شوقان - 190

«دۇنيەدە ادىلدىك پەن ادالدىقتى
 تۋ ەتكەن ادامنان ارتىق ەشكىم جوق»، -
شوقان ءۋاليحانوۆ.

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ادەبي مۇراسى وتە باي جانە ءار الۋان. ونىڭ سان قىرلى عىلىمي-ادەبيەتتىك مۇرالارىن سارالاعان ادام، شوقاننىڭ جان-جاقتى دامىعان، اسا ءبىلىمدى، پاراساتتى عالىم بولعانىنا، ءبىر ءوزى گەولوگ-ەتنوگراف-تاريحشى-شىعىستانۋشى-ەكونوميست-پۋبليتسيست-ونەرتانۋشى-ويشىل-فيلوسوف جانە ادەبيەتشى دە ەكەنىنە بىردەن كوز جەتكىزەدى. ءوزىنىڭ عاجايىپ ەڭبەكقورلىعىنىڭ ارقاسىندا سونشاما عىلىمي ەڭبەكتەر جازىپ، دۇنيەجۇزىلىك عىلىمعا زور ۇلەس قوستى. كوزى تىرىسىندە  ورتا ازيا مەن شىعىس تۇركىستاندى زەرتتەۋشى تۇڭعىش عالىم رەتىندە كۇللى الەمدى مويىنداتتى.

ش.ءۋاليحانوۆتىڭ گەوگرافيالىق زەرتتەۋلەرىنە سول زاماننىڭ الدىڭعى قاتارلى پ.پ. سەمەنوۆ-تيان-شانسكي، ي.ۆ. مۋشكەتوۆ، م.ي. ۆەنيۋكوۆ، ن.ا. اريستوۆ سياقتى عالىمدار لايىقتى، وتە جوعارى باعا بەرگەن بولاتىن.

ال شوقاننىڭ ادەبي مۇراسىنا كەلەتىن بولساق، ونىڭ قاينار كوزى كادەت كورپۋسىنداعى ۇستازدارىنىڭ سۇراۋىمەن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناقتاۋىنان، كەيىنىرەك، 1855 جىلدان بەرگى ورتا ازياعا بىرنەشە مارتە جاساعان ساياحاتتارىنان باستالادى. العاشىندا جاس عالىم ورتالىق قازاقستاندى، جەتىسۋدى، تارباعاتاي تاۋلارىن ارالادى. ساياحاتتار بارىسىندا شوقان قازاق حالقىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ادەت-عۇرپىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋدى قولعا الىپ، زاڭ داستۇرلەرى مەن كونە ءدىني جورالعىلارى تۋرالى ۇشان-تەڭىز ماتەريال جينادى.

1856 جىلى شوقان ءبىلىمدى وفيتسەر م.م. حومەنتوۆسكيدىڭ باسشىلىعىمەن   ۇيىمداستىرىلعان    اسكەري-عىلىمي  ەكسپەديتسيا  قۇرامىندا ىستىقكول جاعالۋىن ارالاپ، تيان-شان قۇزدارىنا شىعادى. ودان كەيىن بىرنەشە ساياحاتقا گەوگراف عالىم پ.پ. سەمەنوۆ – تيان-شانسكيدىڭ وتريادىمەن بارىپ، الاكولدەن باستاپ ورتالىق تيان-شان تاۋلارى مەن ىستىقكولگە دەيىن جەتەدى. اسىرەسە تيان-شاننىڭ قۇزدارىنان تاماشالاعان حان ءتاڭىرى تاۋلارىنىڭ عاجايىپ كورىنىسى جاس عالىمنىڭ جادىندا وشپەستەي ءىز قالدىرادى.

سۋرەت ماقالا اۆتورىنىڭ ۇسىنۋىمەن جاريالاندى

مىسالى، شوقاننىڭ 1856 جىلى 14 شىلدەدە تەڭىز دەڭگەيىنەن 3268 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان ساتى اسۋىنىڭ كۇنگەيىنەن ىستىقكولدىڭ تۇپكە يەك ارتقان قولتىعى مەن تەرىسكەي الاتاۋدىڭ ساعىمدالعان اقشۋلان شىڭدارىن بەينەلەگەن، اكۆارەلمەن سالعان سۋرەتى تەڭدەسسىز تۋىندىلاردىڭ قاتارىنا جاتادى.

شوقان اسۋدىڭ وزىنە دەيىن ەشبىر سۋرەتشىنىڭ اياعى تيمەگەن ەڭ جوعارعى نۇكتەسىندە تۇرىپ، ماڭگى ەرىمەيتىن قاردىڭ ىزعارىنا قاراماستان، كوز الدىنا اشىلعان تاڭعاجايىپ كورىنىستى جايدان-جاي اتتاپ كەتپەگەن. اسكەري وتريادىن سول جەرگە ايالداتىپ قويىپ، قولىنا قىلقالام العان شوقاننىڭ قانشالىقتى نازىك جاندى، رومانتيك، سەزىمتال جان ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.

سۋرەتشى شوقان بۇل كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمدا كولەم مەن كەڭىستىكتى اسقان شەبەرلىكپەن، ۇتىمدى پايدالانعان. بىردەن كوزگە تۇسەتىن كۇنگەي الاتاۋدىڭ وركەش-وركەش ماڭگى مۇزارتتارى. سول قاپتالداعى مۇزارتتار اقشاڭقايلانىپ جاتقانىمەن سۇستى دا سۋىق، وڭ قاناتتاعى مۇزارتتىڭ قاباعى تىپتەن قاتىڭقى كورىنەدى.

اسۋدان كەيىنگى كورىنىس تۋرالى ۇلى عالىم  ايگىلى «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىگى» اتتى ەڭبەگىندە: «تاس توبەدەن قاپىرىق اتقان وتتى، لەپتى كۇن اڭعارلى تاۋ القابىنا اقشا بۇلت اراسىنان ويدىم-ويدىم كولەڭكە ءتۇسىرىپ تۇر، كىرشىكسىز قىزعىلت ءتۇستى شۇعىلاعا شومىلعان كولدىڭ ديدارى كوكتەن قۇيىلعان نۇردىڭ رەڭىمەن ۇيلەسىپ، ول قيىرداعى قارلى تاۋدىڭ مۇنارتقان بەدەرىمەن ۇناسىم تاۋىپ استاسىپ جاتىر»، - دەپ جازدى.

وسى ساپارىندا شوقان جەتىسۋ مەن ىستىقكولدىڭ تابيعاتى مەن حايۋانات دۇنيەسىن زەرتتەيدى، كەيىنىرەك وسىناۋ باي ماتەريالدارىن لابوروتوريالىق جاعدايدا تەرەڭ زەرتتەۋ ءۇشىن درەزدەن اكادەمياسىنا جىبەرەدى.

«مەنىڭ بۇل ساياحاتىمدى، - دەيدى ءۋاليحانوۆ، - جۇرگەن جەرلەرىمنىڭ سيپاتىنا قاراي ەكى كەزەڭگە بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى كەزەڭى مەنىڭ جوڭعارياداعى ساپارىممەن، ياعني جەتىسۋعا، ىلە ولكەسىنە، ىستىقكولگە جاساعان ساپارىممەن اياقتالادى...  جوڭعاريادا العاش رەت 1856 جىلى بولدىم. ىستىقكولگە پولكوۆنيك حومەنتوۆسكي ۇيىمداستىرعان ءبىرىنشى ەكسپەديتسياعا قاتىستىم. سوسىن 3 اي قۇلجادا تۇردىم. باس-اياعى جوڭعاريادا 5 اي بولدىم: الاكولدەن تيان-شانعا دەيىن باردىم، سول جىلى جىرعالاڭ وزەنى ارقىلى تيان-شانعا كوتەرىلدىم» (مارعۇلان  ءا.ح. شىعارمالارى. قۇراست. د.ءا. مارعۇلان، د.ا. مارعۇلان – الماتى: «الماتى-بولاشاق» باسپاسى، 2011. 96-شى بەت).

شوقانعا قاتتى اسەر ەتىپ، قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان تاعى ءبىر سالا – ول كونە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى. ىستىققكول جاعاسىندا كەزدەسەتىن كونە قالا ورنى، باعزى زامانداعى سۋارۋ جۇيەسىنىڭ قالدىعى، تاس مۇسىندەر سياقتى جادىگەرلەر شوقانعا ىستىققكول مەن جەتىسۋدى مەكەندەگەن حالىقتار تۋرالى ناقتى عىلىمي تۇيىندەمە جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىن شوقان تالانتتى دا عاجايىپ تۇرعىدا كۇندەلىكتەر مەن وچەركتەرگە اينالدىردى. «جوڭعاريا وچەركتەرى»، «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىگى»، «قىتاي يمپەرياسىنىڭ باتىس پروۆينتسياسى جانە قۇلجا قالاسى»، «قىرعىزدار تۋرالى جازبالار» سىندى ەڭبەكتەرىنەن جيىرمادان جاڭا عانا اسقان جاس عالىمنىڭ نازىك جاندۇنيەسىن، سەزىمتالدىعىن، بىلىمدىلىگىن، پاراساتتىلىعىن بايقاۋعا بولادى.  تيان-شان مەن جەتىسۋدىڭ گەوگرافياسىن، ونى سوناۋ كونە زاماننان بەرى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ تاريحىن، جەر-سۋ اتاۋلارىن، وسىمدىكتەر مەن حايۋاناتتار دۇنيەسىن اسقان شەبەرلىكپەن سۋرەتتەپ جازۋى تاڭ قالدىرادى.

مىسالى، ىستىقكولدىڭ زاۋكە اسۋىنان وڭتۇستۇككە قاراي قىرعىزدار «سىر» دەپ اتايتىن ءزاۋلىم تاۋلى ولكە ورنالاسقان. بۇل جەرلەرگە شوقانعا دەيىن ەشبىر عالىم اياق باسپاعان. وسى ماڭدى العاش زەرتتەگەن شوقان ونى ءۇستىرت دەپ انىقتايدى. «بۇگىن ءبىز، - دەپ جازادى شوقان قاشقاريا كۇندەلىگىندە، - زاۋكەدەن استىق تا، بۇرىن كورمەگەن-بىلمەگەن جات ەلگە اياق باسىپ وتىرمىز. بۇل مالىمسىزدىك مەنى تولىعىراق تا دۇرىسىراق كۇندەلىك جۇرگىزۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ءبىزدىڭ كەرۋەن تەك جاڭا عانا قوس پەن شاتىر تىگىپ ۇلگەردى... جان-جاعىمىزدا اپپاق قار باسقان تاۋ، تومەندە تەرەڭ ساي، ونىڭ سوناۋ تۇكپىرىندە كول كورىنەدى. قار جاۋىپ تۇر، سۇپ-سۋىق. مەن بۇل كۇندەلىكتى وشاقتىڭ سىعىرايعان جارىعىندا قوستا جازىپ وتىرمىن. بۇل بيىك تاۋ ەلدىڭ، اۋا رايىنىڭ قاتالدىعى، حايۋاناتتارى مەن وسىمدىكتەرىنىڭ وزگەشەلىگى وسى بيىكتىگىنەن بولسا كەرەك. ءتىپتى بۇل جەردە جەمىس اعاشى تۇگىل، جاي اعاش تا ۇشىراسپايدى. بۇل – ەلسىز-كۇنسىز قاڭىراپ بوس جاتقان تاۋلى ولكە. مۇندا ەگىس ەگىلمەيدى، مال دا وسىرىلمەيدى، جالپى ەشقانداي تىرشىلىك ءيىسى سەزىلمەيدى».

وسى قاشقار ساپارىنىڭ ەڭ باستى ناتيجەسى - عالىمنىڭ «التى شاھاردىڭ نەمەسە قىتايدىڭ نان-لۋ (كىشى بۇقارا) پروۆينتسياسىنىڭ شىعىسىنداعى التى شاھاردىڭ ءحالى تۋرالى» دەگەن اتاقتى ەڭبەگى. بۇل شىعىس تۇركىستان تۋرالى ەۋروپالىق عىلىم ۇردىسىمەن جازىلعان العاشقى ەڭبەك كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ءمانىن جويعان ەمەس. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ وسىنداي عىلىمي ەڭبەكتەرى رەسەي مەن باتىس قىتاي اراسىنداعى ساۋدا جانە مادەني قارىم-قاتىناس ورناتۋ ىسىندە تاپتىرماس قۇرال بولدى.

ال «جوڭعاريا وچەركتەرىندە» شوقان قازاقتار مەن قىرعىزدار تۋرالى ماڭىزدى تاريحي-ەتنوگرافيالىق مالىمەتتەر بەرەدى، ايگىلى «ماناس» پوەماسىمەن وقىرمانداردى تۇڭعىش رەت بىلاي تانىستىرادى: «تاۋ-تاستى مەكەندەگەن قىرعىزداردا نوعايلى داۋىرىنە جاتاتىن ءبىر عانا «ماناس» داستانى. «ماناس – ءبىر داۋىرگە سايكەستىرىلگەن ءبىر ادامنىڭ – ماناس باتىردىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرعان قىرعىزداردىڭ بۇكىل اڭىزدارىن، ەرتەگىلەرى مەن اڭىز اڭگىمەلەرىنىڭ جيىنتىعى. بۇل دالا يللياداسى ءتارىزدى. قىرعىزداردىڭ ءومىر تىرشىلىگى، ادەت-عۇرپى، سالت-ساناسى، مىنەز-قۇلقى، گەوگرافياسى، دىندىك جانە مەديتسينالىق دۇنيە تانۋى، ولاردىڭ حالىق ارالىق قارىم-قاتىناسى وسىناۋ كولەمدى داستاندا ايقىن كورىنەدى. «ماناس» - كوپتەگەن ەپيزودتاردان تۇراتىن تۇتاس شىعارما. ەكىنشى ءبىر داستان – ماناستىڭ جالعاسى «سامەتاي» ول - قىرعىز وديسسەياسى».

سونداي اق، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا، ەتنوگرافياسىنا، اۋىز ادەبيەتىنە ارنالعان «ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرى»، «ەرتە زامانداعى قىرعىزداردىڭ قارۋ-جاراقتارى»، «شونا باتىر»، «ساحاراداعى مۇسىلماندىق تۋرالى»، «شامان ءدىنىنىڭ قازاق اراسىنداعى قالدىقتارى»، «قىرعىزداردىڭ اتا-تەگى»، «قازاق باتىرلارى»، «ابىلاي» سياقتى ەڭبەكتەرى ءتىل بايلىعىمەن جانە كوركەمدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.

وسىنداي ەڭبەكتەرىندە شوقان تەك تاريحشى، ەتنوگراف قانا ەمەس، سول سياقتى ادەبيەتشى، پۋبليتسيست، كوركەم ءسوزدىڭ عاجايىپ شەبەرى رەتىندە كورىنەدى. ەڭ جاقىن دوسى گ.پ. ءپوتانيننىڭ ايتۋى بويىنشا شوقان جاستايىنان جازۋشى بولسام دەپ ارمانداعان.  مىسالى، جەتى جاسىندا اكەسى شىڭعىستىڭ كومەگىمەن «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «ەر كوكشە»  جىرلارىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسىن جازىپ قويعان، كەيىنىرەك ولاردى ومبى قالاسىنا بارىپ، وقۋعا تۇسكەندە ۇستازى ن.ف. كوستىلەتسكيدىڭ قولىنا تاپسىرادى. سونداي-اق، اكەسى شىڭعىستىڭ بۇيرىعىمەن ۇيلەرىنە بىرنەشە مارتە اقىن، جىرشىلاردى شاقىرتىپ، ەكەۋى بىرگە قازاق اندەرى مەن اڭىزدارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، ولاردى دا ومبىعا جىبەرگەن. ءسويتىپ، شوقان قازاق حالقىنىڭ اسا باي مادەني مۇراسىنىڭ ءبىر بولشەگىنىڭ جازباشا تۇردە ساقتالاپ قالۋىنا بالا كۇنىنەن باستاپ ۇلەس قوستى.

بۇل تۋرالى اكادەميك الكەي مارعۇلان بىلاي دەپ تولعايدى: «ەجەلگى ءداستۇر بويىنشا، سۇلتاننىڭ بالالارى «جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىل» دەگەن ەسكى قاعيدا نەگىزىندە بىرنەشە شىعىس ءتىلىن ۇيرەنۋگە ءتيىس بولدى. بۇل ءداستۇر ول كەزدە ءالى ساقتالاتىن، ءسويتىپ شوقان بالا كۇنىنەن باستاپ-اق شىعىس تىلدەرىن وقىپ، اراب ءتىلىن مەڭگەرەدى، ال كەيىنىرەك ۇيعىر جازۋىن ۇيرەنەدى.

شوقان ءوزىنىڭ العاشقى عىلىمي ەڭبەكتەرىن ا.س. پۋشكين مەن م.يۋ. لەرمونتوۆتىڭ پروزالارى ۇلگىسىندە كوركەم پروزا تۇرىندە جازعان. ونىڭ «ىستىقكول كۇندەلىكتەرى» مەن «قۇلجا ولكەسى جايلى وچەرك» اتتى ەڭبەكتەرىن ەڭ ۇزدىك، ەڭ كوركەم پروزالىق شىعارمالار قاتارىنا قويۋعا بولادى. ولاردى لەرمونتوۆتىڭ كاۆكاز وچەركتەرىمەن سالىستىرۋعا بولادى. اسىرەسە شوقاننىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، تۇرمىسىن باعزى زامانمەن بايلانىستىرا وتىرىپ شەبەر ءارى بىلىكتىلىكپەن بايانداۋى تاڭ قالدىرادى. ال  تابيعات كورىنىستەرىن ناعىز ويشىل، فيلوسوف دارەجەسىندە سۋرەتتەۋى وقىرمانعا ەرەكشە اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز.

شوقان مۇراسىن ەڭ تىڭعىلىقتى زەرتتەگەن اكادەميك ءا. ماعۇلان بىلاي دەپ اتاپ وتكەن: «ءجۇز جىلدار بويى ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ادەبي مۇرالارىنىڭ زەرتتەلمەي كەلۋىنىڭ سالدارىنان قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇل اسىل شىعارمالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىزگە ءمالىم بولماي كەلدى. ەندى بۇگىندە وسىلاردىڭ ءبارى بەلگىلى بوپ وتىرعاندا، ءۋاليحانوۆتى تەك ويشىل-عالىم عانا ەمەس، قازاقتىڭ تۇڭعىش جازۋشى-پروزايگى دەپ مويىنداۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلىپ وتىر».

قازاق كاسىبي سۋرەتشىلەرىنىڭ. «...شوقان سۋرەتتەرىن مۇقيات قارار بولساڭ، ۇلى سۋرەتشىلەرگە ءتان ءادىس-ءتاسىلىن بايقايسىڭ. ونىڭ كوپتەگەن سۋرەتتەرى «قايتا ورلەۋ ءداۋىرى» سۋرەتشىلەرىنىڭ تۋىندىسىنا ۇقسايدى، سولاردىڭ تەحنيكاسى مەن ادىستەرىن قايتالايدى. بۇل شوقاننىڭ ۇلى سۋرەتشىلەر لەوناردو دا ۆينچي، رافاەل ءسانتيدىڭ گرافيكالىق سۋرەتتەرىمەن تانىس بولعانىن دالەلدەيدى. اسىرەسە، ونىڭ دولبار سۋرەتتەرى (نابروسكىلەرى) لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ ەسكيز سۋرەتتەرىنە وتە ۇقسايدى» دەپ بەرگەن باعالارىنا ەشكىمنىڭ تالاسى جوق بولار دەگەن سەنىمدەمىز.

ولاي بولسا، قۇرمەتتى وقىرمان، قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىزى شوقان ءۋاليحانوۆتى جاڭا قىرىنان دارىپتەي وتىرىپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش جازۋشى-پروزايگى دەگەن اتاقتى رەسمي تۇردە قازاقستان جازۋشىلار وداعى اتىنان جاريالاۋدى ۇسىنامىز.

بۇل يگىلىكتى ىسكە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت دەپۋتاتتارى، مادەنيەت مينيسترلىگى مەن مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگاندار، قوعامدىق ۇيىمدار اتسالىسا وتىرىپ، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولۋى قارساڭىندا جۇزەگە اسىرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

سۋرەت اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

باعدات باقتىبايۇلى اقىلبەكوۆ،

جەتىسۋ وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنىڭ تۋماسى، مەملەكەتتىك قىزمەتشى، تەزەك تورە جانە شوقانتانۋشى، قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، بوس ۋاقىتىندا شىعارماشىلىق-زەرتتەۋ جۇمىسىمەن دە اينالىسادى.

Abai.kz