القيسسا، قۇرمەتتى پاتشا كوڭىلدى وقىرمان! بۇل ماقالا 2012 جىلى اقپاندا جازىلعان. «جەل تۇرماسا ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» دەمەكتى، مۇنىڭ جازۋىلۋىنا باسقا ەمەس، قازاقستان رەسپۋليكاسىنىڭ باس گازەتى، بيلىكتىڭ ءۇنى، ۇكىمەتتىڭ ايناسى – «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە «ءوز ەلىندە ءوزى قوناق بولعىسى كەلەتىن ورالمان اعايىنداردىڭ ويلاعاندارى نە؟» (№ 46, 2 اقپان بەيسەنبى 2012 ج.) دەگەن اتپەن  جاريالانعان ماقالا سەبەپكەر بولىپ ەدى. بۇل ماقالا سول كەزدە قوعامدا ءبىراز شۋ بولدى، ورالمانداردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. «بورىكتىنىڭ نامىسى ءبىر» دەمەكشى، شەتەلدەن كەلگەن ورالماننىڭ ءبىرى رەتىندە اۆتوردىڭ بۇل ماقالاسى تۋرالى جەكە كوزقاراسىمدى ءبىلدىرىپ گازەتكە جىبەرگەم، وكىنىشكە وراي بۇل ماقالام جاريالانباي قالدى.  قوعامداعى ايعاي-شۋدان كەيىن، ماقالا اۆتورى ورادمانداردان كەشىرىم سۇرادى ما، الدە باس گازەت ءوز كەمشىلىگىن مويىندادى ما، ول جاعى قازىر ەسىمدە جوق، ايتەۋىر شۋدىڭ سوڭى  سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيدە قالعان بولاتىن.

قازىرگى كەزدە قانداستار تاقىرىبى باسپاسوزدە، الەۋمەتتىك جەلىدە ءجيى كوتەرىلىپ ءجۇر. ونىڭ باستى سەبەبى، سوڭعى ون جىلدان بەرى  شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن قانداستاردىڭ بىتپەيتىن جىرى، شەشىلمەيتىن ءتۇيىنى كوبەيىپ كەتكەن. بۇل پروبلەمانى وڭتايلاندىرىپ، جەڭىلدەتەيىك دەگەن نە پارلامەنت، نە ۇكىمەت بولماي تۇر. اسىرەسە، قىتايدان كوشىپ كەلگەن قانداستاردىڭ پروبلاماسى شاشەتەكتەن. ال بۇل جۇمىسپەن اينالىساتىن قۇزىرلى ورگاندار، «زاڭدا وسىلاي جازىلعان، ءبىز زاڭنان اتتاپ كەتە المايمىز» دەگەندى كولدەنەڭ تارتادى.

قازاقتىڭ ۇلى كوشى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشىقى جىلدارى دۇرىس باستالىپ، سوڭعى ونشاقتى جىلدان بەرى جۇگى اۋىپ، تۇيەسى ءجيى سۇرىنەتىن بولىپ ءجۇر. بۇعان قانداي سەپ بار؟ ءبىز بىلمەيتىن قانداي كۇشتەر قازاقتىڭ كوشى-قونىنا كەدەرگى بولىپ جاتىر؟ ونىڭ انىق-قانىعىن  ءدال باسىپ ايتۋ وتە قيىن.

وسى وراي وسىدان 12 جىل بۇرىن جازىلىپ، بىراق باسپاسوزدە جاريالانباي قالعان  «باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟» دەگەن ماقالامدى سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم. مۇنداعى ماقسات – ەسكى جاراننى قايتا تىرناۋ ەمەس، قايتا ون ەكى جىلدىڭ الدىندا ورالماندار تۋرالى نەندەي جاعدايلار بولعانىن ەسكە ءتۇسىرىپ، ودان اششى ساق السا دەگەن وي عانا. ودان باسقا بەتەن وي جوق.

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

«قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ» دەمەكشى، قازاقستاننىڭ باس گازەتى – «ەگەمەن قازاقستان» (№ 46, 2 اقپان بەيسەنبى 2012 ج.) گازەتىندە  جاريالانعان «ءوز ەلىندە ءوزى قوناق بولعىسى كەلەتىن ورالمان اعايىنداردىڭ ويلاعاندارى نە؟» دەگەن ماقالانىڭ تاقىرىبىن كورگەندە بويىمدى ءبۇرتۇرلى ۇرەي بيلەپ، ءوز-وزىمنەن ءتۇڭىلىپ، قالشىلداپ كەتتىم. ويتكەنى، بۇل ماقالانى جاي اۆتور ەمەس، «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» مەنشىكتى ءتىلشىسى سەيفوللا شايىنعازى دەگەن جۋرناليست جازىپتى. بۇل مەن عانا ەمەس، شەتەلدەن كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزعا اسپان جەرگە اۋدارىلىپ تۇسكەندەي سۇمدىق وقيعا بولعانى انىق.

جۋرناليست س.شايىنعازى 20 جىلدان بەرى قازاق ەلىنە ورالعان ورالمانداردىڭ سانى مەن ولاردىڭ قاي وڭىرگە ورنالاسقانىن تايعا تاڭبا باسقانداي جازىپ كەلە جاتىپ، قانداي تۇلەن تۇرتكەنىن قايدان بىلەيىن، ول: «ەلىم» دەپ «ەڭىرەپ» جەتكەن قانداستارىمىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ وبلىستارىن قونىستانۋ جاعدايىنا كوز سالا وتىرىپ نەنى اڭعارۋعا بولادى؟» – دەپ سۇراق قويادى دا، وعان: «ول – الىس-جاقىن شەتەلدەردەن كەلگەن باۋىرلارىمىزدىڭ نەگىزىنەن قازاقستاننىڭ بەس-التى وبلىسىن مەكەن ەتۋدى قالايتىندىعى» – دەپ جاۋاپ بەرەدى دە، تاعى: «ول نەنى بىلدىرەدى؟» دەپ سۇراق تاستايدى. سويتسەك، اۆتوردى مازالاپ،  جەگىدەي جەپ، جانىن قيناپ جۇرگەن ماسەلەسى باسقا ەمەس، مىناۋ ەكەن.

«اششى دا بولسا ايتايىق، ول جاڭا ءوزىمىز اتاپ وتكەندەي، «ەڭىرەپ» جەتكەن باۋىرلارىمىزدىڭ قازاقستانعا وتانىم دەپ ەمەس، وسىندا بۇرىننان تۇرىپ جاتقان نەمەسە سوڭعى جىلدارى كوشىپ كەلگەن اعايىن-تۋىستارىن ساعالاپ كۇنەلتۋ ءۇشىن كەلەتىندىگىن دالەلدەيدى، – س.ش.». بۇل جامان ءتۇس كورىپ، ۇيقىسىنان شوشىپ ويانعان ادامنىڭ ساندىراعى عوي. مۇنداي ساندىراقپەن جۋرناليست «بىردەمە دالەلدەدىم» دەگەنگە كىم سەنەدى. بۇرىن دا، قازىر دە كوشىپ كەلىپ جاتقان قانداستارىمىز ءسىز ايتقانداي اعايىن-تۋىستارىن ساعالاپ كۇن كورۋ ءۇشىن كەلىپ جاتقاندار ەمەس، قايتا وزىنە-ءوزى سەنگەن، ناعىز وتانشىلدار. ولاردىڭ كوبى جەكە شارۋا قوجالىقتارىن قۇرىپ ەگىن ەگىپ، مال باعىپ، الدى مىڭ قوي، سوڭى ون، ون بەس قوي ايداپ وتباسىلارىن اسىراپ جۇرسە، ال كەيبىرەۋى جەكە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ، ەل ەكونوميكاسىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ كەلەدى. ولاردىڭ وسى تىرلىگىن بىلە تۇرىپ، «تۋىس-تۋعانىن ساعالاپ كۇنەلتۋ ءۇشىن كەلگەندەر» دەپ ايتۋعا قالاي اۋىزى باردى ەكەن؟! بۇيرەكتەن سيراق شىعاراتىن مۇنداي ءجۇرناليستىڭ بولعانىنان بولماعانى جاقسى ەدى.

«بۇل رەتتە ءتىپتى قىر-سوڭىمىزدان قالماي قويعان جانى ءسىرى رۋشىلدىقتىڭ دا قىلاڭ بەرىپ جاتقان بولۋى ابدەن مۇمكىن، – س.ش.». قازاق ەجەلدەن رۋىن، ەلىن جاعالاپ، ەلدىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىنا قاراي ورنالاسقان. دەمەك، قىر-سوڭىنان قالماي قويعان جانى ءسىرى رۋشىلدىقا قىلاڭ بەرگىزىپ جۇرگەن «ورالماندار» ەمەس، قايتا جۋرناليست س.شايىنعازىنىڭ ءوزى رۋشىلدىقتىڭ وتىن تامىزىپ، قازانىن بۇرقىلداتىپ قايناتايىن دەپ وتىرعان جوق پا دەپ قالدىق؟! ءتىپتى، جەرگىلىكتى حالىق پەن ورالماندى ءبىر-بىرىنە قارىسى قويىپ، ەل اراسىنا سىزات تۇسىرەيىن دەگەن سەكىلدى. مۇنىڭ سوڭى مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى مەن ورنىقتىلىعىنا كەرى اسەرى بولاتىنىن جۋرناليست پەن باس گازەت رەداكتورى نەگە ەسكەرمەگەن؟! بۇل ايدىڭ امانىندا قازاقتىڭ ساۋساعىن قازاقتىڭ قولىمەن كەسۋمەن بىردەي عوي. بىراق قۇداي ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن!

وسىنداي دا «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن ۇلى ابايدىڭ ءسوزى ەسكە ورالادى. بىراق «بيتكە وكپەلەپ، تونىڭدى وتقا تاستا ما!» دەگەن اتالى سوزگە تاعى جۇگىنەسىڭ دە قوياسىڭ.

«ايتپەسە قازاق ءۇشىن اسىرەسە، الىستا، جات جۇرتتا ءجۇرىپ تۋعان ەلىن اڭساعان قازاق ءۇشىن ۇلان-بايتاق قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن تۇكپىرى وتان ەمەس پە؟ – س.ش.». ءسىزدىڭ قۇلاعىڭىزعا «ورالماندار، ۇلان-بايتاق قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن تۇكپىرى وتانىم ەمەس دەپ ءجۇر» دەپ قاي سايتان سىبىرلاپ كەتتى ەكەن؟ ورالمان باۋىرلارىمىزعا بۇلاي جالا جابۋعا قاداي ءداتىڭىز باردى؟!

«جالپى، وتان دەگەن اسىل ءسوزدى بەلگىلى ءبىر وبلىستاردىڭ شەڭبەرىمەن عانا شەكتەلىپ، مىنا جەر جاقسى، مىنا جەر جامان دەپ، اتامەكەندى الالاۋعا بولا ما ءوزى، – س.ش». ارينە، الالاۋعا ەشكىمنىڭ حاقىسى جوق. بىراق، ورالمان ويلامان، ورالمان ايتپاعان بۇل ءسوزدى ءسىزدىڭ زورلاپ تاڭىپ، ولاردى جازىقسىز وتقا يتەرىپ وتىرسىز.

«ولاي بولماعان كۇندە، اتا-بابالارىنىڭ كىندىك قاندارى تامعان قاسيەتتى توپىراقتى اڭساپ كەلگەن باۋىرلارىمىزدىڭ كوكسەگەندەرى نە؟ بالكىم ولار ءبىز مىنا شىمكەت پەن جامبىل ءوڭىرى ءتارىزدى كۇنشۋاقتى ايماقتاردا قولىمىزدى جىلى سۋعا مالىپ وتىرا بەرەيىك، ال انا اۋا رايى قىتىمىر سولتۇستىك پەن باتىستاعىلار بۇرىنعىسىنشا ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورە بەرسىن دەپ ويلايتىن بولار؟ – س.ش». مەنىڭشە، اتا-بابالارىنىڭ كىندىك قانى تامعان قاسيەتتى جەرگە كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ كوكسەگەنى وتان توپىراعىنا شىبىق بوپ قادالىپ، قابىرعاسىنا كىرپىش بولىپ قالانىپ، ەلىنىڭ گۇلدەنۋى مەن كوركەيۋىنە ايانباي ەڭبەك ەتۋ. ال، «كۇنشۋاقتى ايماقتاردا قولىمىزدى جىلى سۋعا مالىپ وتىرا بەرەيىك، ال انا اۋا رايى قىتىمىر سولتۇستىك پەن باتىستاعىلار بۇرىنعىسىنشا ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورە بەرسىن» دەگەن ءسىزدىڭ ساسىق ويىڭىز، قوقىنىشتى ءتۇسىڭىز بولار. شىمكەت پەن جامبىل وڭىرىندە جاساپ جاتقان ورالماندار قولىن ىستىق سۋعا سالىپ راحات ءومىر ءسۇرىپ جاتسا، ول وزدەرىنىڭ ادال ەڭبەگىنىڭ، ماڭداي تەرىنىڭ جەمىسى بولار. كىم ولاردىڭ قولدارىن ىستىق سۋعا مالىپ وتىرۋعا جاعداي جاساپ بەرىپتى؟ ەشكىمدى دە الالامايتىن مىنا نارىقتىق ەكونوميكا ەشكىمدى دە اياپ جاتقان جوق.

ەگەر سولتۇستىككە ورالمانداردى جۇيەلى تۇردە قونىستاندىرۋ تۋرالى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسى، باعدارلاماسى بولسا، ورالماندار ول جاققا بارمايمىن دەمەس ەدى. انا جىلعى «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى جولعا قويىلىپ، ونىڭ سوڭى ءساتسىز اياقتالىپ ەدى عوي. وعان دا ورالماندار كۇنالى مە؟ ءتىپتى، «سولتۇستىك پەن باتىسقا ورالماندار بارمادى» دەگەنىڭىز شىلعىي وتىرىك. بۇرىن دا، قازىر دە ورالماندار ءتۇس-تۇسىنان ءوتىپ، قونىستانىپ جاتىر. سولتۇستىككە نەگىزىنەن موڭعوليا قازاقتارى كوشىپ كەلدى. ال شىعىس وبلىستارعا قىتاي قازاقتارى كوشىپ كەلىپ جاتىر. ءاسىلى باتىس پەن سولتۇستىككە رەسەي قازاقتارى كەلۋ كەرەك ەدى، بىراق نەگە ەكەنىن بىلمەدىك ولار ازىرشە قوزعالماي وتىر. مۇمكىن كوشىپ كەلگىسى كەلمەيتىن دە شىعار، ولار وزدەرىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ قونىسىندا وتىر عوي، سونى قيمايتىن بولار. جالپى، ەكى جىلدان بەرى كوشى-قوننىڭ دوعارىسقا تاپ بولعانىن س.شايىنعازى بىلمەيتىن كورىنەدى. بىراق بىلدەي باس گازەتتىڭ ءجۋراليستى بىلمەيدى دەگەنگە كىم سەنەدى. جۇگى اۋىپ تۇرعان قازاقتىڭ كوشى-قونى اتالمىش ماقالادان كەيىن تاعى سۇرىنبەسىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى؟

س.شايىنعازى: «ولار سول وڭىرلەرگە ۇيرەنگەن، ولار اتا-بابالارىنان قالعان جەرلەر، سوندىقتان ونداعىلاردىڭ تۇرا بەرەتىنىنە ەش كۇمان دە جوق» – دەيدى. دەمەك، س.شايىنعازىنىڭ بۇل ءسوزىنىڭ استارىنان «جەرگىلىكتى حالىق وزدەرىنىڭ اتا-بابالارىنان قالعان جەرلەردە جاساپ جاتىر، سەندەر سەكىلدى قاشقىن، ساتقىن ەمەس...» دەپ ايتقىسى كەلگەندەي... قاتەلەستىڭىز، بۇلاي ايتۋعا ءسىزدىڭ ەش قاقىڭىز جوق. ولاردىڭ شەتەل اسىپ كەتۋ سەبەبىن بىلە تۇرا بۇلاي كەكەپ-مۇقاپ سويلەگەنىڭىزگە جول بولسىن. اربىردەن كەيىن قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العانان كەيىن ەلگە «ورالمان» بولىپ كەلىپ جاتقانداردىڭ تيتتەي دە دە كىناسى جوق. سول زامانداعى بيلىك پەن ساياسي، تاريحي جاعداي كۇنالى. بۇل تۋرالى كۇماندى ويىڭىزدى قۇردىمعا كەتكەن كەڭەس ۇكىمەتىنە ايتساڭىز بولادى. بىراق ول قازىر جوق قوي...  امال نەشىك؟!

«اتاجۇرت دەپ اسىعىپ كەلگەن، ساعىنىپ كەلگەن اعايىندارىمىز بويلارىندا قازاقتىڭ قانى بار ەكەنىن، ازاماتتىعىن كورسەتىپ، تىزەسىن ەندى تىكتەپ جاتقان جاس مەملەكەتتىڭ قولتىعىنان دەمەۋدىڭ ورنىنا، جىلى جەرگە تۇمسىقتارىن سۇعىپ بۇعىپ وتىراتىن بولسا، ونداي قانداستاردان قازاقستانعا نە پايدا؟ – س.ش». سوندا ءسىز ورالماندار جاتىپ ىشەر، ماسىل، ەلگە ەڭبەك ەتپەي، قايىر تىلەپ ءجۇر دەگىڭىز كەلە مە؟! بۇل دا بوس ساندىراق. كەرىسىنشە ورالمان اعايىندار ناعىز ەڭبەكقور جاندار. بۇل شىندىقتى مويىنداۋىڭىز كەرەك.

«ەلگە جاندارى اشىمايتىن، كەلمەي جاتىپ تالاپ قوياتىن قازاقتاردى شاقىرىپ، قۇشاق جايا قارىسى الۋ قانشالىقتى دۇرىس دەگەن ساۋال دا وسىنداي دا تۋىندايدى، – س.ش». سوندا «ەلگە جاندارى اشىمايتىن، كەلمەي جاتىپ تالاپ قوياتىندار» كىم بولدى ەكەن؟ مىنا سوزىڭىزگە قاراعاندا، وسىلاي ايتىپ جۇرگەندەردى جاقسى بىلەدى ەكەنسىز، وندا نەگە اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ ايتپايسىز. بۇل كوپكە توپىراق شاشقانمەن بىردەي عوي.

دەمەك، ولار قازاقستانعا كەلگىسى كەلمەگەندەر بولار. اقيقاتىن ايتار بولساق، شەتەلدەگى قازاقتىڭ ءبارى كوشىپ كەلەيىن دەپ وتىرعان جوق، ويتكەنى، ءسىز ايتقانداي ولار وزدەرىنىڭ اتا-بالارىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرىندە جاساپ جاتىر. قر پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ 2004 جىلى شىڭجاڭعا بارعان ساپارىندا سويلەگەن سوزىندە: «قىتاي قازاقتارىندا كەيبىر ەلدەردەگىدەي جالپى بەتكەي كوشۋ ماسەلەسى جوق. ويتكەنى قىتاي قازاقتارى وزدەرىڭىزدىڭ اتا-بابالارىڭىزدىڭ مەكەنىندە وتىرسىزدار. ەكى ەل قازاقتارى اراسىندا قالىپتى بارىس-كەلىس، تۋىسشىلاۋ ءوز الدىنا. ال ەندى ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسىمگە ساي ءىشىنارا ادامداردىڭ قونىس اۋدارۋى، مەنىڭشە وڭاي شەشىم تابادى. ويتكەنى، مەن بۇرىن توراعا جياڭ زىمينمەن، ال قازىر توراعا حۋ جيتاۋمەن دە جاقسى دوستاساتىنىما سەنەمىن. شىڭجاڭدا مىنا ۋاڭ لىچۋان مىرزامەن دە دوستىق قاتىناس ورناتتىم. دەمەك، ەكى ەل حالقى ۇرپاقتان-ۇرپاققا وسىلاي دوستاسا بەرەدى دەدى» (جاقىپ مىرزاقانوۆ، «تاۋ تۇلعا». «شالقار-2» № 51-52, جەلتوقسان 2011 جىلى) دەپ ناقتىلاپ ايتقان ەكەن.

«ءبىز بۇل جەردە تيەسىلى كۆوتانى الىپ، سوعان سايكەس بەلگىلى ءبىر جەڭىلدىكتەردى پايدالانىپ، ارتىنشا كەلگەن جاقتارىنا قايتادان قاشىپ كەتكەن قازاقتار تۋرالى ءتىپتى ايتىپ تا وتىرعان جوقپىز. ال وندايلار جەتىپ-ارتىلادى. مىنە، تۋعان جەردى ساعىنۋدىڭ، قۇرمەتتەۋدىڭ ءبىر كورىنىسى – س.ش». اركىم ءوز كۇناسىن، جاساعان قىلمىسىن ءوزى وتەۋى كەرەك. ال كۆوتا الىپ قايتادان قاشىپ كەتكەندەرگە كۆوتا بەرگەن مەملەكەتتىك مەكەمە جاۋاپ بەرۋ كەرەك. نە ءۇشىن ولار كۆوتانى الا سالىپ قاشىپ كەتەدى؟ ولارعا ونداي مۇمكىندىك بەرگەن كىم؟ ولاردىڭ كوشى-قون مەن سىبايلاستىعى جوق ەكەنىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى. ەگەر ءسىز ءبارىن بىلسەڭىز نەگە جۋرناليستىك زەرتەۋ جۇرگىزىپ فاكتىگە سۇيەنىپ، وسى تاقىرىپتى قاۋزاپ ماقالا جازبادىڭىز؟ نەگە قۇقىق قورعاۋ مەكەمەلەرى ولارمەن  اينالىسپادى؟ ولاردىڭ ارتىنان قۋىپ بارىپ، قىلمىستارىن مويىنداتىپ، الىپ كەتكەن قارجىنى ەلگە قايتارۋ كەرەك قوي. جوق، بۇعان ولاردىڭ قاۋقارى جەتپەي مە؟ سوندىقتان جالپىلاما، وي-جوتا ايتاسالۋ جۋرناليستىك ەتيكاعا جاتپايتدى! بۇل دا كوپكە جاققان كۇيە بولماق.

كۆوتا دەمەكشى، شەكارادان وتكەن قازاقتىڭ ءبارى كۆوتا مەن جەڭىلدىككە يە بولادى دەگەن بوس ءسوز. اقيقاتىن ايتساق، ەلگە ورالعان اعايىنداردىڭ 50 پايىزى كۆوتا السا العان شىعار، ونىڭ جارتىسى ونداي مۇمكىندىككە يە بولا العان جوق قوي. سەبەبى، بىركەزدە ورالمانداردىڭ كۆوتاعا ىلىگۋى قيامەت قايىمنىڭ قىل كوپىرىنەن وتۋدەن دە قيىن بولعان. اسىرەسە، قىتاي قازاقتارىنا كۆوتا جوق دەپ  بەرمەي قويعان كەدەر بولعان. وسىدان بارىپ اراعا «دەلدال» دەگەن ءازازىل پايدا بولدى. كۆوتانىڭ ءبىرازىن سولار الىپ قالاتىن. ولارسىز كۆوتا الۋ دەگەن ەشكىمنىڭ تۇسىنە كىرمەيتىن. بۇعان دا ورالماندار كىنالى مە؟

«ەندى ورالماندار ازىرەيىلدەي كورەتىن ەلىمىزدىڭ باتىس جانە سولتۇستىك وبلىستارىنا كەلەر بولساق، بۇل وڭىردە حالىق ەجەلدەن سيرەك قونىستانعان. سول سيرەك قونىستانعان حالىقتىڭ اراسىندا قازاقتار تىپتەن از. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، جۇمىس كۇشى دە ءدال وسى وبلىستاردا جەتپەي جاتىر. ۇشىنشىدەن، جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى سانىنىڭ ازدىعى اتالعان وڭىرلەردە انا ءتىلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە دە ەلەۋلى نۇقسان كەلتىرىپ وتىر. – س.ش». دەمەك، مىنا سوزىڭىزگە جۇگىنسەك، ورالمانداردان بۇرىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوزى باتىس پەن سولتۇستىكتى ازىرەيىلدەي كورەتىن بولدى ما؟ ەگەر ۇكىمەت ىشكى كوشى-قوندى جولعا قويىپ، جەرگىلىكتى قازاقتىڭ ءوزىن كوشىرۋگە بولار ەدى عوي. وعان بولا نەگە ورالمانداردى باتىس پەن سولتۇستىككە بارمايسىڭ دەپ ايىپتاۋىمىز كەرەك. باتىس پەن سولتۇستىكتەگى قازاقتىڭ سانىن كوبەيتۋدى ورالماننىڭ ەسەبىنەن تولىقتايمىز، ءتىلىن قازاقشالايمىز دەۋ جاڭساق پىكىر. ەگەر ءسىز ويلاعانداي بولسا، ىشكى كوشى-قوندى ءوزىمىز باستاپ ورالماندارعا ۇلگى كورسەتۋىمىز كەرەك. جەرگىلىكتى قازاقتىڭ دا ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي سەندەلىپ جۇرگەنى قانشاما. ولار دا باتىس پەن سولتۇستىكتىڭ جۇمىس كۇشىن ەسەلەۋگە، قازاق ءتىلىنىڭ وركەندەۋىنە، ەل ەكونوميكاسىنىڭ كوتەرىلۋىنە ءوز ۇلەستەرىن قوسسىن.

«وسى ايتىلعانداردى جانە كەڭ-بايتاق قازاقستاننىڭ بارلىق جەرلەرىنىڭ دە قازاقتار ءۇشىن وتان بولىپ تابىلاتىنىن ەسكەرە كەلگەندە، الىستا جۇرگەن اعايىندارىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس قازاق ەلىنىڭ كەيبىر وڭىرلەرىنە مۇرىندارىن شۇيىرە قاراۋىن ءتۇسىنۋ دە، ءتۇسىندىرۋ دە وتە قيىن، – س.ش.». ءبىر ءسوزدى ءجيى قايتالاۋدان جازبايتىن س.شايىنعازى مىرزاعا قارىسى پىكىر ايتىپ ماقالا جازىپ جۇرگەن ءبىز دە اقماق ەكەنبىز. سوندا ەلگە ورالماي جاتىپ «قازاق ەلىنىڭ كەيبىر وڭىرلەرىنە مۇرىندارىن شۇيىرە» قارايتىندار سول ەلىندە ءومىر سۇرە بەرسىن. ولارعا «ەلگە كەلىڭدەر، باتىس پەن سولتۇستىككە بارىڭدار» دەپ ايتۋدىڭ ءوزى تۋماعان سيىردىڭ ۋىزىنان دامەتكەنمەن بىردەي عوي. بۇعان بولا اسپان اتتانداپ ەلدى دۇرلىكتىرۋدىڭ قاجەتى قانشا. ونى ءتۇسىنىپ تە، ءتۇسىندىرىپ تە اۋرە بولۋدىڭ قاجەتى جوق. ولار قازاق ەلىن ساعىنبايدى، ساعىنباعان سوڭ كەلگىسى كەلمەيدى. سىرتتاعى 5 ميلليون قازاقتىڭ 3 ميلليونىن ەلگە ورالتا الساق، وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن ولجا. وتانىن ساعىناتىندار وسىدان 10-20 جىلدىڭ الدىندا كەلىپ بولعان. ولار ەلىمىزدىڭ ءارسالاسىندا قىزمەت جاساپ جاتىر. قازىرگى كوشىپ كەلىپ جاتقانداردىڭ كوبى مالشى مەن ديقاندار، ولاردى اۋزىم بار دەپ كەلسە-كەلمەس جازعىرۋ قانشالىقتى اقىلعا سيا قويار ەكەن. ونىڭ ءوزىن «وتانىم» دەپ كەلمەدىڭدەر دەپ ايتۋعا ءبىزدىڭ ەش حاقىمىز جوق.

«وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن قىزمەت بابىمەن گەرمانيادا بولعان كەزىمدە، ەگدە جاستاعى نەمىس ايەلىنىڭ اڭگىمەسىن ەستىگەنىم بار. ...گەرمانياعا ورالىپ جاتقان نەمىستەرگە قانداي جاقسىلىقتار مەن جەڭىلدىكتەر جاسالۋدا دەگەن ساۋال قويىلدى،  – س.ش». مىنە، قازاقستاننىڭ باس گازەتى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» ءتىلشىسى كوشەدە جۇرگەن ەگدە جاستاعى نەمىس ايەلىنە (مۇمكىن الجىعان كەمپىر بولار، كىم ءبىلسىن) ساۋال قويعانى قىزىق بولعان ەكەن. وتباسى وشاق قاسىنان ۇزاپ شىقپاعان، گەرمانيا ەلىنىڭ كوشى-قونى مەن ۇلتتىق ساياساتىنىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنە بەرمەيتىن ەگدە ايەل قانداي ءجىبى ءتۇزۋ پىكىر ايتسىن. تىڭداپ كورەلىك. «بۇل ساۋالعا الگى نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلى سىرتتان كەلگەن نەمىستەرگە نەلىكتەن جاقسىلىق جاسالۋى ءتيىس، ولاردىڭ بۇگىنگى گەرمانيانىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە قانداي ەڭبەكتەرى ءسىڭدى. جاقسىلىق وسى ەلدى دامىتۋعا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن نەمىستەرگە جاسالۋى كەرەك، ال ەندى عانا كوشىپ كەلىپ جاتقانداردىڭ بىزگە قانداي دا ءبىر تالاپتار قويۋلارىنا قۇقىقتارى جوق، الدىمەن ەڭبەكتەرىن ءسىڭىرىپ، سودان كەيىن عانا تالاپ قويسىن دەپ جاۋاپ بەردى – س.ش.». بۇل ءسوزدى نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلى ايتتى دەگەنگە كىم سەنەدى. ەلدىڭ ءبارىن اقماق سانايتىن جۋرناليست س.شايىنعازىنىڭ ويلاپ تاپقان امال-ايلا ما دەپ قالدىق. ءوزىنىڭ كوكەيىندەگى ايتا الماي جۇرگەن قىجىلىن «ەگدە نەمىس ايەلىنىڭ» اۋزىنا سالىپ ماقالاعا ادەيى جازعان شىعار، ول جاعىن ءيتىم ءبىپ پە؟ بولماسا بىرجاقتاعى نەمىس وكىلىنىڭ ون جىلدىڭ الدىنداعى ساندىراعىنىڭ  مۇندا نە قاجەتى بار؟!  اربىردەن كەيىن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى عوي. بۇل قۇددى پەيىلى تار، پيعىلى ناشار ادامنىڭ ايتاتىن ءسوزى.

«ءبىز سياقتى كولگىرسۋدى، جىلتىر ءسوزدى بىلمەيتىن، ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەلەرى مول، سالتىنا بەرىك، وركەنيەتكە جەتكەن، سودىقتان دا ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتايتىن نەمىس حالقىنىڭ وكىلى وسىنداي دەيدى. دالەلىمەن كەلتىرىلگەن بۇل سوزگە قارىسى داۋ قيىن، – س.ش.». مىنا، سەيفۋللا دەگەن جۋرناليست ەمەس، بارىپ تۇرعان انتۇرعاننىڭ ءوزڭ ەكەن. ءوز ۇلتىن نەمىس ۇلتىنان تومەن ساناۋدان ارتىق قورلىق بار ما قازاققا. نەمىستىڭ الجىعان ايەلىنىڭ ساندىراعىن «دالەلمەن كەلتىرىلگەن ءسوز» دەپ ايتۋعا قالاي عانا ءداتى باردى ەكەن. ول نەمىس، ءبىز قازاقپىز عوي. «ەلگە ەل قوسىلسا – قۇت» دەپ نەمىس ەمەس، ءبىزدىڭ قازاق اتام ايتىپ ەدى عوي؟!

س.شايىنعازى ماقالاسىنىڭ سوڭىنالا «پاتريوتتىق» تۋرالى بار بىلگەنىن ايتا كەلىپ: «ارينە، مۇنداي قاسيەتتى بويعا ءسىڭىرۋ ءۇشىن ادام ءوزىنىڭ تۋعان ەلىندە تۇرىپ، ءوز حالقىمەن قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس. جاي عانا ءومىر ءسۇرىپ قويماي، سول ەلدىڭ ىستىق سۋىعىن سول ەلدە تۇراتىن حالىقپەن بىردەي كورۋى كەرەك. وسىلايشا ەلمەن بىتە قايناسقان ادام عانا سول ەلدىڭ پاتريوتى بولۋعا قابىلەتتى»، –  دەيدى. دەمەك، سىرتتان كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ بويىنان ءسىز قازىرگە دەيىن پاتريوتتىق سەزىم بايقاماعان بولدىڭىز عوي. سوندا ءسىز 20 جىلدان بەرى ورالعان ميلليونعا جۋىق قانداستارىمىزدى سول ەلدىڭ ىستىق-سۋىعىن بۇل ەلدە تۇراتىن حالىقپەن بىرگە كورمەدى دەگەنىڭىز كەلە مە؟ بۇل «ءوزىڭدى ءوزىڭ سىيلاماساڭ، جات جانىڭنان ءتۇڭلىردىڭ» ءوزى عوي.

ول جانە: «ال ءومىر بويى سىرتتا جۇرگەن ادامدار تۋرالى ولاي دەپ ايتۋ قيىنىراق. قازاقتا «تاپقان اكە ەمەس، باققان اكە» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوزدىڭ ماعاناسى ادام قاي جەردە، كىمنىڭ قولىندا وسسە، وعان سول جەر مەن سول ادام ىستىق بولادى دەگەندى بىلدىرەدى»، – دەيدى. سوندا سەنىڭ باققان اكەڭ قاسقىر، ءبورىنىڭ  بولتىرىگى تاۋعا قاراپ ۇليدى، قاسقىر قاسقىرلىعىن ىستەمەي قويمايدى، سەنىڭ اكەڭ تۇلكى، تۇلكى الاقتىعىن قويمايدى دەگىڭىز كەلە مە؟ وندا قازاقستاندا ەجەلدەن جاساپ جاتقان حالىقتى 70 جىل بيلەپ-توستەگەن كەڭەس ۇكىمەتى ولاردىڭ «باققان اكەسى» بولىپ شىقپاي ما؟ مۇنى قالاي جوققا شىعارامىز. تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ «قارا قىتاي قاپتاسا، كوككەز ورىس اكەڭدەي بولىپ كورىنەدى» دەيتىنى سودان بولدى عوي. مىنە، وسىدان بارىپ ءبىرىمىزدىڭ باققان اكەمىز – قىتاي، ەندى ءبىرىمىزدىڭ باققان اكەمىز – موڭعول، ەندى ءبىرىمىزدىڭ باققان اكەمىز – تۇرىك، ەندى ءبىرىنىڭ باققان اكەمىز – نەمىس بولىپ «اققۋ، شورتان، شايان» سەكىلدى جان-جاققا تارساق نە بولعانىمىز؟ سوندا «ءبىزدىڭ قازاقپىز، التى الاشتىڭ ۇرپاعىمىز، ءبارىمىز ءبىر تۋدىڭ استىلا جينالىپ قۇدىرەتتى ەل بولامىز» دەگەنىمىزدىڭ ءبارى بوس ءسوز بولعانى ما؟! ءوزىمىزدى ءوزىمىز وسىلاي الالاساق باسقالار ارتىن اشىپ كۇلمەي مە؟ سوندىقتان دا اباي كەزىندە: «باس-باسىڭا بي بولعان وڭكەي قيقىم!» دەپ بەكەر ايتپاعان عوي.  بىراق ابايدىڭ عاسىرى باسقا، ال ءبىزدىڭ عاسىر مۇلدە باسقا عوي. بۇل تاۋەلسىز ەلمىزگە سىن، اعايىن!

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە كەلەر بولساق، وسىنداي ەل اراسىنا ىرىتكى سالاتىن ساندىراق ماقالانى «تالعامالىق تولعانىس» دەگەن ايدارمەن جاريالاپ وتىرعان جالپى ۇلتتىق رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ كوزدەگەنى، ويلاعانى نە بولدى ەكەن؟..

ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz