قايبىر جىلى مينيستر تۇيمەباەۆ «تەحنيكالىق عىلىم مەن تەحنولوگيا سالاسىندا 22 مىڭ مامان جەتىسپەيدى» دەپ سالعان ەدى. ال بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز، ءۋاليحان مىرزا اقش مۇددەسى ءۇشىن يت ارقاسى قيىرداعى كولۋمبيا توپىراعىن باسىپ ءجۇر. مۇناي سالاسىنىڭ مامانى. ايتەۋىر، باسقا-باسقا ەمەس، قازاق بالاسىنىڭ شەتەل اسىپ، «بىزدەن اسىق» اعايىنداردى باۋلىپ جۇرگەنىن مەدەت تۇتاسىڭ. ماقتان ەتەسىڭ. ول كەلگەن جوق، ءبىز بارعان جوقپىز، الىس-جاقىننىڭ ايىرما شەگىن جويعان جاھانتورمەن بايلانىستىق. كولۋمبيا - بىزگە تاڭسىق ەل. سوندىقتان، اڭگىمە دە وسى جايىندا بولدى.

- وڭتۇستىك امەريكاعا قالاي تاپ بولدىڭىز؟ التايدا تۋعان اداي بالاسىن كولۋمبياعا قانداي جەل ايداپ اپاردى؟

- قازاقستاندا بىرنەشە جىل بويى امەريكالىق Core Laboratories كومپانياسىنا جۇمىس جاسادىم. بۇل كومپانيا كەرندى، پلاست سۇيىقتىقتارىن زەرتتەۋگە مامانداندىرىلعان. مەن بولسام، مۇنايدىڭ قاسيەتتەرىن، دالىرەك ايتقاندا، قىسىمى، كولەمى، تەمپەراتۋراسىن زەرتتەيتىن بولىمدە بولدىم. جاساعان زەرتتەۋلەرىمىزدەن الىنعان ناتيجەلەردى ينجەنەرلەر مۇناي-كەن ورىندارىن يگەرۋ بارىسىندا كەڭىنەن قولدانادى. ال كولۋمبياعا... كارەرامدا وسى كومپانيانىڭ بىزدەگى بولىمشەسىنەن وڭتۇستىكامەريكالىق بولىمشەسىنە اۋىسقاندا تاپ بولدىم.

قايبىر جىلى مينيستر تۇيمەباەۆ «تەحنيكالىق عىلىم مەن تەحنولوگيا سالاسىندا 22 مىڭ مامان جەتىسپەيدى» دەپ سالعان ەدى. ال بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز، ءۋاليحان مىرزا اقش مۇددەسى ءۇشىن يت ارقاسى قيىرداعى كولۋمبيا توپىراعىن باسىپ ءجۇر. مۇناي سالاسىنىڭ مامانى. ايتەۋىر، باسقا-باسقا ەمەس، قازاق بالاسىنىڭ شەتەل اسىپ، «بىزدەن اسىق» اعايىنداردى باۋلىپ جۇرگەنىن مەدەت تۇتاسىڭ. ماقتان ەتەسىڭ. ول كەلگەن جوق، ءبىز بارعان جوقپىز، الىس-جاقىننىڭ ايىرما شەگىن جويعان جاھانتورمەن بايلانىستىق. كولۋمبيا - بىزگە تاڭسىق ەل. سوندىقتان، اڭگىمە دە وسى جايىندا بولدى.

- وڭتۇستىك امەريكاعا قالاي تاپ بولدىڭىز؟ التايدا تۋعان اداي بالاسىن كولۋمبياعا قانداي جەل ايداپ اپاردى؟

- قازاقستاندا بىرنەشە جىل بويى امەريكالىق Core Laboratories كومپانياسىنا جۇمىس جاسادىم. بۇل كومپانيا كەرندى، پلاست سۇيىقتىقتارىن زەرتتەۋگە مامانداندىرىلعان. مەن بولسام، مۇنايدىڭ قاسيەتتەرىن، دالىرەك ايتقاندا، قىسىمى، كولەمى، تەمپەراتۋراسىن زەرتتەيتىن بولىمدە بولدىم. جاساعان زەرتتەۋلەرىمىزدەن الىنعان ناتيجەلەردى ينجەنەرلەر مۇناي-كەن ورىندارىن يگەرۋ بارىسىندا كەڭىنەن قولدانادى. ال كولۋمبياعا... كارەرامدا وسى كومپانيانىڭ بىزدەگى بولىمشەسىنەن وڭتۇستىكامەريكالىق بولىمشەسىنە اۋىسقاندا تاپ بولدىم.

- ءبىز ءۇشىن كولۋمبيا - اناشا، ازاماتتىق سوعىستار جانە جىبەرگەن گول ءۇشىن فۋتبولشىلارىن وققا بايلايتىن قالالار. مۇنىڭ ءبارى كورگەن كينولاردان، وقىعان كىتاپتاردان الىنعان اسەرلەر نەگىزىندە قالىپتاستى. جوعارىدا تىزگەن جايتتاردىڭ ءبارى جالعان ميف پە، الدە شىنايى ءومىر كورىنىستەرى مە؟

- ارينە، ايتقانىننىڭ ءبارى ويدان شىعارىلعان جوق، الايدا بۇل جەرگىلىكتى ءومىردىڭ ءبىر بولشەگى عانا. اناشا ماسەلەسى كوبىنە-كوپ ەسىرتكى تاسىمالىنان تۋىندايدى، ونىمەن بىرگە كىندىگى بايلانعان كريمينالدى بەلسەندىلىك - ادام ءولتىرۋ، جەمقورلىق، جەزوكشەلىك دەگەن كەسەلدەردى قوسا وربىتەدى. دەگەنمەن، اناشا ماسەلەسى مۇندا اقش-تاعى نەمەسە ەۋروپاداعىداي سونشالىق ۇلكەن ماسەلە اينالماعان.

ازاماتتىق سوعىستار دەگەندە، جەرگىلىكتى پارتيزانداردىڭ قايمانا حالىقتى قورقىتىپ-ۇركىتىپ، جارىلىستار ۇيىمداستىرعانى بولماسا. جاقىندا شالعايداعى ءبىر پروۆينتسيادا ەلەكتر ستانساسىن جارىپ، 12 ءۇندىستى باۋىزداپ كەتتى. ونىڭ ىشىندە بالا-شاعاسى، قاتىن-قالاشى دا بار. مۇنداي جايت - كولۋمبيادا سونشالىق قورقىنىش تۋدىرمايدى، ءبارىنىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن.

ايتپاقشى، وسى پارتيزاندارعا قارسى ۇكىمەت اسكەرلەرى «تازارتۋ وپەراتسيالارىن» دۇركىن-دۇركىن جۇرگىزىپ تۇرادى. الايدا، مۇنىڭ ءبارى بىزگە «سوعىس» دەگەن سوزبەن ەلەستەيتىن قورقىنىشتان مۇلدەم الىس. فۋتبولشىلاردى ءولتىرۋ «داستۇرگە» اينالعان، بۇل ويىڭىزبەن كەلىسەمىن. كولۋمبيالىقتار فۋتبول دەسە، ىشەر اسىن جەرگە قويادى. سودان دا، جەرگىلىكتى فۋتبول ماتچتارىنىڭ سوڭىندا ءجيى توبەلەس شىعادى.

- «ۆوكرۋگ سۆەتا» جۋرنالىندا جاريالانعان ماقالادا ءبىر كولۋمبيالىقتىڭ «ءبىز ءۇشىن باستىسى - ءدىن، يزۋمرۋد جانە كوفە» دەگەنى بار ەدى. ءسىز وسى ەلدە تۇرىپ جاتقان ازامات رەتىندە اتالعان تۇسىنىكتەردىڭ ماعىناسىن اشا الاسىز با؟

- ءدىن مەملەكەتتەن بولەكتىگىنە قاراماستان، ەل ومىرىندە ۇلكەن ماڭىزعا يە. كولۋمبيالىقتار دا بىزگە قاراعاندا الدەقايدا ءدىنشىل، جەكسەنبى سايىن قالا ساياباقتارىندا ايشىعىن اسىنىپ، شوقىنىپ وتىرعان ادامداردى كورۋگە بولادى. ال شىركەۋلەر ءار قادام سايىن كەزدەسەدى، ءارى ىعى-جىعى ادامنان ءبىر بوسامايدى.

يزۋمرۋد پەن كوفە - كولۋمبيانىڭ سىرتقى شىعاراتىن باستى قازىناسى. اسىل تاستاردى بوياكا پروۆينتسياسىندا جەكەلەگەن كاسىپكەرلەر وندىرەدى. ءوز كۇشىمەن ءوندىرىسىن جولعا قويعان جالعىز-جارىم ادامدار دا بار. مەملەكەتتىڭ ءىسى وسى پروتسەستى ۇستىنەن باقىلاۋ عانا، وندا دا اۋكتسيوندار وتكىزىپ، سالىق جيناپ دەگەندەي. ايتەۋىر، كولۋمبيالىقتار يزۋمرۋدتى ءوز ەلدەرىنىڭ باستى نىشاندارىنىڭ بىرىنە بالايدى. ال كوفە... وسى سۋسىندى قاتتى قۇرمەتتەيتىنىنە قاراپ، «بۇل بولماسا، كولۋمبيا بولار ما ەدى» دەگەن ويعا قالاسىڭ. شايدى ەشبىر ءدامحانادان تابا المايسىز، دۇكەندەردە كىشكەنە پاكەتتەرگە سالىنعان «ليپتوننىڭ» ساتىلاتىندىعىنا دا شۇكىر. كولۋمبياعا العاش كەلگەندە كادىمگى شاينەكتى تابانىمىزدى توزدىرىپ ءجۇرىپ، زورعا تاپقانىمىز بار. ال دۇكەندەردە - تولعان ۇلكەندى-كىشىلى كوفەقايناتقىشتار.

- كولۋمبيادا ءسىزدى قالاي قارسى الدى؟ گرينگومەن (امەريكاندىقتاردى ولار وسىلاي اتايدى) شاتاستىرماي ما؟ قازاقستان، قازاق دەگەنگە قالاي قارايدى ەكەن؟

- تروپيكتىڭ ىستىق اۋاسىنداي حالقى دا وتە مەيىرىمدى، كەڭپەيىل. ءبىزدى قۇشاق جايىپ قارسى الدى. ۇنەمى «بارلىعى دۇرىس پا، سىزدەرگە ەش نارسە كەرەك ەمەس پە؟» دەپ، الدىمىزدا قۇراق ۇشادى. ال گرينگومەن ەش شاتاستىرمايدى، قايتا ازيات ەكەنىمىزدى تانىپ، «قىتايسىڭ با، كارىسسىڭ بە؟» دەپ سۇراق جاۋدىرادى. «جوق، قازاقپىن، قازاقستاننانمىن» دەسەڭ، باستارىن شايقايدى. بىلمەيدى. سودان رەسەي مەن قىتايدىڭ ورتاسىندا وسىنداي مەملەكەت بار، تەگىمىز تۇرىكتەن، ءدىنىمىز - يسلام دەپ تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلەدى.

كەيدە وزدەرىنە تەلىپ، يسپانشا بىلمەيمىز دەسەك، نەمەسە قازىرگىدەي، ءسال اكتسەنتپەن سويلەسەك، اڭ-تاڭ قالادى. ايتا كەتەرلىگى، كولۋمبيالىقتاردىڭ 70-80 پايىزى - مەتيستەر، ياعني اقناسىلدىلەر مەن ۇندىستەردىڭ ۇرپاعى. بۇل جاعىنان مەنىڭ قاراتورى ايەلىمدى وزدەرىمەن كوپ شاتاستىرادى.

- كولۋمبيا دەسە، الەمدەگى ەڭ ەسكى تەررورلىق ۇيىمداردىڭ بەدەلدىسى - FARC ەسكە تۇسەدى. قورقىنىش پەن فوبيا جايلاعان ورتادا جۇمىس ىستەۋگە قورىقپايسىز با؟

- بارلىعى دا بۇل ۇيىم جايلى ەستىگەن-بىلگەن، بىراق بۇدان وزگە «پاراميليتارەس» نەمەسە قورعانۋ كۇشتەرى بار ەكەندىگىنەن بەيحابار. و باسىندا بۇل كۇشتەر پارتيزاندارعا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن جاساقتالىپ، نەگىزگى بولىگىن ۋلتراوڭشىل كاتوليكتەر قۇراعان-دى. وڭشىلداردىڭ دا، سولشىلداردىڭ دا جاۋىنگەر سانى، كۇشتىك الەۋەتى ءبىر دەڭگەيدە، ءارى وزدەرىن قامسىزداندىرۋ ءۇشىن ەكى جاق تا ەسىرتكى ساتۋدى كاسىپ قىلعان. ەندەشە، ۇكىمەت ەش جاققا بولىسپايدى، قايسىسىمەن بولسىن قيان-كەسى ۇرىسقا بارادى.

ەل استاناسى - بوگوتادا تىنىشتىق، تەررور سىزى سەزىلمەيدى. تەك ءار بۇرىشتا تۇراتىن پوليتسەيلەر مەن شاماسى كەلسە، ءار ءۇي جالدايتىن جەكە كۇزەت قانا قاۋىپ بارلىعىن قاپەرگە سالادى. كەيدە ولار قالاعا كىرىپ كەتەدى، ءتىپتى بەينەدۇكەن نەمەسە جانار-جاعار ماي ستانساسىن جارىپ كەتەدى. وسى ءۇشىن سارىۋايىمعا سالىنىپ جۇرگەن تۇرعىنداردى تاعى كورمەدىم. بوگوتالىقتار ەش قورقىنىشسىز ءومىر سۇرەدى، كوڭىل كوتەرەدى، جۇمىس ىستەيدى. الماتىداعى ومىردەن ايىرماسى جوق. بۇل جەردە باسقا دا مەگاپوليستەردەگى سەكىلدى كوشە بۇزاقىلىعىنىڭ ماسەلەسى وتكىر. قانشا دەگەنمەن، 8 ملن ادام تۇراتىن قالانىڭ ءتارتىبىن تۇزەۋ قيىن ەمەس پە؟

- باتىس، شىعىس زاڭنامالارىمەن سالىستىرعاندا سىزگە وعاش كورىنگەن ەرەجەلەر بولدى ما؟

- شەتەل ازاماتىنىڭ كۋالىگىن الاردا 10 ساۋساعىڭىزدىڭ، ءتىپتى الاقانىڭىزدىڭ تاڭباسىن الاتىنىنا تاڭىرقادىم. بانكتە ەسەپشوت اشقاندا نەمەسە ۇيالى بايلانىس كومپانياسىنا ءنومىر راسىمدەۋ كەزىندە سۇق ساۋساعىڭىزدىڭ تاڭباسىن الادى. ال موتوتسيكليستەرى مەملەكەتتىك ءنومىرى بار سارعىلت تۇستەگى جيلەت كيەدى. بۇنسىز بولمايدى.

- كولۋمبيادا ءبىزدىڭ ەلگە عانا ءتان (قازاقتىڭ اتى شىققان قوناقجايلىلىعى) وزگەشەلىكتەر بار ما، جالپى ءبىزدى كولۋمبيالىقتارمەن سالىستىرۋعا بولادى ما؟

- ولار دا ءبىزدىڭ قازەكەم سياقتى كەشىككەندى جاقسى كورەدى. 15 مينۋت كەشىككەندى كەشىككەن قۇرلى سانامايدى، ەندى ءبىر ساعات كەشىكسەڭ، ءسال رەنجۋى مۇمكىن. كولۋمبيالىقتاردىڭ وتە كەڭپەيىل، ىزەتتى بولاتىندىعىن ايتتىم، كۇزەتشىلەرى، ساتۋشىلارى ۇنەمى جىميىپ تۇرادى. كليەنت تارتۋ ءۇشىن وتىرىك كولگىرسىمەيدى، شىن كوڭىلدەن شىعادى. باسىندا بۇعان قاتتى تاڭ قالىپ جۇردىك، كەيىننەن جالىعا باستادىق. بۇل ءبىزدىڭ بولار-بولماستى ويلاپ، قاباعىمىز سالىڭقى جۇرەتىن ادەتتەرىمىزگە قايشى. كورشىلەرىن قاتتى سىيلايدى، بىراق سولاي ەكەن دەپ سالىپ ۇرىپ، ۇيىنە بارا سالۋعا بولمايدى. تەك شاقىرتۋمەن كەلەدى. كولۋمبيالىق «و، سەن مەنىڭ قوناعىم بولۋىڭ ءتيىس» دەپ ايتۋى مۇمكىن، بىراق ناقتى قاشان، قاي ۋاقىتتا ەكەنىن ايتپاسا، جاي كورشىلىك مەزىرەتتىڭ ءتۇرى دەپ ساناۋ كەرەك.

ادام بار جەردە ءبىر عوي، بىراق مادەني ايىرماشىلىقتار كوزگە ۇرادى. ايتالىق، مۇندا ءاربىر ۇيدە يت ۇستايدى، كەيدە ادامنان يت كوپ سياقتى كورىنەدى. مىسالى، بۇل يسلامنان كەلگەن ءبىزدىڭ داستۇرگە - ۇيدە يت ۇستاماۋعا قايشى. ايەلى دە، ەركەگى دە سويلەسكەندى، بىزدىڭشە وسەك ايتقاندى جاندارى سۇيەدى. كەيدە ولاردىڭ اۋىزدارى تەك ۇيىقتاعاندا عانا دەمالاتىنداي اسەر قالدىرادى. اينالاسىنداعىلاردى تارس ۇمىتىپ، اڭگىمە ايتۋعا بەرىلەتىندىگى سونشاما، قاشان «كەشىرىڭىز، ءوتىپ كەتەيىن» دەمەيىنشە، نازار سالمايدى. جالپى، كولۋمبيالىقتار باسقاداي وڭتۇستىكامەريكالىقتاردان ءبىرشاما وزگەشەلەنەدى. بىزدە ولاردىڭ ءبارى كاۆكازدىقتار سەكىلدى، وتە قىزۋقاندى، ەكى يىعىن جۇلىپ جەردەي جۇلقىنىپ تۇرادى دەگەن ستەرەوتيپ قالىپتاسقان. كولۋمبيالىقتار - وتە سالماقتى، وتە سىپايى. قايىرشىلارىنىڭ ءوزى كەڭپەيىل، سىپايىلىقپەن قايىر سۇرايدى: Por favor, senor, ياعني «قايىرىم وتىنەمىن، مىرزام».

ال ەلدىك ينفراقۇرىلىم تۇرعىسىنان ۇناعانى - اۆتوجولدار جۇيەسى. جاي جولداردان بولەك، ۆەلوسيپەدتەرگە، اۆتوبۋستارعا بولەك جولدار قاراستىرىلعان. ءبىر-بىرىنە بوگەت بولمايدى. بوگوتادا جەڭىل كولىكتەر مەن موتوتسيكلدەرگە شەكتەۋ قويىلعان. جەڭىل كولىكتەر نومىرىندەگى سوڭعى ساندار بويىنشا بەلگىلى ءبىر كۇندەرى عانا جولعا شىعادى. بۇل شارانىڭ نەگە باعىتتالعانى بەلگىلى بولار.

- ەلدەگى ساياسي وقيعالارعا قۇلاعىڭىزدى ءتۇرىپ وتىراتىن شىعارسىز؟

- ارينە. جەرگىلىكتى جۇرت ساياسي جاڭالىقتاردى قىزۋ تالقىلايدى. قازىرگى ماسەلە - ەلدەگى جەتى اسكەري بازانى امەريكالىقتارعا بەرۋ-بەرمەۋ. ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگى سونشالىق، بۇعان وڭتۇستىك امەريكا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ جيىنى باعىشتالماق. ال بىلايعى حالىق امەريكالىقتاردى ءيتتىڭ ەتىنەن ارى جەك كورەدى. «گرينگو» دەسەڭ، كەز-كەلگەنى سول قولىنىڭ باس بارماعىمەن تاماقتارىن وريدى، «كورسەم، ولتىرەمىن» دەگەننىڭ ىمى. پرەزيدەنت الۆارو ۋريبە بيلىككە كەلىسىمەن، جەمقورلىقتى جۇگەندەۋدە ءبىراز جەتىستىككە جەتتى. بىراق، سول كۇيى تولىق جەڭىسكە جەتكەن جوق. مۇنداعى جاعداي تۋرا بىزدىكىنە ۇقساس: حالىق پارا بەرۋگە، ونى الۋعا ابدەن ۇيرەنىپ العان.

- بىزدە - اباي، ولاردا - گابريەل گارسيا ماركەس. كولۋمبيالىقتار ءوز الىپتارىن قالاي قۇرمەتتەيدى؟ بىزگە قاراعاندا ۇلتشىل ما؟

- ولار ادەبيەتتەن گورى مۋزىكاعا قۇمارتادى. ونىڭ وزىندە ۇلتتىق نەمەسە وڭتۇستىكامەريكالىق سازدى تىڭدايدى. بىزگە قاراعاندا ۇلتشىل دەپ ايتا الماس ەدىم. وسى ۋاقىتقا دەيىن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان ونداي ۇراندار ەستي قويعان جوقپىن. جاستارى، ستۋدەنتتەرى ۇكىمەتكە قارسى ۇراندار كوتەرىپ، كوشەگە ءجيى شىعادى. ايتسە دە، بۇل ناسىلشىلدىككە نەمەسە سكينحەدتىك كوتەرىلىسكە ۇلاسپايدى. الەمدە يسلاموفوبيا ورىستەپ كەلە جاتسا، بۇل جەردە ونىڭ ءيىسى دە شىقپايدى. مۇسىلماندار ارى كەتسە، 10 مىڭ بولار، ونىڭ وزىندە كوبىسى كاريب تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنا ورنىققان. كەرىسىنشە، كورشى ۆەنەسۋەلادا يسلامنىڭ اسەرى كۇشتىرەك سەزىلەدى. وندا ۆايۋيۋ (Wayuu) اتالاتىن ۇندىستەر تايپاسى تۇگەلىمەن مۇسىلمانشىلىققا ءوتىپ كەتتى. وكىنىشتىسى - شيتتەرگە...   

سۇحباتتاسقان، وركەن كەنجەبەكوۆ.

«ءتوردىڭ» قوناعى تۋرالى:

ءۋاليحان ايدارحانۇلى دۇمشەباەۆ 1971 جىلى 24 ماۋسىمدا، شىعىس قازاقستان وبلىسى، اسۋبۇلاق اۋىلىندا تۋعان. مەكتەپ بىتىرىسىمەن، تاۋ-كەن بايىتۋ كومبيناتىنا جۇمىسقا كىرەدى. 1999 جىلى اقتاۋ قالاسىنا اۋىسىپ، ش.ەسەنوۆ اتىنداعى اقتاۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «مۇناي كەن ورىندارىن بارلاۋ» فاكۋلتەتىنە تۇسەدى. قازىر كولۋمبيادا تۇرادى، امەريكالىق Core Laboratories كومپانياسىنىڭ وڭتۇستىكامەريكالىق بولىمشەسىندە قىزمەت ەتەدى. ۇيلەنگەن، 3 جاسار قىزى بار.

«دالا مەن قالا» گازەتى، 15.09.2009