سەنىم مەن يماننىڭ تانىمعا اسەرى وتە ۇلكەن. بۇل ەكەۋى بولمىستىڭ زاتتىق جانە رۋحاني بولىكتەرىن تولىق تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان، ولار ادام دامۋىنىڭ نەگىزگى شارتى بولىپ تابىلادى.  سونىمەن بىرگە، سەنىم مەن يمان تانىمعا ىقپال جاساسا، تانىم دا سەنىم مەن يمانعا اسەر ەتەدى. وسىلاي ولار بىرىمەن ءبىرى تىعىز بايلانىستا. تانىمنىڭ سەنىمگە اسەرى تۋرالى وتكەن ماقالادا جازىلدى، ەندى سەنىم مەن يماننىڭ تانىمعا اسەرى تۋرالى ءسوز بولادى.

سەنىمنىڭ تانىمعا اسەرى. قاراپايىم ادام ءفاني الەمنىڭ جارقىلىنا تولىق سەنىپ، ودان وزىنە ءلاززات الىپ، باقىتتى بولعىسى كەلەدى. بۇل ءتان قۇمارى. ءتان قۇمارىنان پايدا بولاتىن ۇيقى، تاماقپەن قورەكتەنۋ، ۇرپاق قالدىرۋ جانە قورعانۋ ءتارىزدى بۇكىل بارلىق جان يەلەرىنە ءتان قاجەتتىلىكتەر ادامدى بۇل ومىردە تىنىشتىق تاپپاي ارەكەت ەتۋگە ماجبۇرلەيدى. جان قۇمارىن ەسكەرمەيتىن، تەك قانا ءتان قۇمارىنا بەرىلگەن ادامدار بۇل قاجەتتىلىكتەر ءومىردىڭ نەگىزگى ماقساتى دەپ سەنەدى. مۇنداي سەنىم ولارعا تابيعات كورىنىستەرىن تانىپ، وزدەرىنە پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.  ءفاني الەم ادامعا تولىق باقىت بەرەدى دەگەن سەنىم، وسىلاي قورشاعان ورتانى تانۋعا ىنتالاندىرىپ، زاتتىق وركەنيەتتىڭ دامۋىنا اسەر ەتتى. وكىنىشكە قاراي، تەك قانا زاتتىق وركەنيەتتىڭ دامۋى ادامدى تولىق قاناعاتتاندىرا المايدى. وعان بۇگىنگى كۇندەردەگى الەمدەگى قاقتىعىستار، اۋارايىنىڭ ءبۇلىنۋى، بۇرىن بولماعان ءتۇرلى اپاتتاردىڭ پايدا بولۋى ءتارىزدى كەلەڭسىز قۇبىلىستار جاقسى دالەل بولىپ وتىر. بۇل ادامزات كولەمىندە. ادامزات ءومىرى ءاربىر ادامنىڭ ومىرىنەن باستالادى. سوندىقتان، ءاربىر ادامنىڭ ءومىرى دە نەگىزىنەن ءتان قۇمارىنا باعىتتالادى. بۇل قاراپايىم پەندەنىڭ ءومىرى.

ءفاني ءومىردىڭ جارقىلىنا سەنىپ، ونى تانۋ ارقىلى باقىتقا ۇمتىلۋ بارلىق پەندەلەردىڭ ءومىرى. جان ءوزىنىڭ تانۋ مۇمكىندىگىن تەك قانا بولمىستىڭ زاتتىق كورنەۋ بولىگىنە باعىتتاعاندا ول وسىلاي ماتەريالدىق ءومىردىڭ شىرماۋىنا تۇسەدى.

ابايدىڭ ءوزى دە جاس كەزىندە وسىنداي ومىردەن ءوتتى. ءسوزىمىز تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، ابايدىڭ ءوز ومىرىنەن مىسالدار كەلتىرەيىك. ول جاس شاعىندا ءومىردىڭ قىزىعىنا كوپ ەلىكتەگەن. اڭ اۋلاۋ، ات جارىسى، ءان مەن كۇي ءتارىزدى ءومىر كورىنىستەرىن كوپ قىزىقتاعان. وزىنە ۇناعانىن قانشا دۇنيە سۇراسا دا بەرىپ، ساتىپ الىپ وتىرعان. وزىنە بىردەڭە ۇناعاندا، ارينە، اباي بويىندا قۋانىش، ءلاززات، باقىت ءتارىزدى ادامعا ۇنايتىن سەزىمدەر پايدا بولدى. بۇل سەزىمدەر ونىڭ تابيعاتىنا اسەر ەتىپ، اقىلىن وعان بايلادى. بايلانعان اقىل وزىنە ۇناعان نارسەسىنە يە بولۋعا ماجبۇرلەدى. وزىنە تيەسىلى ەمەسكە مۇنداي ۇمتىلىس جۇرەكتى بىلعاپ، قياناتقا اكەلىپ، كۇنا جاساتادى. نە سەبەپتەن وزىڭە ۇناعانعا يە بولۋعا ۇمتىلۋ كۇنا جاساتادى؟ سەبەبى، ادام سول ساتتە بارلىعى ونىكى (قۇدايدىكى) ەكەنىن ۇمىتادى. وسىلاي پەندە بالاسى ءوزىنىڭ بىلمەستىگىنەن قورشاعان ورتانى «مەنىكى» دەپ ەسەپتەپ، مەنمەندىگى وسەدى. وسىلاي زاتقا بايلانىپ، ءفاني الەمنىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ قالادى. شىن مانىندە ونىڭ ەششتەڭەسى جوق. ابايدىڭ ءوزىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا «ادام عاپىل دۇنيەنى دەر مەنىكى، مەنىكى دەپ جۇرگەننىڭ ءبارى ونىكى». سوندىقتان ءاربىر ءىستى  اسىقپاي، ءمانى مەن ءمانىسىن ءتۇسىنىپ، سابىرمەن جاساۋ كەرەك. بۇل تۋرالى اباي «اسىعىس ءتۇبى وكىنىش، ويلانىپ الماق سابىر سول» دەيدى. بۇلاي بولماعاندا قياناتتان جۇرەك بىلعانىپ، «جارىم ادام» دەڭگەيىنە قۇلدىرايدى. بۇگىنگى قوعامداعى سەرگەلدەڭدەردىڭ نەگىزگى سەبەبى دە وسى.

بىراق، اباي قاراپايىم پەندە ەمەس، حاكىم دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن ادام، سوندىقتان دەر كەزىندە ەسىن جيىپ، ومىردەن ساباق الىپ، ءناپسى ىقپالىنان قۇتىلۋعا مۇمكىندىك الا ءبىلدى.

ول وي ءورىسى جەتىلگەندە ءوزىنىڭ كوپ ۋاقىتىن ماردىمسىز وتكىزگەنىنە وكىنگەن. «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»، «ءبىر داۋرەن كەمدى كۇنگە -- بوزبالالىق»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «كۇنايىم كوپ يلاھي، كەشىرە گور مۇنىمدى»، «نە ىزدەيسىڭ، كوڭىلىم، نە ىزدەيسىڭ؟» ءتارىزدى ولەڭدەرىندە وسىنى مويىنداپ وكىنگەن كوڭىلىن بىلدىرەدى.  «ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم»، «وسىنشا اقىماق بولعانىم كورىنگەنگە قىزىقتىم. عادىلەتتى جۇرەكتىڭ ادىلەتىن بۇزىپپىن» دەپ ول قاتەلىگىن مويىندايدى.

بىراق، كۇندەلىكتى ومىردە كوپشىلىك قاۋىم ابايداي بولا المايدى. ولار ءناپسىنىڭ ىقپالىنان شىعا الماي، الەمدى ءوز قاراباسى ءۇشىن تانىپ-بىلۋگە ۇمتىلادى. سول سەبەپتەن جاراتۋشىنى ۇمىتىپ، نە بولماسا قابىلداعىسى كەلمەي، ادام ساناسى ءفاني الەمگە بايلانىپ، بولمىستىڭ بىرتۇتاستىعىن بۇزادى. وزدەرىنىڭ قىزىعىن قورعاۋعا ۇمتىلعاندىقتان، ءتۇرلى كوزقاراستار، اعىمدار پايدا بولىپ، ارالارىندا كەلىسپەۋشىلىكتەر، تالاس تۋادى. وسىلاي جارىقشاق شىعىپ، ءبىر كەلىسىمگە كەلە الماي، ءوزارا قارسىلاسىپ، بۇرىنعى بىرتۇتاستىق جويىلادى. «جارىم ادامدار» قوعامى دەگەنىمىز وسىنداي بولسا كەرەك.

ادام كوڭىلى بۇرىنعىداي قورشاعان تابيعاتقا ەمەس، ءوزىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىنە اۋادى. ادامداردىڭ ويى تاڭىرگە ەمەس، ەندى وزدەرىنىڭ قاراباس قامىنا شوعىرلاندى. ادامدار بىرىنەن ءبىرى الشاقتاپ، مىڭداعان ادامداردىڭ اراسىندا ءوزىن جالعىز سەزىنەتىن بولدى. ءوزارا بىرلىك بۇزىلىپ، مەيىرىمدىلىك، قامقورلىق  سەزىمدەرىنەن ايىرىلىپ، رۋحاني دەڭگەيى قۇلدىراپ كەتەدى.

قوعام بويىنشا الاتىن بولساق، ءتاڭىردىڭ تۇتاستىعىنان شىعاتىن العاشقى مونوتەيستىك ۇعىم ءبولىنىپ، پوليتەيزمگە اينالىپ، ادامنىڭ وي جۇيەسى تارىلىپ، بولمىس كورىنىستەرىن بولىكتەرگە بولە باستايدى.  وسىلاي ادامزات قوعامىندا كوپقۇدايشىلىق، ولاردىڭ ءتۇرلى كورىنىستەرى، ءدىني اعىمدار پايدا بولىپ، ءفاني الەم سانالۋاندىعىن تۋدىرادى. سەنىمنىڭ مۇنداي ۇساقتالۋى بولمىستىڭ زاتتىق بولىگىنە ءتۇسىرىپ، زاتتىق وركەنيەت كۇش الىپ، ءفاني الەمنىڭ زاڭدىلىعىنا شىرمايدى. ادامزات قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. بۇگىنگى كۇندەردەگى ادامزات قوعامىنىڭ ءتۇرلى قيىنشىلىقتار شىرماۋىنا ءتۇسىپ، زاتتىق الەم شىرعالاڭىنان شىعا الماي جۇرگەنى وسىنىڭ كورىنىستەرى.

ءومىردىڭ مۇنداي تومەنگى دەڭگەيىن اباي «اقىلعا ساۋلە قونباسا، حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك» دەپ حايۋان ومىرىمەن سالىستىرادى. العاشقى ءبىر نەگىزدەن پايدا بولعان اراب پەن ەۆرەي حالىقتارىنىڭ، نە بولماسا، ورىس پەن ۋكراين حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى بۇگىنگى سوعىس، جانە الەمدەگى دىنارالىق قاقتىعىستار وسىنىڭ دالەلى ءتارىزدى.  بۇل الاۋىزدىقتار كۇنا جاساتىپ، جاندى بىلعاپ، جۇرەك كوزىن جابا تۇسەدى. مەنمەندىك كۇش الىپ، قوعام بىرىلىگى بۇزىلىپ، ادامدار ازىپ كەتەدى. الەمدەگى پايدا بولعان ءاربىر قۇبىلىس بىرتىندەپ السىرەپ، اقىرى جويىلىپ جاتادى.

ادامزاتتىڭ بۇگىنگى زاتتىق وركەنيەتىندەگى ءبىرتۇتاس بولمىستىڭ ءبولىنىپ، ۇساقتالۋ سەبەبى كوشپەندى ومىردەن وتىرىقشى ءومىر سالتىنا اۋىسۋدان باستالدى.

بۇل شىرعالاڭنان شىعۋ جولى بىرەۋ. ول جول – ەندى ءبولىنۋدى قويىپ، قايتادان بىرىگۋگە ۇمتىلۋ. ءسويتىپ، جاعدايدى جاقسى تۇسىنە وتىرىپ، بولمىس ۇيلەسىمدىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى. بۇل جۇرەك كوزىن اشىپ، ىشتەگى كىردى قاشىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. وسىلاي ادام زاتتىق دەڭگەيدەگى سەنىمنەن رۋحاني دەڭگەيدەگى يماندىلىققا كوتەرىلەدى.

يماننىڭ تانىمعا اسەرى. زاتتىق دەڭگەيدەگى سەنىم مەن رۋحاني دەڭگەيدەگى يماننىڭ ايىرماشىلىعى ۇلكەن. سەنىم بولمىستىڭ ماتەريالدىق بولىگىن عانا تانىپ، ادامدى رۋحاني قۇلدىراۋ جولىنا تۇسىرسە، ال يمان، كەرىسىنشە، بولمىستىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق بولىگىن بىردەي قامتىپ، ادامدى جەتىلۋ جولىنا تۇسىرەدى. اباي ىلىمدەگى «ادام» دەڭگەيى وسىنداي يماننان باستالادى. يمان بولمىستىڭ زاتتىق بولىگىن عانا ەمەس، رۋحاني بولىگىن دە تانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. يمان ادامدى ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتكىزەتىن نەگىزگى شارت.

سەنىمدى يمانعا قالاي اينالدىرۋعا بولادى؟ بۇل سۇراقتىڭ ماڭىزى وتە زور. ەگەر ادام ابايدىڭ «اللانىڭ بارلىعىنا بولمىس كۋا» دەگەن ويىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، قابىلداي السا، وندا بولمىس كورىنىستەرىن تانۋ بارىسىندا بۇكىل الەمنىڭ ءبىر جاراتۋشىسى بارىنا سەنىپ، ونىڭ سەنىمى يمانعا اينالادى. بۇل رۋحاني سەنىم، ياعني، يمان. يمانسىز تانىم تاڭىرشىلدىكتىڭ، سونىمەن بىرگە، بارلىق دىندەردىڭ، بۇكىل قوعامنىڭ قۇلدىراۋ سەبەبى بولسا، ال يماندى تانىم، كەرىسىنشە، ويدىڭ ءورىسىن شەكسىز كەڭىستىككە سالىپ، جەتىلۋدىڭ شىڭىنا جەتكىزەدى.

وسىلاي يمان تانىمدى وياتىپ، وي ءورىس بولمىستى تولىق قامتىپ، ادام رۋحاني جەتىلە باستايدى. بۇل قۇبىلىستى اباي بىلاي دەپ كورسەتەدى:

جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا،
حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى.
ىشتەگى كىردى قاشىرسا،
ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى.

سەنىمدى يمانعا اينالدىرىپ، بولمىس زاڭدىلىقتارىن تولىق تانۋعا ۇمتىلعاندا اللاعا دەگەن «ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل» پايدا بولىپ، ۇلكەن قايرات پەن جىگەر پايدا بولادى. جەتىلۋ جولىندا ونداي ادامعا ءفاني الەمنىڭ شىرعالاڭدارى كەدەرگى بولا المايدى. جۇرەكتىڭ كوزى اشىلۋ دەگەنىمىز وسى. سول كەزدە حاقتىقتىڭ ساۋلەسى جۇرەككە ءتۇسىپ، ىشتەگى كىر قاشىپ، ادام بولمىسى تازارادى. ناتيجەسىندە ادامنىڭ كەۋدەسى حيكمەتكە تولىپ، ءومىردىڭ قانداي شىرعالاڭدارى بولسا دا وڭاي جەڭىپ، ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتەدى. ول ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىن تانىپ، اللانى تانىپ، ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋگە مۇمكىندىك الادى.

سەنىم مەن يماننىڭ، زاتتىق ارەكەت پەن رۋحاني ارەكەتتىڭ، ءفاني الەم مەن باقي الەمنىڭ ايىرماشىلىقتارى وسىندا جاتىر. ەڭ ماڭىزدى ماسەلە --  سەنىمدى يمانعا اينالدىرۋدا. وسىلاي ءتۇپ يەگە قايتۋعا جول اشىلادى. ال بۇل جول شەكسىز، سوندىقتان، كىمگە بولسا دا، اللانىڭ شاپاعات نۇرىنا بولەنگەن شەكسىز باقىت جولى اشىلادى. ادام ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋگە مۇمكىندىك الادى. رۋحاني جولدا يماننىڭ وسىنداي ۇلكەن ماڭىزى بار.

«ادام» مەن «تولىق ادامنىڭ» ايىرماشىلىعى ولاردىڭ يماندارىنىڭ دارەجە ايىرماشىلىعىندا جاتىر. «ادامنىڭ» يمانى تولىق ەمەس، ال «تولىق ادامنىڭ» يمانى تولىق. تولىق يماندى ادامنىڭ بارلىق ارەكەتى رۋحاني دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، ءفاني الەم زاڭدىلىعىنان شىعىپ، مۇلدە باسقا قاسيەت الادى. رۋحتىڭ قاسيەتى شەكسىز بولعاندىقتان، يمان بولمىستى تولىعىراق تانۋعا قۇمارلاندىرىپ، شەكسىز ىزدەنىس جولىنا سالادى. بولمىستىڭ زاتتىق بولىگىن زەرتتەيتىن عىلىم عانا ەمەس، ونىڭ كورىنبەيتىن ەزوتەريكالىق الەمى دە زەرتتەلىپ، بۇكىل الەمنىڭ تەرەڭ سىرلارىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك تۋادى. ادام عالىم دەڭگەيىنەن «تولىق ادام» ساتىسىنداعى حاكىم دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى.

تولىق يمان بولمىستىڭ شەكسىز الەمدىك كورىنىسىن تانىپ قانا قويماي، ونىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن رۋحاني كوزىن دە تانىپ، الەمنىڭ بىرلىگىنە الىپ كەلەدى. الەمنىڭ جالپى زاڭدىلىعىن تانىپ، اللانىڭ حيكمەتتەرىن، شەكسىز راقىمدىعىن، مەيىرىمدىلىگىن سەزىپ، تانىعاندا ماحاببات سەزىمى ويانىپ، اباي كورسەتكەن «سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى» دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى.  بۇل اباي كورسەتكەن «تولىق ادامنىڭ» اۋليە دەڭگەيى.

ادامنىڭ دامۋى ءۇشىن يماندىلىقتىڭ قانداي ۇلكەن ماڭىزى بارىن وسىلاي كورۋگە بولادى.

دوسىم وماروۆ،

ابايتانۋشى، تەولوگ

Abai.kz