018 جىلى – 2 502 391; 2019 جىلى – 2 825 851;  2020 جىلى – 3 118 256;  2021 جىلى –3 331000;  2022 – 3 650000; 2023 جىلى – 4 4000000  بولعان.

سونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپورىندارىندا – 270356 جىلقى، جەكە كاسىپكەرلەر مەن شارۋا قوجالىقتارىندا – 1847689 جىلقى، جەكەمەنشىكتە  – 1532699 جىلقى بار كورىنەدى.  4,4 مىڭ جىلقى ارام ولگەن.

ۇس مەن اشم  476144 جىلقىسى بار تۇركىستان وبلىسى ءبىرىنشى ورىندا ، ورىسىندە 409190 جىلقى جايىلىپ جۇرگەن قاراعاندى وبلىسى ەكىنشى ورىندا، 385533 جىلقى بىتكەن اباي وبلىسى ءۇشىنى ورىندا دەگەن دەرەك بەرەدى.

جوعارىداعى دەرەكتەردەن بايقادىق، شارۋا قوجالىقتارى مەن جەكەمەنشىكتەگى جىلقىلاردىڭ قاراسىن ۇكىمەت باسقا ۇرىپ، تۇياققا ساناپ وتىرعان كورىنەدى. سويتە تۇرا «ۇلىتاۋ وبلىسىندا جۇتقا ۇشىراپ قىرىلعان جىلقى مەن قارعىن سۋعا كەتكەن مال ەسەپكە ەنبەگەندىكتەن وتەماقى تولەنبەيدى» دەگەن ءسوزدى باق وكىلدەرىنىڭ اۋزىنا سالا باستادى.

ۇكىمەتتىڭ بۇل قايتكەنى؟ امەريكانىڭ ازاماتتارى 1914-1920 جىلدارى قازاق بالاسى قانشا جىلقىسىنان ايرىلعانىن ەسكەرىپ، حاتقا ءتۇسىرىپ قويعاندا، ساندىق جۇيەگە كوشكەن قازاقستان ۇكىمەتى ەلدىڭ قولىنداعى ازىن-اۋلاق مالدىڭ ەسەبىن بىلمەي مە؟ سەنگىمىز كەلمەيدى...

د. قاسەنۇلى

Abai.kz