1961 جىلى ادەبيەت سالاسى بويىنشا نوبەل سىيلىعى يۆو ءاندريچتىڭ «درينا كوپىرى» رومانىنا بەرىلدى. بۇل شىعارمانى ەرۋديت تالاسبەك اسەمقۇلوۆ اعامىز اۋدارعان ەكەن. تاياۋدا «Steppe & World» باسپاسىنان جارىق كوردى. ءسىز روماننان بالقان تۇبەگىنىڭ 400 جىلدىق ساياسي-الەۋمەتتىك تاريحى مەن رۋحاني كەسكىنىن جۇزدەگەن كەيىپكەرلەردىڭ ءومىرى ارقىلى بىلەسىز.

ۇيقاماقتا جازىلعان شىعارما

يۆو اندريچ (1982-1975) سەربتىڭ ۇلى جازۋشىسى. يۆونىڭ بالالىق شاعى ۆىشەگرادتا وتكەن. ول يۋگوسلاۆيانىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكەن ساياسي قايراتكەر، كوپتەگەن ەلدە يۋگوسلاۆيا ەلشىلىگىندە قىزمەت ەتكەن ديپلومات. فيلوسوفيا عىلىمى بويىنشا دوكتورلىق قورعاعان. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان بۇرىن اۆستريا-ۆەنگريا وككۋپاتسياسىنا قارسى «ملادا بوسنا» رەۆوليۋتسيالىق جاستار قوزعالىسىن قۇرىپ، بەلسەندى مۇشەسى بولعانى ءۇشىن «ۇلتشىل» اتانىپ، تۇرمەگە تۇسكەن. ءدال وسى قوزعالىس ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ تۇتانۋىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتتى دەيتىن كوزقاراس بار. ۆىشەگرادتىق ورەندەردىڭ قوزعالىسى جايىندا روماندا وتە جاقسى سۋرەتتەلەدى. «ءبىز جاساعان بولماشى دۇنيەنىڭ ءوزى قۇلدىقتا جاسالعان ۇلى دۇنيەدەن بيىك بولادى»، – دەيدى ءبىر كەيىپكەر.

ول ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە يۋگوسلاۆيانىڭ گەرمانياداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى بولدى. 1941 جىلى ونى نەمىستەر تۇتقىنداپ، كەيىن ەلىنە قايتارادى. ول بەلگرادتا سوعىس اياقتالعانشا ۇيقاماقتا باقىلاۋدا بولدى. «درينا كوپىرى» مەن باسقا دا شىعارمالارىن وسى كەزدە، ۇيدەگى قاپاستا جازدى. «درينا كوپىرى» سوعىستان كەيىن ەۋروپانىڭ ادەبي ورتاسىن ءدۇر سىلكىندىرگەن شىعارمانىڭ ءبىرى. قاماقتا وتىرىپ جازعان بوستاندىق تۋرالى حامسا-رومان وسىعان دەيىن كوپتەگەن تىلگە اۋدارىلىپ، الەم ادەبيەتىنە بالقان تۇبەگى تۋرالى شەجىرەنى جەرىنە جەتكىزە جىرلاعان بىرەگەي تۋىندى رەتىندە ەندى.

ەڭ باستى كەيىپكەر – كوپىر

رومانداعى ەڭ باستى، نەگىزگى كەيىپكەر – كوپىردىڭ ءوزى. ول قارت قاريا سەكىلدى، ءبارىن كوزىمەن كورگەن، عاسىرلار بويى ۆىشەگرادتىڭ عانا ەمەس، تۇتاس بالقان تۇبەگىندەگى ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى باستان كەشكەن، ءبارىن ءوزىنىڭ شومبال اق تاستارىنا جازعان. وعان ادۋىندى بەكتەر، قانىشەر باسكەسەرلەر، جازالاۋشى وتريادتار، بوسقىندار مەن مىسكىندەر، ساۋداگەرلەر مەن ۇرىلار دا ءوزىنىڭ تاريحىن جازادى، سىرىن شەرتەدى، مۇڭىن اقتارادى. يمپەريالاردىڭ ساياسي ۇراندارى ءىلىنىپ، ءتارتىپ پەن زاڭ جايىنداعى قاۋەسەتتەر الدىمەن كوپىرگە ەستىلەدى. وعان قاراپايىم ادامدار تاۋقىمەتتى تاعدىرى تۋرالى شاعىنىپ، جاس عاشىقتار ماحاببات ليريكاسىن وقيدى، ءپىرادارلار مەن مولدالار دۇعالارىن كۇبىرلەپ، بوستاندىقتى قالاعان جاستار ساياسي امبيتسيالارىن قاشايدى. ءبىر قاراساڭىز، درينا ماحاببات كوپىرى سەكىلدى ەلەستەيدى. بۇل تۋرالى جازۋشىنىڭ كەرەمەت ويى بار. ول شىعارمادا بىلاي دەيدى:

«عاشىقتىق دەرتىن تارتقان ايەلدەر مەن كوپىردىڭ اراسىندا ەجەلدەن بايلانىس بولعان، بۇل ءوزى ەرەكشەلىگى بار بايلانىس بولاتىن. ەركەكتەر ءوتىپ بارا جاتقان قىزعا قىرىنداپ، ءسوز ايتادى نەمەسە وسى جەرگە كەلىپ، ءوزىنىڭ عاشىقتىق سىرى مەن قايعىسىن بولىسەدى. قانشا ەركەك كىندىكتى وسى جەردە باياۋ اندەتىپ، قورقوردىڭ تۇتىنىنە ورانىپ نەمەسە جالعىز ءوزى ءۇنسىز اققان وزەنگە تەلمىرىپ، بارلىق پەندەنىڭ سۇلۋلىققا تولەيتىن جان سالىعىن وتەپ ۇزاق ۋاقىتىن وتكىزەدى».

درينا كوپىرى، شىندىعىندا، شىعىس پەن باتىستىڭ قاقپاسى سەكىلدى. ونىڭ تاعدىرى ءبىر يمپەريادان ەكىنشى يمپەريانىڭ قولىنا ءوتىپ جاتادى. ساياسي بۇلعاقتار ۆىشەگرادقا ەڭ الدىمەن وسى كوپىر ارقىلى جەتەدى. بىرنەشە عاسىر بويى كوپىردى كىرپىك قاقپاي كۇزەتكەن وسماندىقتار ءبىر كۇندە كەتىپ، ورنىنا اۆستريا-ۆەنگريا ساربازدارى ساپ تۇزەيدى. ەكەۋى دە شەكارانى كۇزەتەدى. ەكەۋى دە «ەل ءۇشىن، وتان ءۇشىن جۇمىلايىق!» دەپ ۇران سوزدەردى قاقپاعا ءىلىپ قويادى.

روماندا ءبىر كەيىپكەر: «بيلىك باسىنداعىلار حالىققا بەيبىتشىلىك پەن يگىلىك بولادى دەپ ۋادە بەرىپ، ۇندەۋ تاراتقاندا «بۇل ايتىلعاننىڭ كەرىسىنشە بولادى» دەپ بارىنشا ساق وتىرعان ءجون»، – دەيتىنى بار. ءوز حالقىنا دەگەن ايرىقشا سۇيىسپەنشىلىك پەن جان ازابىن درينا كوپىرىنەن ارتىق تۇسىنەتىن وزگە كەيىپكەر جوق. ادامدار ۇمىتشاق، ال ۆىشەگرادتىقتار ءتىپتى ۇمىتۋدىڭ حاس شەبەرى. تەك درينا عانا ءتۇرلى ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرىنىڭ، ءارتۇرلى ءدىني جاماعاتتىڭ، جاڭالىقتار مەن ەسكىلىكتەردىڭ مىزعىماس ەسكەرتكىشى سىندى. ونىڭ تاسىنا سىڭگەن اڭىزدار، ميفتەر كۇنى كەشە وسىندا بولعان وقيعالار تىزبەگى ەدى. مۇندا سەربتىڭ تاعى ءبىر ۇلى قالامگەرى ميلوراد ءپاۆيچتىڭ تەك بالقانعا ءتان سيقىرلى (ماگيالىق) رەاليزمى جوق، قاتاڭ رەاليزم دە ەمەس، وزىنە ءتان مانەردەگى تازا رەاليزم. ءتۇرلى ەتنوستىڭ جاراسىمدى ءھام قارسىلىققا تولى ءومىر شەجىرەسى. كوپىر تاسىنا ەمەس، وزەنگە جازىلعان رۋح ءبادىزى.

مەحمەد پاشا

كوپىردى سالدىرعان مەحمەد پاشا سوكولوۆيچ. وسمان يمپەرياسى ءوزىنىڭ وككۋپاتسياسىنداعى ەلدەردەن 10 جاستان اسقان ۇلداردى اكەتىپ، يسلام دىنىنە كىرگىزىپ، اسكەر قاتارىنا قوسقان. ىشىنەن ىرىكتەلگەندەرى، تارتىپكە باعىنعاندارى، ويى مەن باتىلدىعى ارقىلى كوزگە تۇسكەندەرى جوعارى مانساپقا يە بولعان. مەحمەد پاشا انە سونداي ۇلداردىڭ ءبىرى ەدى. ءوزى سەكىلدى ۇلداردى زورلىقپەن اكەتەردە ارتتارىنان زار ەڭىرەپ انالارى جۇگىرەدى. درينا وزەنىندەگى پارومعا دەيىن قۋىپ كەلەدى. اقىرى ەتەكتەرى جاسقا تولىپ، شاشتارىن جۇلىپ، دولدانعان كۇيى وزەكتەرىن ورتەنىپ: «بالام-اۋ، اناڭدى ۇمىتپا!» دەپ ايعايلاپ جاعادا قالادى. بالا مەحمەد قانا كوزىنەن تامشى جاس شىعارماي، كەتە بارادى... قولىنا بيلىك ءتيىپ، وسمان يمپەرياسىنىڭ ءۋازىرى دارگەيىنە كوتەرىلگەندە، باياعى اناسى قالعان جاعالاۋعا كوپىر سالدىرۋدى ويلايدى. درينا كوپىرى سولاي سالىنعان-تىن.

تاستان بەرىك قۇرىلىم

روماندا ۋاقىت باياۋ قوزعالعانداي كورىنەدى، بىراق جان دۇنيەڭمەن سەزسەڭ، ۋاقىتتان وتكەن قايىرىمسىز، قاتىگەز دۇنيە جوق ەكەنىنە كوز جەتكىزەسىڭ. ءار ءسات ءىز قالدىرادى. عاسىرلاردىڭ دوڭعالاعىمەن شىر اينالعان بالقان تۇبەگى جايىندا كوپتەگەن ماعلۇمات الاسىز. ۋاقىت ماشيناسى جايپاپ وتكەن جانداردى ايايسىز جانە ولار جايىندا اڭىزدارعا ەلىتەسىز.

رومان تاريحي شىعارما ەمەس، تاريحي شىعارمادان جىراق تا ەمەس. مۇندا شىعارمانىڭ قۇرىلىمى ماڭىزدى. ءار تاراۋ سايىن ساياسي سىپاتتار مەن قاراپايىم، كىشكەنە ادامداردىڭ تاعدىرى الما-كەزەك اۋىستىرىلىپ وتىرادى. بىردە قالانىڭ ساياسي تىرشىلىگى، ونداعى وزگەرىستەر، باسقارۋشىلاردىڭ جىمىسقى ىستەرى سۋرەتتەلسە، ەندى بىردە سول شاقتاعى ادامداردىڭ ءومىرى جايلى بولەك حيكاياتتارعا كەزەك بەرىلگەن. ءبارىنىڭ جالعاۋشىسى – كوپىر. كوپىرسىز ەشقانداي وقيعانىڭ ماعىناسى جوق. كوپىر – التىن ارقاۋ، اسىل ءجىپ.

وقىپ وتىرعاندا، بىزدەگى تاريحي روماندار ەسكە تۇسەدى. حاندار مەن بيلەر، الاشاپقىن سوعىستار. سولاردىڭ اينالاسى. ال قاراپايىم كەيىپكەرلەر اتىمەن جوق. بار بولسا دا، ءجىبى ءتۇزۋ سۋرەتتەلمەگەن. ءبىز ايتىپ وتىرعان رومان قۇرىلىمىنىڭ ەرەكشەلىگى كەيىپكەرلەردىڭ بۇتىندىگىندە. بىرىنەن ءبىرى اسىپ تۇسپەگەن، كەم دە قالماعان. ءار كەيىپكەر تاعدىرىنىڭ باستالۋى مەن اياقتالۋى بار، ولاردىڭ جەتىستىگى دە، قايشىلىعى دا، قۇلدىراۋى دا جىمداسقان.

ۆىشەگراد اۆستريا-ۆەنگريانىڭ قولىنا وتكەن سوڭ قالا ءبىر ءسات بايىر تاپقانى، تىنىش ءومىردىڭ كوزدى الدار ميزام شۋاعى روماندا وتە جاقسى سۋرەتتەلەدى. قالا كوشەلەرى تۇزەلىپ، پاركتەر اشىلىپ، كافە، رەستوران، قوناقۇيلەر كوبەيىپ، قالاعا العاش پويىز جولى سالىنىپ، تسيركتەر ونەر كورسەتىپ، باياندى مەزەت سالتانات قۇرعانداي اسەر بەرەدى. ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن وسىندا ورنىققان ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ومىرلەرى دە قىزىق. بۇرىنعىداي تۇرىكتەر مەن سەربتەر عانا ەمەس، جويىت، نەمىس، يتاليان، پولياك، حورۆات، سىعان دەيسىز بە، ءبارى وسى قالاعا جينالدى. بۇرىنعى ۆىشەگراد ەندى جوق. ونى كونسەرۆاتور قارتتار مۇلدەم قابىلداي الماي، ىشتەي قارسىلاسقانىمەن، قولىنان كەلەر قايران جوق ەدى. جاستار بولسا، وزگەرگەن ومىرلەرىنىڭ قۋانىشىنا شومىپ، باياشات كۇن كەلگەندەي الاڭسىز ءومىر كەشىپ جاتتى. ولار شەتەلدەن وقۋعا قول جەتكىزدى. وسى شاقتاعى سۋرەتتەۋلەر بىزگە ماركەستىڭ ماكوندوسىن ەلەستەتتى. «جاڭا سانمەن بىرگە ستۋدەنتتەر قىسقى سالتاناتتى بالداردان الىپ شىققان جاڭا ءسوز، جاڭا ءان مەن بي، ەڭ باستىسى سەرب، چەح، نەمىس تىلىندە جازىلعان جاڭا كىتاپتار مەن بروشيۋرولار الىپ كەلدى»، – دەيدى اۆتور رومان ىشىندە.

قالانى ءار كەزدە ىندەت جايلاپ، سۋ تاسقىنى باسىپ، ينفەكتسيا تاراپ، ابىگەرگە سالاتىن شاقتارى دا وقىرمانىن ءتۇرلى ويعا جەتەلەيدى. بۇل اۆتوردىڭ روماندى جازۋ بارىسىنداعى ەرەن ىزدەنىستەرىنەن سىر شەرتەدى.

يۆونىڭ ءتىلى وتە كۇردەلى دەيدى بىلەتىندەر. ول بىرنەشە بەتتىك سالالاس-قۇرمالاس سويلەمدەرگە دە ەرىك بەرەدى. وسى جەردە اۋدارمانىڭ ساپاسىنا ءتانتى بولاسىڭ. قازاق جازعانداي جايدارى سويلەمدەر. رەداكتورلىق جۇمىستىڭ تياناقتىلىعىن اتاپ وتكەن ءجون.

كەيىپكەردىڭ كەيىپكەرلەرى

نەگىزگى كەيىپكەر – درينا كوپىرىنىڭ ءوزى دەدىك قوي. ال روماندا كەيىپكەردىڭ كەيىپكەرلەرى وتە كوپ. ءبىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايتىن، جان-دۇنيەلەرى مەن ارمان-مۇراتتارى بولەك، ءبارى كەپ دريناعا مۇعجيزاداي باس يزەيتىن الۋان ءتۇرلى، ءار كەزەڭنىڭ مۇندارلارى. قىرسىق مىنەزدى پارومشى ياماك، ەكى بالاسىن ىزدەپ شارق ۇرعان مىلقاۋ ايەل، «تاس حانانى» قورعاۋمەن ءومىرى وتكەن ءداۋىت قوجا، ءان سالام دەپ باسى بالەگە قالعان ميلە، اۋمەسەر ءھام قورعانسىز، ەلدىڭ مازاعىنا اينالۋمەن ءومىرى وتكەن شورقان، بار ويى ۆىشەگرادتىڭ تىنىشتىعى بولعان كوسەرۆاتور ءالي قوجا، سۇلۋلىعى مەن تاكاپپارلىعى سوڭىندا درينا كوپىرىنەن سەكىرتىپ مەرت قىلعان جۇمباق فاتا بەگىم، ىندىنىن الاۋلاعان قۇمارعا جەڭدىرگەن ميلان، بيلىكتىڭ وسپادار ءىسى ءۇشىن ءومىر بويى ەلدەن ۇيالىپ وتكەن سۋرەتشى پەرو، بار ۋاقىتىن باۋىر-تۋىسى ءۇشىن سارپ قىپ، سوڭىندا قايىرسىز دۇنيەنىڭ تۇتقىنىنا اينالعان جويىت ايەل، ۆىشەگراتتاعى العاشقى كافەنىڭ يەسى لوتيكا حانىم... رومان وسى سەكىلدى كەيىپكەرلەردىڭ كەيپىنەن قۇرالعان تۇتاس گالەرەيا سىندى. نەگىزى، بۇلار بولەك-بولەك حيكايا دەسەك تە بولادى. جازۋشى وسىنىڭ ءبارىن زەرلى جىپپەن شەبەر كوكتەپ، بيىك، پاراساتتى گوبەلەن كەسكىندەگەندەي اسەر قالدىرادى. كەيىپكەرلەردىڭ جالپى وبرازىن رومانداعى مىنا ءسوز انىق بەينەلەپ تۇرعانداي. «ولار شالعاي پروۆينتسيانىڭ جاداۋ رۋحاني دۇنيەسى تۋعىزعان ادامدار، شىن ونەردىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن ورتادا جۇرگەن اكتەرلەر سياقتى ەدى». شورقاندارعا قاراتىلا ايتىلسا دا، بارىنە دە ورتاق مىنەزدەمە، بالكىم، وسى بولار.

وسى كوپىردى سالدىرۋعا مىندەتتەلگەن قانقۇيلى ءابيت-اعانىڭ كەسپىرى مۇلدەم بولەك. كوپىردى سالۋعا قارسىلاردى اياماي جازالايدى. كوپىر سالىنىپ بىتكەنشە تالاي پەندەنىڭ باسى كەتەدى. ءبىرى اۋىر جۇمىستان ولسە، ەندى ءبىرى ءابيت-اعانىڭ قاھارىنا ىلىگەدى. سالىنعان كوپىردى بۇزامىز دەپ قولعا ءتۇسىپ، قىلمىسىن مويىنداعانىمەن، ساپتاستارىن ساتپاستان ابيتكە لاعنات ايتىپ قاداعا قاعىلىپ ولگەن بەيباقتىڭ ايانىشتى ءحالى ارقىلى درينا كوپىرىنىڭ وزگەشە بولمىسىن تاني تۇسەسىز. ال تالاي ادامنىڭ باسىن كوپىر قاقپاسىنا ءىلىپ قويعان جازالاۋشى ءحايرۋدديننىڭ كەيپى دە كەششەلىكتىڭ ءبىر تۇرقى. مۇنداي وقيعالار بىرىنەن كەيىن ءبىرى تۋىپ وتىرادى.

بايانسىز

روماندى بايانسىزدىق حاقىندا جازىلعان شەرگە تولى داستان سەكىلدى. ءبارى وتكىنشى، ءبارى الدامشى. مىسالى، مەحمەت پاشانىڭ ءومىرىن الىڭىز. ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنە جاقسىلىق جاساۋ ءۇشىن بالا كەزدەن وسمان يمپەرياسىنا ادال قىزمەت ەتتى. ءومىرىنىڭ سوڭىندا ستامبۇلدا الدەبىر قانقۇيلى جەندەتتىڭ قولىنان مەشىت قاقپاسىندا قايتىس بولدى. سۇسىنان تۇتاس قاۋىم سەسكەنگەن ءابيت-اعا دا قۋعىنعا ءتۇسىپ، تالقانىن قيىردا تاۋىستى. ءومىرىن تۋىستارىنىڭ قامى ءۇشىن ۇيقى كورمەي وتكىزگەن لوتيكا اقىر سوڭىندا ماعىناسىز حالدە پانيگە نارازى كۇيىندە دۇنيەدەن باز كەشتى. كەز كەلگەن كەيىپكەرىنىڭ باسىنداعى جاعداي وسى. ءتىپتى، قۇلاماستاي كورىنگەن يمپەريالار دا ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتتى. تەك درينا عانا وسىنىڭ ءبارىن ءۇنسىز قارسى الىپ، ءۇنسىز شىعارىپ عاسىرلار بويى تۇردى. ونىڭ ءوزى... سول ادامداردىڭ قولىنان قيراتىلدى، اقىرى... بايانسىزدىقتىڭ بۇدان اسقان مىسالى بولار ما؟.. «دۇنيەنىڭ باسى – سايران، ءتۇبى – ويران» دەگەن ماتەلدىڭ اينا-قاتەسىز ەكەنىن تاراۋ سايىن ەسىڭە سالىپ وتىراتىن شىعارمانىڭ قۇندىلىعىن باجايلاي بەرىڭىز.

ءتۇيىن: ەگەر بالقان تۇبەگىنە جولىڭىز تۇسسە، وندا درينا كوپىرىن كورۋدى ۇمىتپاڭىز. تالاي اپاتتان امان وتكەن، قيراعان جەرىنەن قايتا تۇرعان درينا – جەڭىلمەس رۋحتىڭ سيمۆولى سەكىلدى.

توقتارالى تاڭجارىق

Abai.kz