ۇلت تاريحى – ۇزىن سونارلى، ءتۇرلى كەزەڭدەردەن، قيلى جولداردان وتكەن، قيامەت زامانداردى باستان كەشكەن تۇعىرلى تاريح. سونىڭ ىشىندە قازاق زيالىلارىنىڭ ومىرباياندارىمەن تىعىز بايلانىستى الاش تاريحى، الاش قوزعالىسى – ۇلت تاريحىنىڭ تولعاقتى، تاعدىرلى كەزەڭى. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى بۇل بارىستا جۇيەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ كەلەدى. سونىڭ ارقاسىندا تالاي جىلدار مۇراعات سورەلەرىندە سارعايعان كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەر، قۇندى ماتەريالدار جارىق كوردى.

ءحىح عاسىردىڭ اياعى – حح عاسىردىڭ باسىندا بىرقاتار قازاق جاستارى، الاش زيالىلارىنىڭ العاشقى لەگى رەسەيدىڭ ەڭ باستى ءبىلىم وردالارىنىڭ ءبىرى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم العانى بەلگىلى. عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ورىسىنە سايكەس ءبىز اتالمىش وقۋ ورنىندا ارنايى بولعان ەدىك.  ماقساتىمىز وڭعارىلىپ، وسى ۇلاعاتتى ءبىلىم ۇياسىندا ءبىلىم العان الاش قايراتكەرلەرى جايلى، قازاق زيالىلارىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر تاپتىق.  ۇلى شوقاننان كەيىن تۋعان قۋاتتى تولقىن ج.اقباەۆ، ب.سىرتانوۆ، ا.تۇرلىباەۆ، ر.مارسەكوۆ، ج.سەيدالين ت.ب. قاتىستى وسىنداعى مۇراعات قورىندا ساقتالعان ماتەريالدار ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالاندى.

ۇلت تاريحى – ۇزىن سونارلى، ءتۇرلى كەزەڭدەردەن، قيلى جولداردان وتكەن، قيامەت زامانداردى باستان كەشكەن تۇعىرلى تاريح. سونىڭ ىشىندە قازاق زيالىلارىنىڭ ومىرباياندارىمەن تىعىز بايلانىستى الاش تاريحى، الاش قوزعالىسى – ۇلت تاريحىنىڭ تولعاقتى، تاعدىرلى كەزەڭى. تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى بۇل بارىستا جۇيەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ كەلەدى. سونىڭ ارقاسىندا تالاي جىلدار مۇراعات سورەلەرىندە سارعايعان كوپتەگەن تىڭ دەرەكتەر، قۇندى ماتەريالدار جارىق كوردى.

ءحىح عاسىردىڭ اياعى – حح عاسىردىڭ باسىندا بىرقاتار قازاق جاستارى، الاش زيالىلارىنىڭ العاشقى لەگى رەسەيدىڭ ەڭ باستى ءبىلىم وردالارىنىڭ ءبىرى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم العانى بەلگىلى. عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ورىسىنە سايكەس ءبىز اتالمىش وقۋ ورنىندا ارنايى بولعان ەدىك.  ماقساتىمىز وڭعارىلىپ، وسى ۇلاعاتتى ءبىلىم ۇياسىندا ءبىلىم العان الاش قايراتكەرلەرى جايلى، قازاق زيالىلارىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەر تاپتىق.  ۇلى شوقاننان كەيىن تۋعان قۋاتتى تولقىن ج.اقباەۆ، ب.سىرتانوۆ، ا.تۇرلىباەۆ، ر.مارسەكوۆ، ج.سەيدالين ت.ب. قاتىستى وسىنداعى مۇراعات قورىندا ساقتالعان ماتەريالدار ءباسپاسوز بەتتەرىندە جاريالاندى.

ءبىر ايتا كەتەرلىگى، جوعارىدا اتالعان وقىمىستى قازاق جاستارىنان كەيىن، حح عاسىردىڭ 10-20 جىلدارى ارالىعىندا ۇلتىمىزدىڭ وزىق ويلى ۇل-قىزدارىنىڭ ءىلىم-ءبىلىم قۋىپ، الىس جەرلەرگە ساپار شەگۋى، وقۋى ءبىرشاما ۋاقىت ءۇزىلىپ قالعان. وعان سول كەزەڭدەگى الاساپىران وقيعالار – ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، ودان كەيىنگى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى، قازان توڭكەرىسى، ت.ب. سەبەپ بولعان دەپ توپشىلايمىز.

ءبىز بۇل باعىتتاعى ىزدەنىستەرىمىزدى ءالى دە جالعاستىرۋ ۇستىندەمىز. سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنا، ۋنيۆەرسيتەتىنە جاساعان سوڭعى ساپارىمىزدا تاعى ءبىر تىڭ تاريحتىڭ بەتىن اشقانداي بولدىق. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى قازاق ۇلتتىق زاڭ عىلىمىنداعى تۇعىرى بيىك تۇلعا تايىر مولداعاليۇلى كۇلتەلەەۆتىڭ 1936-38 جج. وسى وقۋ ورنىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىعانى، عىلىمي جۇمىستارمەن شۇعىلدانعانى بەلگىلى. مىنە، وسى ۋاقىت ارالىعىنداعى عالىمنىڭ عىلىم-ءبىلىم بارىسى، قىزمەت ورىسىنە قاتىستى ءىس قاعازدارى مۇراعات قورىندا تولىقتاي دەرلىك ساقتالعان ەكەن. سونى وقىرماندارمەن بولىسسەك دەيمىز. باس-اياعى 129 بەتتەن تۇراتىن ءىستىڭ ىشىندە عالىمنىڭ ونەگەلى ءومىر جولىنا، عالىمدىق مۇرات-ماقساتتارىنا ساۋلە تۇسىرەتىن قۇندى دەرەكتەر بارشىلىق. ولاردى ەندى ت.م. كۇلتەلەەۆتىڭ بۇرىننان قولىمىزدا بار ومىردەرەكتەرىمەن ساباقتاستىرا وتىرىپ، العا تارتقان ورىندى بولماق.

ت.م. كۇلتەلەەۆ 1911 جىلى استراحان گۋبەرنياسىنىڭ مارفينسك (قازىردە ۆولودار) اۋدانىنىڭ شاگانو-كوداكوۆكا سەلوسىندا تۋعان. ەڭبەك جولىن ەرتە، توعىز جاسىندا باستاعان. 1926-30 جىلدارى استراحانداعى ورىس-قازاق ينتەرناتىنىڭ تاربيەلەنۋشىسى بولا ءجۇرىپ، ءبىرىنشى دارەجەلى مەكتەپتە، كەيىننەن استراحان مەديتسينالىق ينستيتۋتى جانىنداعى جۇمىسشىلار فاكۋلتەتىندە وقيدى. 1931 جىلى ۆلكسم مارفينسك اۋداندىق كوميتەتىنىڭ جولداماسىمەن ساراتوۆ قالاسىنداعى ادۆوكاتتار كۋرسىن بىتىرەدى. ودان سوڭ 1931-32 جىلدارى باستاپقىدا مارفينسك اۋداندىق حالىق سوتى قۇرامىندا، كەيىننەن نيجنە-ۆولجسك ولكەلىك سوتىندا ادۆوكات بولىپ قىزمەت ەتتى.

1932 جىلى جاس، قابىلەتتى قىزمەتشىنى ساراتوۆ زاڭ ينستيتۋتىنا وقۋعا جىبەرەدى، ونى ول ءۇش جىلدان سوڭ ۇزدىك ديپلوممەن ءبىتىرىپ شىعادى. 1935 جىلى العىر دا الىمدى تۇلەكتى لەنينگراد زاڭ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا جىبەرۋگە شەشىم قابىلدانادى. وندا ول قىلمىستىق قۇقىق كافەدراسىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن جازىپ شىعادى.

مىنە، سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇراعاتىنداعى دەرەكتەر عالىمنىڭ وسى جىلدارداعى قيمىل-قوزعالىستارىن بايان ەتەدى. 1936 جىلدىڭ 14 مامىرىندا باستالىپ، 1938 جىلدىڭ 21 تامىزىندا اياقتالعان №34 ىستە قالاۋلى اسپيرانتقا قاتىستى قاتىناس قاعازدار، قاۋلىلار، ونىڭ جۇمىسىنا بەرىلگەن پىكىرلەر، انىقتامالار، وقۋ جوسپارلارى، ت.ب. حاتتالعان. ايتالىق،  1936 جىلعى 9 ساۋىردە قازاسسر وقۋ-اعارتۋ ءىسى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنا ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ وقۋ ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى ۆ.دوگادوۆ جولداعان قاتىناس حاتتىڭ ءماتىنى مىناداي:

«لەنينگراد قۇقىق ينستيتۋتى سىزدەرگە 1-كۋرس اسپيرانتى ت.كۇلتەلەەۆتىڭ وقۋ ۇلگەرىمى تۋرالى مىناداي مالىمەتتەردى حابارلايدى.

ت.كۇلتەلەەۆ جولداس ناۋرىز ايىندا جالپىمەتودولوگيالىق پاندەردى وقىپ ءتامامداپ، ولار بويىنشا سىناقتاردى ويداعىداي تاپسىردى، تومەندەگىدەي باعالار الدى: مەملەكەت جانە قۇقىق تاريحى – 4, فيلوسوفيا تاريحى – 3, ساياسي ەكونوميكا – 4, نەمىس ءتىلى – 5.

قازىرگى ۋاقىتتا ت.كۇلتەلەەۆ قىلمىستىق قۇقىق سالاسىندا جۇمىس ىستەپ جاتىر. جەتەكشىسىنىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، ت.كۇلتەلەەۆ ماماندىعى بويىنشا بارىنشا جاۋاپكەرشىلىكپەن، تابىستى ەڭبەك ەتۋدە.

بارلىق مالىمەتتەر بويىنشا ت.كۇلتەلەەۆ اسپيرانتۋراداعى جۇمىسىن ساتىمەن جالعاستىرا بەرە الادى.

ت.كۇلتەلەەۆتىڭ جۇمىسىنداعى ءبىر كەدەرگى ونىڭ ورىس ءتىلىن جەتىك مەڭگەرمەگەنى بولىپ تابىلادى. بۇل كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن، باسقا دا وسىعان مۇقتاج اسپيرانتتارمەن بىرگە، ولارعا ورىس تىلىنەن قوسىمشا ساباقتار ۇيىمداستىرىلاتىن بولادى».

ال اسپيرانتۋرانى بىتىرەر قارساڭداعى بەرىلگەن مىنەزدەمەسىندە مىناداي جولدار بار:

«ت.كۇلتەلەەۆ جولداس لەنينگراد زاڭ ينستيتۋتىنىڭ ءىىى كۋرس اسپيرانتى بولىپ تابىلادى. قىلمىستىق قۇقىق سالاسىنا ماماندانىپ ءجۇر.

جەتەكشىسىنىڭ پىكىرى بويىنشا، ت.كۇلتەلەەۆ ءوزىنىڭ تەوريالىق تۇرعىدا دامۋى بارىسىندا باتىل قادامدار جاسادى، ول ونىڭ بولاشاقتا بيىك جەتىستىكتەرگە جەتەتىنىنە كەپىلدىك بەرەدى. قىلمىستىق قۇقىق بويىنشا بارلىق تاقىرىپتاردى «وتە جاقسى» دەگەن باعاعا يگەردى.

جەتەكشىسى جۇمىسقا جوعارى جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن ت.كۇلتەلەەۆتىڭ ديسسەرتاتسياسىن دا ويداعىداي قورعاپ شىعاتىنىنا سەندىرەدى».

قازسسر ادىلەت حالىق كوميسسارياتى كادر ءبولىمىنىڭ باستىعىنا جولدانعان بۇل قاتىناس قاعازعا ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ وقۋ ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى، بەلگىلى عالىم شارگورودسكي قول قويعان.

ودان كەيىنگى ءبىر دەرەك ت.كۇلتەلەەۆتىڭ اسپيرانتۋرانى ويداعىداي ءتامامداپ، الماتى قالاسىنا قىزمەتىن جالعاستىرۋ ءۇشىن جولدانعانىن ايعاقتايدى.

جوعارى وقۋ ورنىنداعى پەداگوگيكالىق قىزمەتىن ول الماتى مەملەكەتتىك زاڭ ينستيتۋتىندا قىلمىستىق قۇقىق كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى بولىپ باستايدى. 1940 جىلعى 10 قاراشادا سسسر حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى جوعارى مەكتەپ ىستەرى جونىندەگى بۇكىلوداقتىق كوميتەتتىڭ جوعارى اتتەستاتسيالىق كوميسسياسى ت.م. كۇلتەلەەۆتى دوتسەنت عىلىمي اتاعىنا بەكىتەدى، ول وسى جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان باستاپ الماتى مەملەكەتتىك زاڭ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى لاۋازىمىندا بولدى.

1941 جىلدىڭ 28 قاراشاسىندا سسسر حالىق كوميسسارياتىنىڭ قاۋلىسىمەن الماتى مەملەكەتتىك زاڭ ينستيتۋتى جانە الماتىعا كوشىرىلگەن موسكۆا زاڭ ينستيتۋتىنىڭ بازاسىندا سسسر ادىلەت حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى ءبىرىنشى مەملەكەتتىك زاڭ ينستيتۋتى قۇرىلدى. تايىر مولداعاليۇلى وسىندا قىلمىستىق قۇقىق كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى بولىپ قالا بەردى.

1943 جىلى الماتى مەملەكەتتىك زاڭ ينستيتۋتىنىڭ قايتا قۇرىلۋىنا بايلانىستى ت.م. كۇلتەلەەۆ قايتادان ونىڭ ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل قىزمەتتە ول 1946 جىلدىڭ قاراشاسىنا دەيىن ىستەدى.

سسسر عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالىنىڭ قايتا قۇرىلۋىنا بايلانىستى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىندا قازاقستانداعى ءبىرىنشى عىلىمي-زەرتتەۋ زاڭ مەكەمەسى – قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇقىق سەكتورى قۇرىلدى (كەيىندە فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتى، ءتىپتى بەرتىندە قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋتى بولىپ قايتا قۇرىلدى). قۇقىق سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ونىڭ ءبىرىنشى جەتەكشىسى كۇلتەلەەۆ بولدى. مۇندا كورنەكتى عالىم-زاڭگەر ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ەڭبەك ەتتى.

عىلىمي-پەداگوگيكالىق قىزمەتتى ول تاجىريبەمەن بەرىك ۇشتاستىردى. رەسپۋبليكالىق ادىلەت حالىق كوميسسارياتىندا جۇمىس ىستەدى، قازاق سسر جوعارعى سوتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى. بۇل رەتتە قۇقىق سەكتورىنداعى كوپتەگەن مىندەتتەرىن عىلىمي ىزدەنىستەرىمەن ءتيىمدى ساباقتاستىرا ءبىلدى. 1951 جىلى ونى سسسر عا قۇقىق دوكتورانتۋراسىنا جىبەرەدى. 1952 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ويداعىداي جازىپ بىتەدى. ونى قورعاۋ 1953 جىلعى اقپاننىڭ اياعىنا بەلگىلەنەدى. بىراق 15 اقپاندا ت.م. كۇلتەلەەۆ قايعىلى قازاعا ۇشىرايدى...

ت.م. كۇلتەلەەۆ تۋرالى، ونىڭ رەسپۋبليكاداعى زاڭتانۋ سالاسىن دامىتۋعا قوسقان ۇلەسۋ تۋرالى ايتقاندا، قازاقستاننىڭ زاڭ ءبىلىمى مەن قۇقىق عىلىمىنىڭ نەگىزى ونىڭ دارىندى ۇيىمداستىرۋشى، پەداگوگ جانە عالىم رەتىندەگى قىزمەتىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

ءبىز ءۇشىن ونىڭ رەسپۋبليكاداعى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ قالىپتاسۋىنا ارنالعان «قازاقستانداعى زاڭ عىلىمى مەن ءبىلىمى جانە ءبىزدىڭ مىندەتتەرىمىز» (1948), «قازاقستانداعى زاڭ عىلىمدارىنىڭ ماڭىزدى مىندەتتەرى» (1951) ت.ب. ماقالالارىنىڭ ءمان-ماڭىزى ەرەكشە.

ت.م. كۇلتەلەەۆ جوعارى بىلىكتى عىلىمي جانە عىلىمي-پەداگوگيكالىق كادرلاردى دايىنداۋ ىسىنە كوپتەن كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى.  رەسپۋبليكانىڭ كەڭ تانىمال عالىمدارى – قر ۇعا اكادەميگى س.زيمانوۆ، قازسسر عا-نىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتى ا.ەرەنوۆ، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى م.بيندەر، س.دوسىمبەكوۆ، ۆ.كيم، م،ماساەۆيچ، زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتتارى ۋ.قۇدايبەرگەنوۆ، ا.فيليمونوۆا جانە ت.ب. – ءوز كەزىندە عىلىمداعى العاشقى قادامدارىن تايىر مولداعاليۇلىنىڭ باسشىلىعىمەن نەمەسە تىكەلەي قولداۋىمەن باستاعان.

عالىمنىڭ وتكەن عاسىردىڭ 40-جىلدارىنا دەيىن جاريالانعان بىرقاتار ماقالالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ تانىمدىق جانە عىلىمي ماڭىزىن جويعان جوق. وعان، ايتالىق، مىناداي ماقالالاردى جاتقىزۋعا بولادى: «قازاقستانداعى كەڭەستىك قۇقىقتىق زاڭنامالاردىڭ دامۋى تاريحىنا قاتىستى» (1948), «كەڭەس قىلمىستىق زاڭناماسى قازاقستان ايەلدەرىن باسىبايلىلىقتان ازات ەتۋگە قاتىستى قىلمىستارمەن كۇرەستە» (1948), ء«حVىىى عاسىرداعى جانە ءحىح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنداعى قىلمىستىق قۇقىق ماسەلەلەرى» (1950), «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىنداعى قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعى ماسەلەلەرى» (1950) جانە ت.ب. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ماسەلە، زاڭ تەرميندەرىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىن تىزبەلەگەن دە ت.م. كۇلتەلەەۆ بولاتىن. بىلىكتى عالىمنىڭ تۇڭعىش زاڭ تەرميندەرى سوزدىگىنىڭ ءبىر داناسى ۇلتتىق كىتاپحانا قورىندا ساقتاۋلى تۇر (ن.و.).

«ت.م. كۇلتەلەەۆ قازاقتاردىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن جۇيەلى تۇردە زەرتتەۋ ىسىندە ءبىرىنشى جول سالۋشى بولدى» (س.زيمانوۆ. «قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنىڭ پروبلەمالارى». – الماتى، 1989. 20-ب.). ونىڭ زەرتتەۋشىلىك ۇستانىمى جانە عىلىمي جەتىستىكتەرى  كوپ جاعدايدا كەلەسى زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ۇلگى، باعىت-باعدار بولدى. قازاقتاردىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن وقىپ-زەرتتەۋ جانە جۇيەلەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە 1948 جىلى الماتىدا ت.م. كۇلتەلەەۆتىڭ باسشىلىعىمەن، كورنەكتى ورىس عالىمى س.يۋشكوۆتىڭ جالپى رەداكتسياسىمەن، قۇقىق سەكتورىنىڭ قىزمەتشىلەرى م.ماسەۆيچ پەن گ.شاكاەۆتاردىڭ تاباندى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا «قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارى بويىنشا ماتەريالدار» اتتى جيناق دايارلانىپ، باسىلىپ شىقتى.

ت.م. كۇلتەلەەۆتىڭ ۇزاق جىلدارعى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ قالاۋلى قورىتىندىسى ونىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى ەدى، بىراق ول ونى قورعاپ ۇلگەرە المادى... 1955 جىلى ز.زيمانوۆ، س.بۋلاتوۆ، ل.ديۋكوۆ باستاعان شاكىرتتەرىنىڭ كۇش سالۋىمەن ديسسەرتاتسيا مونوگرافيا تۇرىندە جارىق كوردى. ءبىر وكىنىشتىسى، كىتاپ از تارالىممەن شىققان.

2004 جىلى وسى جولداردىڭ اۆتورىنىڭ رەداكتسياسىمەن  ت.م. كۇلتەلەەۆ مونوگرافياسىنىڭ ەكىنشى باسىلىمى جارىق كوردى.  كىتاپتى دايىنداعان سوڭ العىسوز جازىپ بەرسەڭىز دەپ، زاڭ سالاسىنىڭ تاعى ءبىر ساڭلاعى، اكادەميك س.زيمانوۆ مارقۇمعا تىلەك ءبىلدىردىم. ول كىسى قۋانا كەلىستى. بىرەر كۇننەن كەيىن بالاسى ش.ت. كۇلتەلەەۆتەن رۇقسات الىپ، وقىرمان قاۋىمعا جەتكىزدىك. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءبىرىنشى باسىلىم از دانامەن جارىق كورگەن ەدى. ەكىنشى باسىلىمىندا سول ولقىلىق ءجىتى ەسكەرىلىپ، كىتاپ مول دانامەن، جاقسى ساپامەن باسىلىپ شىعارىلدى. سونداي-اق بيبليوگرافيالىق سيرەك كىتاپ رەتىندە قالىڭ وقىرماندارعا، زاڭ-قۇقىق سالاسىنا ماماندانۋشى، ىزدەنۋشى تۇلعالارعا، مامانداندىرىلعان كىتاپحانالارعا ت.ب. تەگىن تاراتىلدى.

اكادەميك س.زيمانوۆ جازعان العىسوزدە مىناداي جولدار بار: «مونوگرافيادا 20 جىلعا جۋىق ۋاقىت ارالىعىنداعى زەرتتەۋ ناتيجەلەرى جيناقتالعان. بۇل مۇنداي كولەمدەگى ءبىرىنشى ەڭبەك. البەتتە، ونىڭ ءبىرىنشى باسىلىمىنان كەيىنگى وتكەن ۋاقىت ىشىندە عىلىم قارىشتاپ العا قادام باستى، بىرقاتار ماسەلەلەردى تۇسىندىرۋدە جاڭا ۇستانىمدار پايدا بولدى. دەگەنمەن، سوعان قاراماستان ت.م. كۇلتەلەەۆتىڭ كىتابى ءوزىنىڭ ءمان-ماڭىزىن جويعان جوق. توڭكەرىسكە دەيىنگى قازاقستاننىڭ ساياسي جانە قۇقىقتىق تاريحىن زەرتتەۋشى بىردە ءبىر عالىم-مامان كەڭەستىك قازاقستانداعى عىلىمدىق-قۇقىقتىق دامۋدىڭ باستاپقى كەزەڭىن ايشىقتايتىن بۇل ەڭبەكتى اينالىپ وتە المايدى».

ءسويتىپ، تۇڭعىش قازاق زاڭگەر-عالىمىنىڭ كلاسسيكالىق ەڭبەگى قازاقستان مەملەكەت جانە قۇقىق تاريحى بويىنشا، وسى سالاداعى ودان كەيىنگى زەرتتەۋلەردىڭ باعىتىن انىقتاپ بەرگەن، بىرقاتار ماسەلەلەر بويىنشا وسى كۇنگە دەيىن ماڭداي الدى، وزىق ۇلگىلى، نەگىزگى قاينار كوزدەردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى.

اتالمىش كىتاپ مىناداي نەگىزگى تاراۋلاردان تۇرادى: فەودالدىق قازاقستاننىڭ قوعامدىق-ساياسي قۇرىلىمىنىڭ نەگىزگى سيپاتتارى; قازاقستان قىلمىستىق قۇقىعىنىڭ قاينار كوزدەرى;  قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعىنداعى قىلمىستىق قۇقىق تۋرالى جالپى تۇسىنىك; قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعىنداعى قىلمىستىق قۇقىقتىڭ ەرەكشە ءبولىمىنىڭ ماسەلەلەرى. ونىڭ ىشىندە، عالىم حالقىمىزدىڭ تىلسىم زاماندار قويناۋىنان تامىر تارتاتىن ادەت-عۇرىپ زاڭدارى تۋرالى، ونىڭ قاينار كوزدەرى، قىلمىس پەن جازا تۇرلەرى جان-جاقتى تالدانىپ، جىكتەلىپ، جۇيەلەنىپ بەرىلگەن. عىلىمي نەگىزدەلگەن.

قانشا دەگەنمەن، وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى ويعا تۇساۋ، تىلگە تيەك سالىنعان اۋمالى-توكپەلى كەزەڭ ەدى عوي. سوعان قاراماستان، سوتسياليستىك قۇرىلىس قاتتى قارقىن العان، وتكەننىڭ «سارقىنشاقتارىنا» قارسى اشىق كۇرەس جاريالانعان قاھارلى جىلدارى عالىمنىڭ ۇلتىمىزدىڭ اسىل مۇرالارى – اتا-بابادان اۋىسىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرىپ زاڭدارىمىزدى جەرىنە جەتكىزە زەرتتەپ، تۇتاس عىلىمعا اينالدىرۋى كوزسىز ەرلىك دەپ باعالاۋعا لايىق ەڭبەك. البەتتە، ت.م. كۇلتەلەەۆ بىرقاتار ماسەلەلەردى سول زاماننىڭ ىعىنا وراي، استارلاپ ايتىپ، تۇسپالداپ جەتكىزگەن. جانە دە ۋاقىت، قوعام تالاپتارىنا ساي بىرقاتار زاڭداردىڭ كونەرىپ، قولدانىستان، سۇرانىستان شىعىپ وتىراتىنى دا قالىپتى قۇبىلىس. اۆتور وسى جايلاردى دا باتىل ءسوز ەتەدى. ء«داستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەمەكشى، ۇلتتىق ۇلى مۇراتتارىمىزدى جاپپاي مانسۇق ەتپەي، قاجەتتىسىن، قادىرلىسىن اقتاپ، ەلدىڭ بولاشاعىنا، كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىنە جاراتۋدى العا تارتادى.

قورىتا كەلگەندە، كورنەكتى عالىم ت.م. كۇلتەلەەۆتىڭ ارتىندا قالعان مول مۇرا، جوعارىدا س.ز. زيمانوۆ ايتىپ كەتكەندەي، ءالى كۇنگە دەيىن ءوز ماڭىزىن جويعان جوق. ءتىپتى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنا ساي قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ بارىسىندا باعاسى ارتا تۇسكەن سياقتى.

قازىردە رەسپۋبليكا كولەمىندە جاڭا قىلمىستىق كودەكس، قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكسىنىڭ جاڭا جوباسىن تالقىلاۋ باستالىپ كەتتى. ءتۇرلى عالىمدار، ءىس باسىنداعى مامانداردىڭ وسىعان بايلانىستى وي-پىكىرلەرى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ۇزبەي جارىق كورىپ جاتىر. سونداي-اق وسى تاقىرىپقا ارنالعان كونفەرەنتسيالار، باسقوسۋلار، پىكىر الماسۋلار ءجيى ۇيىمداستىرىلۋدا. الداعى جىلى پارلامەنت قابىرعاسىندا دا ءسوز بولادى دەپ كۇتىلۋدە.

وسى ورايدا قوعام ءۇشىن اسا ماڭىزدى سول ءىستى اتقارۋ بارىسىندا ت.م. كۇلتەلەەۆ مۇرالارىنا دا ايرىقشا نازار اۋدارىپ، بۇگىنگى تالاپ تۇرعىسىنان قايتا باعامداپ، قاجەتكە اينالدىرسا نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

2011 جىلى زاڭ سالاسىنداعى ءبىرتۋار تۇلعا تايىر مولداعاليۇلى كۇلتەلەەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولدى. وكىنىشكە وراي، وسى ايتۋلى داتا ءتىپتى دە اتاۋسىز قالدى. يگىلىكتىڭ ەرتە كەشى جوق. ەندىگى جەردە زەردەلى عالىمنىڭ مۇرالارىنا ءجيى قايرىلىپ، ونى كەڭىنەن ناسيحاتتاي بەرۋدەن باسقا مۇرات بولماسا كەرەك.

نۇرلان دۋلاتبەكوۆ،

زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

قر ۇعا-نىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى

Abai.kz