قالالار مەن ەلدى مەكەندەر تاريحى
اقتاۋ قالاسى
اقتاۋ – ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى، مۇندا 200 مىڭعا جۋىق ادام تۇرادى.
قالا تۇتاستاي تاقىر جەردە، قۇمدا، اۋماقتىق-وندىرىستىك كەشەن قۇرامىندا بوي كوتەردى. اوك قۇرىلىسىنا تۇبەكتە تابىلعان باي كەن كوزدەرى، ەڭ الدىمەن ۋران، مۇناي جانە گاز كەن ورىندارى سەبەپشى بولدى. 1959 جىلى قالادا 14 مىڭ ادام تۇردى، سول جىلى ول اقتاۋ دەگەن اتاۋى بار پوسەلكە رەتىندە رەسمي تۇردە اتالا باستادى. 1963 جىلى پوسەلكە اتاۋى اتتاس كەلەتىن قالاعا اينالدى. ال جارتى جىلدان كەيىن، 1964 جىلعى 1 شىلدەدە، وسى جەرلەردە جەر اۋدارۋدا بولعان تاماشا ۋكراين اقىنى مەن سۋرەتشىسى ت.گ. شەۆچەنكونىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋ قۇرمەتىنە قالاعا شەۆچەنكو دەگەن ات بەرىلدى. 70 جىلداردىڭ ورتاسىندا شەۆچەنكو قالاسى كسرو-دا عانا ەمەس، جەرگىلىكتى شيكىزات – ۋرانمەن جۇمىس ىستەيتىن جانە ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ مەن سۋدى تۇششىتۋدى، ياعني قالانىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن العاشقى شاپشاڭ نەيتروندى اتوم رەاكتورى ارقىلى بۇكىل الەمگە ايگىلى بولدى. شەۆچەنكو قالاسى ادامنىڭ تۇرۋى ءۇشىن قولايسىز ورتانى ەڭ جاقسى جولمەن بەيىمدەگەن قالا رەتىندە التىن مەدالمەن ماراپاتتالدى.
1991 جىلى قالاعا نەگىزى قالانعاننان بەرىلگەن اتاۋى – اقتاۋ قايتا ورالدى. قازىر بۇل ءىرى ونەركاسىپتىك جانە تەڭىز جاعاسىنداعى قالا، قازاقستاننىڭ «تەڭىز قاقپاسى»، مۇندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى ورنالاسقان.
اقتاۋ قالاسى
اقتاۋ – ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى، مۇندا 200 مىڭعا جۋىق ادام تۇرادى.
قالا تۇتاستاي تاقىر جەردە، قۇمدا، اۋماقتىق-وندىرىستىك كەشەن قۇرامىندا بوي كوتەردى. اوك قۇرىلىسىنا تۇبەكتە تابىلعان باي كەن كوزدەرى، ەڭ الدىمەن ۋران، مۇناي جانە گاز كەن ورىندارى سەبەپشى بولدى. 1959 جىلى قالادا 14 مىڭ ادام تۇردى، سول جىلى ول اقتاۋ دەگەن اتاۋى بار پوسەلكە رەتىندە رەسمي تۇردە اتالا باستادى. 1963 جىلى پوسەلكە اتاۋى اتتاس كەلەتىن قالاعا اينالدى. ال جارتى جىلدان كەيىن، 1964 جىلعى 1 شىلدەدە، وسى جەرلەردە جەر اۋدارۋدا بولعان تاماشا ۋكراين اقىنى مەن سۋرەتشىسى ت.گ. شەۆچەنكونىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋ قۇرمەتىنە قالاعا شەۆچەنكو دەگەن ات بەرىلدى. 70 جىلداردىڭ ورتاسىندا شەۆچەنكو قالاسى كسرو-دا عانا ەمەس، جەرگىلىكتى شيكىزات – ۋرانمەن جۇمىس ىستەيتىن جانە ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ مەن سۋدى تۇششىتۋدى، ياعني قالانىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن العاشقى شاپشاڭ نەيتروندى اتوم رەاكتورى ارقىلى بۇكىل الەمگە ايگىلى بولدى. شەۆچەنكو قالاسى ادامنىڭ تۇرۋى ءۇشىن قولايسىز ورتانى ەڭ جاقسى جولمەن بەيىمدەگەن قالا رەتىندە التىن مەدالمەن ماراپاتتالدى.
1991 جىلى قالاعا نەگىزى قالانعاننان بەرىلگەن اتاۋى – اقتاۋ قايتا ورالدى. قازىر بۇل ءىرى ونەركاسىپتىك جانە تەڭىز جاعاسىنداعى قالا، قازاقستاننىڭ «تەڭىز قاقپاسى»، مۇندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى ورنالاسقان.
جاڭاوزەن قالاسى
قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسىندا ورنالاسقان وبلىستىق باعىنىستاعى قالا. 1968 جىلى قۇرىلعان، ماڭعىشلاق (ماڭعىستاۋ) ۇستىرتىندە ورنالاسقان. اۋەجايى بار. 1968 جىلدان 1992 جىلعا دەيىن قالا جاڭا وزەن دەپ اتالعان. 1993 جىلعى 7 قازاندا جاڭاوزەن بولىپ قايتا اتالعان. 2012 جىلعى 1 قاڭتارداعى جاعداي بويىنشا قالادا 122,1 مىڭ ادام نەمەسە بارلىق وبلىس حالقىنىڭ 17% تۇرادى. اقتاۋدان جاڭاوزەنگە دەيىنگى قاشىقتىق — 150 شاقىرىم. جاڭاوزەن قالالىق اكىمشىلىگىنە قالادان باسقا تەڭگە كەنتى (11,5 مىڭ تۇرعىن سانىمەن) جانە قىزىلساي سەلوسى (3,5 مىڭ ادام) كىرەدى. اۋداننىڭ ۇلتتىق قۇرامى — قازاقتار، ورىستار، ۋكرايندەر، قاراقالپاقتار. قالا حالقى ميگرانتتاردىڭ ەسەبىنەن جىلىنا 3-4 مىڭ ادامعا كوبەيۋدە، ال 2000-شى جىلدارى، ءتۇرلى دەرەكتەرگە سايكەس، ءبىر جارىم–ەكى ەسەگە كوبەيگەن. جاڭاوزەن قازاقستانداعى حالىق سانى قارقىندى ءوسۋ سەرپىنىنىڭ بىرىنە يە قالا بولىپ تابىلادى.
فورت-شەۆچەنكو قالاسى
قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسىندا، ماڭعىشلاق (تۇپقاراعان ءمۇيىسى) تۇبەگىندە ورنالاسقان قالا. كاسپي تەڭىزىندەگى (باۋتين) پورتى. جەر كولەمى – 54,5 ش.ش. حالقى — 5134 ادام. ونەركاسىپتىڭ نەگىزگى سالالارى — ازىق-تۇلىك (بالىق كومبيناتى) جانە ۇلۋتاس ءوندىرۋ. قالانىڭ نەگىزى نوۆوپەتروۆسكوە اسكەري بەكىنىسى رەتىندە 1846 جىلى قالانعان، 1857 جىلى الەكساندروۆسكي فورتى بولىپ قايتا اتالعان. 1850—1857 جىلدارى مۇندا ت. گ. شەۆچەنكو جەر اۋدارۋدا بولعان، ونىڭ قۇرمەتىنە 1939 جىلى الەكساندروۆسكي فورتى فورت-شەۆچەنكو بولىپ قايتا اتالعان (1924 جىلى فورت ۋريتسكي دەپ اتالعان).
قالادا شەۆچەنكو مەموريالدىق مۇراجايى، ولكەتانۋ، ەتنوگرافيالىق مۇراجايلارى بار. بەكىنىستىڭ قالدىقتارى ساقتالعان. شەۆچەنكو ەسكەرتكىشى. ازامات سوعىسى باتىرلارىنىڭ باۋىرلاستار زيراتى. 2 شاقىرىمداي جەردە XVI—XX عاسىرلاردىڭ ارحيتەكتۋرالىق كەشەنى; قالادان 31 شاقىرىم جەردە —XVII—XIX عاسىرلاردىڭ قورىمى.
شەتپە سەلوسى
Cەلو (بۇرىن كەنت بولعان), قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسى ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى. اقتاۋ قالاسىنان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي 108 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. حالقى – 13 062 مىڭ ادام. تەمىر جول ستانساسى بەينەۋ — جاڭاوزەن جەلىسىندە. بەيرۋدا قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ زاۋىتى. 2008 جىلى كاسپي تسەمەنت زاۋىتى اشىلدى.
قۇرىق (ەراليەۆ) كەنتى
قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى كەنت. قاراقيا اۋدانىنىڭ ورتالىعى. ماڭعىشلاك تۇبەگىندە، كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا، ەراليەۆ تەمىر جول ستانساسىنان (بەينەۋ — جاڭاوزەن جەلىسىندەگى) 15 كم جەردە ورنالاسقان. توڭىرەگىندەگى ويماشا كەن ورنىندا مۇناي وندىرىلۋدە. قۇرىقتىڭ ماڭىندا ءبىرىنشى قازاقستاندىق قۇرىلىس ۆەرفى - قۇرىق قۇرىلىس كاسپي ۆەرفى (ەرساي كاسپيان كونتراكتور) سالىندى. حالقى – 8661 ادام.
ماڭعىستاۋ (ماڭعىشلاك) سەلوسى
قازاقستاننىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى سەلو. اقتاۋ قالاسىنان 20 كم جەردە ورنالاسقان. بەينەۋ — جاڭاوزەن جەلىسىندەگى تەمىر جول ستانساسى. تەمىر جول كولىگىنە قىزمەت كورسەتۋ جانە مۇناي ونەركاسىبى كاسىپورىندارى. 2005 جىلى ماڭعىستاۋ قالا تيپتەس كەنتى سەلو ستاتۋسىن الدى. حالقى - 21 004 ادام.
