كوشى-قون زاڭناماسىنداعى قايشىلىقتار مەن شاتاسۋلار

كوشى-قون زاڭناماسىنداعى قايشىلىقتار مەن شاتاسۋلار

2013 جىلدىڭ سوڭىنداعى قازاق ۇلتى ءۇشىن ماڭىزدى ساياسي وقيعالاردىڭ ءبىرى - پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ەڭبەك كوشى-قونى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنا سەنات ەنگىزگەن تۇزەتۋلەردى تالقىلاپ، ءبىراۋىزدان ماقۇلداۋى بولدى. نەگىزى، قۇجاتتىڭ باستى ماقساتى - ەڭبەك يمميگرانتتارىن زاڭداستىرۋ، ەڭبەك كوشى-قونى ۇدەرىسىن مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ ماسەلەلەرىن جەتىلدىرۋ بولىپ تابىلادى.  بىراق، وسى زاڭنىڭ ءبىر ۇشى شەتەلدە جۇرگەن قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ اتامەكەنگە ورالسام دەگەن ورەكپىگەن كوڭىلىن سۋ سەپكەندەي باسىپ، ەلباسىنىڭ ءوزى باستاماشى بولىپ وتىرعان «نۇرلى كوشكە» نۇقسان كەلتىرىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا، بۇل زاڭنىڭ العاشقى جوباسىندا شەتەلدىك ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋى ءۇشىن ەلىمىزدە مىندەتتى تۇردە بەس جىل تۇرۋ مەرزىمى بەلگىلەندى. قوعامدا قارسى پىكىرلەر تۋدىرعان بۇل مەرزىمدى سەنات ءتورت جىلعا تومەندەتۋدى ۇسىنىپ، ماجىلىسكە كەرى قايتارعانى بەلگىلى. ءيىسى قازاقتى شۋلاتقان وسى زاڭ جوباسىنىڭ ماجىلىسكە قايتۋىنا نۇرلان ورازالين, قۋانىش ايتاقانوۆ سياقتى سەناتورلار ىقپال ەتكەن ەكەن. ن. ورازالين: «بۇدان قيىن كۇندەردە دە الىستاعى اعايىندارىمىزدى ەلگە شاقىرىپ، جاعدايىن جاساپ، ازاماتتىق بەرگەنبىز. ەندى بۇگىن دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، تۇرمىسىمىز تۇزەلگەندە، قازاق بالاسىن ەكىگە ءبولىپ، جىلاتقانىمىز ەلدىككە جاتپايدى»، - دەسە، سەناتور ق. ايتاحانوۆ: «بۇرىنعى ءبىزدىڭ زاڭ جوباسىن­دا جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن ازاماتتىق الۋ ماتەريالدارىن قاراۋ مەرزىمى 3 ايدان اس­پايتىن. قازىر 5 جىل دەدىك، ەندى 4 جىلعا تۇسىردىك. تىم ۇزاق ەمەس پە؟ 1 جىل نەمەسە 2 جىلعا تۇسىرۋگە بولادى عوي. نەگە ءبىز ونى 5 جىلدان ءتۇسىرىپ، 4 جىل دەدىك. نەگە ونى ءبىر جىل دەمەيمىز. وسىعان ءبىز تۇسىنبەي وتىر­مىز» - دەگەن بولاتىن. ءماجىلىس قايتا قاراپ، ورالمان اعايىنعا قازاقستان ازاماتتىعىن بەرۋدى تاريحي وتانىنا كەلگەننەن كەيىن ءتورت جىل وتكەن سوڭ عانا بەرۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستى ماقۇلدادى. قالىڭ قازاق «ەندى قالاي بولار ەكەن؟» دەپ ءدۇدامال كۇيگە ءتۇستى. ورالمانداردىڭ ازاماتتىق الۋىن بەس جىلعا دەيىن سوزىپ، كۆوتاسىن مۇلدەم جويۋ كەرەك دەگەن ە.دوساەۆتىڭ باستاماسىنا زيالى قاۋىم دا، شەتتەگى اعايىن دا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، "بۇل زاڭ جوباسىنا قول قويماڭىز" دەپ ەلباسىعا اشىق حاتتار جازدى، اتاجۇرتقا قاراي باسەڭدەي باستاعان كوشتىڭ دامۋىنا ودان سايىن كەدەرگى كەلتىرەتىن زاڭعا ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ۆەتو قويۋىن ءوتىندى. وسىلايشا، قازاقتى شۋلاتقان زاڭنىڭ تاعدىرىن پرەزيدەنتتىڭ قول قويىپ بەكىتۋى عانا قالعاندا، بارشا قازاق ەلباسىنا ءۇمىت ارتىپ، ول ونى كەرى قايتارادى دەگەن سەنىمدە بولدى. الايدا، 2013 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا مەملەكەت باسشىسى ەڭبەك كوشى-قونى سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ەڭبەك كوشى-قونى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ ءۇمىتى اقتالمادى... بالكىم، ەلباسىمىز زاڭ جوباسىن ۇسىنعان مينيستر مەن ەكى پالاتالى پارلامەنت دەپۋتتارىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىنە سەنگەن بولار، كىم ءبىلسىن. ەندى كۇشىنە ەنگەن جاڭا زاڭ بويىنشا تاريحي وتانى - قازاقستانعا كوشىپ كەلەتىن شەتەلدىك قازاقتار ءتورت جىلدان كەيىن عانا ازاماتتىق الا الادى... ازاماتتىقسىز، «ين» دەگەندى الماي ەشكىم بالاسىن مەكتەپكە ورنالاستىرا المايتىنى بەلگىلى. تۇراقتى تىركەۋسىز "ورالمان كۋالىگى" جوق. ال، تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋ ءۇشىن ءتۇرلى قولدان جاسالعان كەدەرگىلەر  جەتىپ ارتىلادى. "ورالمان كۋالىگىن" بولماسا، زەينەتاقى راسىمدەۋ، جاڭا تۋعان بالالارىنا جاردەماقى تولەۋ، ءتۇرلى تولەماقىلاردان قاعىلادى. ونىڭ ۇستىنە، بۇرىن قولدانىستاعى زاڭناما بويىنشا "ورالمان كۋالىگىنىڭ" مەرزىمى 1 جىل ەدى. ول وسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ازاماتتىققا قۇجاتتارىن تاپسىرىپ ۇلگەرۋى ءتيىس. ەندى، ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسى 4 جىل قاراستىرۋدا بولماق پا؟ ياعني، "حالىقتىڭ كوشى-قونى" مەن "ەڭبەك كوشى-قونى" زاڭدارى ءبىرى-بىرىنە قايشى.  شەتەلدەگى قانداستارىمىز قازاقستانعا ەلىم، جەرىم دەپ كەلگەندە، ءتورت جىل بويى قازاقستان ازاماتى دەگەن اسقاق سەزىمدى سەزىنە الماۋى ەلدىگىمىزگە سىن ەمەس پە؟ باسقا ۇلتتارعا باۋىرمال، جاتقا قوناقجاي قازاق ۇلتى ءوزىنىڭ شەتەلدەگى قازاق قانداستارىنا نەگە كەنەتتەن تاسباۋىرلىق تانىتىپ وتىر؟

كوشى قون زاڭناماسىن وزگەرتىپ تولىقتىرۋدىڭ باستاماشىسى - ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ ءمينيسترىمىز ەربولات دوساەۆ بولسا،  ازاماتتىق الۋشى ادام 4 جىل ىشىندە بالالارىنىڭ وقۋ پروب­لەمالارىن، ورنالاسۋ، بەيىمدەلۋ سياقتى ماسەلەلەرىن شەشەتىنىن، وسى زاڭ جوباسىن ازىرلەۋدە بىرقاتار شەتەلدەردەگى ەڭبەك كوشى-قونى تۋرالى زاڭدار مەن ولاردىڭ ىسكە اسىرىلۋ تاجىريبەسى زەرت­تەلگەنىن ايتتى. ءوزى قامشىنىڭ سابىنداي  عانا قىسقا ءومىر، ونىڭ 4 جىلى ازاماتتىقسىز وتسە نە بولعانى؟ ءدال وسى جەردە، ە.دوساەۆ مىرزانىڭ ەڭبەك كوشى-قونى مەن ەتنيكالىق كوشى-قوندى شاتاستىرىپ العانى انىق بايقالادى. «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2011 جىلعى 22 شىلدەدەگى № 477-IV زاڭىنىڭ 3-بابىندا كوشىپ كەلۋدىڭ نەگىزگى بەس ءتۇرى ايقىندالعان:

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنا كەلۋ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا بولۋ ماقساتىنا قاراي كوشىپ كەلۋدىڭ مىناداي نەگىزگى تۇرلەرى بار: 1) تاريحي وتانىنا ورالۋ ماقساتىندا; 2) وتباسىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا; 3) ءبىلىم الۋ ماقساتىندا; 4) ەڭبەك قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا; 5) گۋمانيتارلىق جانە ساياسي ۋاجدەر بويىنشا.

ياعني، ەكونوميست-مينيستر 3 تارماقتىڭ 1)-ءشى جولىندا كورسەتىلگەن تاريحي وتانىنا ورالۋشى قازاق قانداستارىمىزدى 4)-ءشى ساناماداعى قازاقستانعا جۇمىس ىزدەپ كەلۋشى ەڭبەك ميگرانتتارىمەن تەڭەستىرىپ تۇر. «رەپاترياتسيا» دەگەنىمىز - شەتەل تەرريتورياسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇلتى ءبىر قانداستاردىڭ ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋى. ال، ەڭبەك ميگرانتتارى – جۇمىس ىزدەپ، ءبىر-ەلدەن ەكىنشى ەلگە پايدا تاۋىپ، كۇن كورسەم دەگەن ويداعى كوشىپ-قونۋشىلار، ياعني، "گاستاربايتەرلەر" (نەمىسشە - Gastarbeiter; سوزبە-ءسوز: قوناق-جۇمىسشى). رەپاتريانتتار تاريحي وتانىنا ورالىپ، ازاماتتىق الىپ، ەل-جۇرتتا تۇراقتاپ قالۋدى ارمانداسا، ەڭبەك كوشى-قونىمەن كەلەتىندەر قازاقستاندا ۋاقىتشا جۇمىس ىستەپ، اقشا تاۋىپ، كەرى قايتىپ كەتۋدى كوزدەيدى. سوندا ورالمان «گاستاربايتەرمەن» تەڭ بولعانى ما؟ شەتىنەن عالىم بولسا دا، بۇل قالاي دەگەن دەپۋتاتتار جوق، ءسوز بۇيدامەن بۇرمالانعان ءماتىننىڭ كەسىرى ەندى شەتەلدەن كەلۋشى قانشاما رەپاتريانت قازاققا سور بولارى بەلگىسىز. وسى زاڭنىڭ 26-بابىنداعى «ورالمانداردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى» جازىلعان 1 تارماقشادا ورالماندار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ جەڭىلدەتىلگەن (تىركەلگەن) تارتىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋعا قۇقىقتارى بەكىتىلگەن بولاتىن.

بۇدان بولەك، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» 1991 ج. 20 جەلتوقسانداعى № 1017-XII قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنىڭ (قر پرەزيدەنتىنىڭ 03.10.95 ج. N 2477 جارلىعىنا سايكەس، سونىمەن قاتار، 17.05.02 ج. № 322, 2004.20.12 ج. № 13-III, 2009.29.04 № 154-ءىV قر زاڭدارىمەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەندىرىلگەن) 16-بابىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا قابىلداۋ شارتتارى ايقىندالعان. مۇندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا:

1) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا زاڭدى نەگىزدە كەمىندە بەس جىل تۇراقتى تۇراتىن نە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىمەن كەمىندە ءۇش جىل نەكەدە تۇراتىن ادامدار قابىلداناتىن بولادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا قابىلداعان كەزدە كامەلەتكە تولماعانداردان، پايىم قابiلەتiن جوعالتقان نە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بەلگىلەيتىن تىزبە بويىنشا كاسىپتەرگە يە جانە تالاپتارعا ساي كەلەتىن ادامداردان جانە ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنەن جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى الدىندا ەرەكشە ەڭبەك سiڭiرگەن ادامداردان، سونداي-اق قازاقستان اۋماعىنان كەتكەن ادامدار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنان، ەگەر ولار تاريحي وتانى رەتiندە تۇراقتى تۇرۋ ءۇشiن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا قايتىپ ورالعان بولسا، ولاردان وسى تارماقشانىڭ بiرiنشi ابزاتسىندا كوزدەلگەن شارتتاردىڭ بولۋى تالاپ ەتiلمەيدi» - دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. سوندا، ەڭبەك كوشى-قونىنا ەندىرىلەتىن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ازاماتتىق تۋرالى زاڭناماعا دا قايشى كەلمەي مە؟

ۇلتتىق مۇددەگە سايكەس جۇرگىزىلگەن كوشى-قون ساياساتىنىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىك العالى بەرى شەتەلدە جۇرگەن ميلليونعا تارتا قازاق قانداستارىمىز تاريحي وتانىنا ورالىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتىنا اينالدى. ورالماندار دا «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەپ، ەگەمەندى ەلىمىزدى نىعايتۋعا وزىندىك ۇلەستەرىن قوسۋدا. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ بيىلعا دەيىن قازاقستانعا شەتەلدەگى قازاق قانداستاردى جيناۋ جۇيەلى جانە ءبىرىزدى ءجۇردى، مەملەكەتتىك قولداۋ جاسالعاندىقتان ناتيجەسى دە ايتارلىقتاي بولاتىن. ال ەندى، وقىستان ۇركىپ، شابىسىن كىلت توقتاتقان ات سياقتى، ەلگە ورالۋشى قازاقتىڭ كوشىن كىدىرتۋگە نە تۇتكى بولىپ وتىر؟

تاۋەلسىز قازاقستانداعى ەتنيكالىق كوشى-قون ساياساتىنىڭ سىن-سيپاتى

قازاقستانعا باعىت العان ەتنيكالىق كوشى-قوننىڭ تاريحىنا قىسقاشا توقتالار بولساق، 1991 جىلدىڭ باسىندا اۋەلى “قايت، قازاق وتانىڭا!” دەپ قازاقستاننىڭ زيالى قاۋىمى باس كوتەرسە، ەل پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ “الىستاعى اعايىندارعا اق تىلەك” اتتى ايگىلى حاتىن جاريا­لادى. حاتتا: “اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشىلەرگە جول اشىق، اتا-بابا ارۋاعى الدارىڭنان جارىلقاسىن”، – دەگەن اق تىلەك ايتىلعان. وسى حات ونسىز دا ەلپىلدەپ، ەلەگىزىپ وتىرعان شەتەلدەگى قازاق قاۋىمىن رۋحتاندىردى. 1992 جىلدىڭ 28-قىركۇيەگىندە پرەزيدەنتىمىزدىڭ باستاماسىمەن الماتىدا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. تاۋەلسىزدىك العان تۇستا رەپاترياتسيا پروتسەسىن رەتتەۋشى نەگىزگى قۇقىقتىق قۇجات - 1992 جىلعى 26 ماۋسىمدا قابىلدانعان «يمميگراتسيا تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى بولدى. «يمميگراتسيا تۋرالى» زاڭ ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ كوشىپ كەلۋىنىڭ ۇيىمدىق ماقساتىن قامتاماسىز ەتۋ جانە رەتتەۋدىڭ، ولارعا جاڭا جەردە قولايلى جاعداي جاساۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرىن قۇراپ، شەت ەلدەردە تۇراتىن قازاقتار ءۇشىن تاريحي وتانىنا ەمىن-ەركىن ورالۋعا مۇمكىندىك بەردى. تىپتەن، سول كەزدەگى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ «كوشى-قون تۋرالى» قابىلداعان قاۋلىسى بويىنشا قر ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ جانىنان ارنايى مەملەكەتتىك ورگان - كوشى-قون باسقارماسى قۇرىلعان بولاتىن. اتالعان باسقارما شاما-شارقى جەتكەنشە رەپاتريانتتاردىڭ قازاق ەلىنە ورالۋىنا ىقپال ەتتى. يمميگراتسيا زاڭىنىڭ نەگىزىندە كوشى-قوننىڭ جىل سايىنعى كۆوتاسى 1993 جىلدان باستاپ بەلگىلەندى، ونى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا قازاقستان پرەزيدەنتى بەكىتەتىن بولدى. كۆوتادا كەلۋشىلەردىڭ مەملەكەتى مەن شەكتەۋلى سانى، ولاردى قابىلداۋدىڭ، ورنالاستىرۋ مەن بەيىمدەۋدىڭ جاعدايلارى، سونداي-اق، ولار قونىستاناتىن ايماق پەن شارۋاشىلىقتىڭ ءتۇرى كورسەتىلدى. ال، قر مينيسترلەر كابينەتى 1992 جىلى 23 قىر­كۇيەكتە قابىلداعان «شەت ەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىن قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» ايگىلى №791 قاۋلىسى الىستان ارىپ-شارشاپ جەتكەن اعايىننىڭ وسى توپىراقتا ءوسىپ-ءونىپ ءومىر سۇرۋىنە وڭتايلى جاعدايلار جاسادى. ورالمانداردىڭ كوپشىلىگى ءۇي-جاي جانە باسقالاي جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزدى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى 1992 جىلعى 28 قىرقۇيەك پەن 3 قازان ارالىعىندا الماتى قالاسىندا ءوتتى. قۇرىلتايدىڭ باستى ماقساتى – بۇكىل الەمدەگى قازاق قاۋىمىنىڭ بولاشاعى جونىندە ويلاۋ، ۇلتىمىزدىڭ تاريحىن-داعى وسىناۋ ەرەكشە بەلەستىڭ تۇسىندا ەندىگى تاعدىر-تالايىمىزدىڭ قالاي ورىلەتىنىن تالقىلاۋ. قۇرىلتاي بارىسىندا الەم قازاقتارىنىڭ ۇيىتقىسى بولاتىن قاۋىمداستىق قۇرىلدى. ەڭ باستىسى – تۇڭعىش قۇرىلتاي الىستاعى اعايىننىڭ ەلگە ورالاتىن ۇلى كوشىنە قوزعاۋ سالىپ بەردى. وسى قۇرىلتايدا سويلەگەن سوزىندە ن.ءا. نازارباەۆ: “…بۇل دۇنيەدە ءبىزدىڭ ءبىر عانا وتانىمىز بار، ول – تاۋەلسىز قازاقستان. ءبىز تۋعان مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋگە، قۋاتىن ارتتىرۋعا، ونىڭ يگىلىگىنە، حالىقارالىق قوعامداستىقتا ابىرويىنىڭ وسۋىنە ادال قىزمەت ەتۋگە پارىزدارمىز” – دەپ، «بار قازاق - ءبىر قازاق» دەگەن سارىنداعى جالىندى ءسوز سويلەدى. كوپ ۇزاماي، 1993-1994 جىلدارى باستالعان ەكونو­ميكالىق داعدارىس كوشى-قوننىڭ بارىسىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى. ءسويتىپ، دابىرامەن باستالعان كوش ءبىر مەزگىل سايابىرلاپ، كەيبىر جەرلەردە «كەرى كوشۋ» ورىن الدى. 1995 جىلدان باستاپ قازاق كوشى تۇزەلدى. پرەزيدەنتى جارلىعىمەن 1996 جىلى قابىلدانعان «شەت ەلدەگى اعايىندارعا قولداۋ كورسەتۋ تۋرالى مەم­لەكەتتىك باعدارلاما» جانە 1997 جىلى قابىلدانعان «2000 جىلعا دەيىنگى كوشى-قون ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىت­تارى» تۋرالى قۋاتتى قۇجاتتار جاسالدى.

1997 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ «قازاقستان-2030» جولداۋىندا كۇشتى دەموگرافيالىق ساياسات ەلدiڭ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiگiنiڭ باسىمدىعى رەتىندە ايقىندالدى. سوعان سايكەس، 1997 جىلعى 13 جەلتوقساندا «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭى قابىلداندى  (2011 جىلعى 22 شىلدەدەگى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» № 477-IV زاڭمەن كۇشى جويىلعان). بۇل زاڭدا شەتەلدە تۇراتىن بۇرىنعى وتانداستارمەن جانە ەتنيكالىق قازاقتارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناستى، ونىڭ ىشىندە، مادەني ىنتىماقتاستىق پەن اقپاراتتىق قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستى قولداۋ مەن دامىتۋعا، ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا قونىس اۋدارۋىنا جاردەمدەسۋگە ايتارلىقتاي كوڭىل ءبولىندى. 1997 جىلعى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭدا العاش رەت شەتتەن كەلگەن وتانداستارىمىزعا ورالمان انىقتاماسى قولدانىلدى. مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ سانى مەن ساپاسىنىڭ ارتۋى ستراتەگيالىق ماڭىزى زور ماسەلە. وسىلاي بولا تۇرا، قازاقستانداعى وزگە كىرمە ۇلت وكىلدەرىنە باۋىرمال قازاق شەتەلدەن ورالعان قانداستارىنا «ورالمان» دەپ الابوتەن قارايتىنى تۇسىنىكسىز. بۇل زاڭدا ايتىلعانداي: «رەپاتريانت (ورالمان) – جالپى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن اكتىلەرى زاڭسىز رەكۆيزيتسيالاۋ، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، ىزگىلىككە جات – وزگە دە ءىس-ارەكەتتەر سالدارىنان تاريحي وتانىنان تىسقارى جەرگە قۋىلعان جانە ازاماتتىعىنان ايرىلعان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىمەن ەرىكتى تۇردە قونىس اۋدارعان بايىرعى ۇلت ادامى، سونداي-اق، ونىڭ ۇرپاقتارى». وسى جەردە، «ورالمان» دەپ ايتۋدى قاتە دەۋشىلەر مەن «رەپاتريانت» دەگەن تەرميندى وزگەرىسسىز قالدىرۋ قاجەت دەگەن پىكىرلەر بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. سونىمەن قاتار، «يرريدەنتا» تەرمينىن قولدانۋدى ۇسىنۋشىلار دا بولدى. مىسالى، قىتايدىڭ قازاق جەرىمەن  شەكتەسەتىن ىلە، التاي، تارباعاتاي، ەرەنقابىرعا وڭىرلەرىندە قازاقتار ەجەلدەن بەرى تۇرىپ كەلە جاتىر، سول سياقتى، رەسەيدىڭ ومبى، ورىنبور، استراحان، ساراتوۆ، قورعان، تاۋلى التاي; وزبەكستاننىڭ سىرداريا، جيزاق، گۇلستان، كەلەس، قاراقالپاق سياقتى شەكارالاس ايماقتارىنداعى قازاقتار وزدەرىنىڭ تۇرعىلىقتى جەرلەرىن اتا-بابالار زامانىنان اتامەكەن سانايدى. ولار وزگە ەلدىڭ ازاماتى بولعانىمەن، تۋىپ-وسكەن جەرلەرىن ساياسي-تاريحي جاعدايلار مەن شەكارالىق مەجەلەۋدىڭ سالدارىنان باسقا ەلدىڭ شەكاراسى ىشىندە قالىپ قويعان قازاق جەرلەرى دەپ بىلەدى. مۇندايلارعا قاتىستى عىلىمدا يرريدەنتا دەگەن تەرمين بار. بۇل جەردە ەشقانداي ارام ويىمىز جوق، قازاقستان كورشىلەس ەلدەرمەن شەكارالارىن انىقتاپ قويدى، ەشكىممەن تالاسىمىز جوق، قازاق يرريدەنتالارى دا سەپاراتيزمنەن اۋلاق. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز - قازاقستانمەن شەكارالاس بولسا دا، شەت جەردە سانى قالىڭ دياسپورا، يرريدەنتا كۇيىندە قالعان، شالعايدا تارىداي شاشىلعان باۋىرلارىمىزدىڭ سانى 1997 جىلدىڭ باسىندا 5 ميلليون 400 مىڭ بولسا، قازىر جوبامەن 4,5 ميلليوننان اسادى ەكەن.

ال، 1998 جىلى 16 قىركۇيەكتە قر ۇكىمەتىنىڭ № 900 قالىسىمەن «ەتنيكالىق قازاقتاردى تاريحي وتانىنا رەپاترياتسيالاۋدىڭ تۇجىرىمداماسى» قابىلداندى. تۇجىرىمدامادا ەتنيكالىق قازاقتاردى تاريحي وتانىنا رەپاترياتسيالاۋ مەن وڭىرلەردىڭ دەموگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ورالمانداردى ۇتىمدى ورنالاستىرۋدى ۇيىمداستىرۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  كوشى-قون ساياساتىنداعى باسىمدىق رەتىندە ايقىندالعان. كوپ ۇزاماي، 2000 جىلى ماڭىزى زور تاعى ەكى قۇجات: 17 تامىزداعى № 1272  جانە 5 قىركۇيەكتەگى № 1346 ۇكىمەت قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك دەموگرافيالىق ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسى» جانە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ   كوشى-قون ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسى» قابىلداندى. بۇل قۇجاتتاردان دەموگرافيالىق دامۋ ەكونوميكانىڭ وسۋiنە، ەلدiڭ قورعانىس قابiلەتi مەن مەملەكەتتىك قاۋiپسiزدiكتi قامتاماسىز ەتۋگە تiكەلەي اسەر ەتەدi دەگەن ۇلتتىق مۇددەمەن استاسىپ جاتقان قاعيدانى انىق بايقاۋىمىزعا بولادى.

2001 جىلعى 29 قازاندا قازاقستان ۇكىمەتى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى   كوشى-قون ساياساتىنىڭ 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان سالالىق باعدارلاماسىن» بەكىتتى. ونىڭ ماقساتى - ەلىمىزدىڭ بىرقالىپتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق دامۋىن قامتاماسىز ەتۋمەن قاتار، ميگرانتتاردىڭ قۇقىقتارى-نىڭ ورىندالۋىنا جاعداي جاساۋ، سونداي-اق ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋ بولىپ تابىلادى. 2002 جىلعى 23 قازاندا تۇركىستان قالاسىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايى وتكىزىلدى. بۇل جيىندا ورالماندار ءۇشىن وزەكتى  كوشىپ كەلۋ، ءبىلىم الۋ، ەڭبەك ەتۋ ماسەلەلەرى جان-جاقتى قارالدى.

دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءۇشىنشى قۇرىلتايى 2005 جىلعى 28-30 قىرقۇيەك ارالىعىندا استانا قالاسىندا وتكىزىلدى. بۇل قۇرىلتايدا ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ 1991-2005 جىلدار ارالىعىندا ەلىمىزگە بارلىعى 110 مىڭ 591 ورالماندار وتباسى قونىس اۋدارعاندىعىن ايتا كەلىپ، ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ سانى التى ءجۇز مىڭعا جۋىق ادامعا كوبەيگەندىگىن اتاپ ءوتتى. ەلباسى الەمدەگى ءاربىر ءۇشىنشى قازاق شەت ەلدەردە تۇراتىنىن، قازاقتاردى تاريحي وتانعا جيناپ، بىرىكتىرۋدىڭ ماڭىزىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. سول كەزەڭدەگى كوشى-قون جانە دەموگرافيا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 1991-2006 جىلدارى شەت ەلدەردەن كەلگەن ورالمانداردىڭ جالپى سانى 143343 جانۇيا  شامامەن، 565757 ادام بولعان.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ 2007 جىلعى 27 قىركۇيەكتەگى № 224-ءو بۇيرىعىمەن ورالمان مارتەبەسىن بەرۋ ەرەجەسى بەكىتىلدى.  ەرەجەدە «ورالمان» مارتەبەسىن بەرۋ جانە ونىڭ تىركەلۋى تۋرالى ءوتىنىشتى بەرۋ ءتارتىبى، ورالمان مارتەبەسىن بەرۋ ءتارتىبى ايتىلعان. ورالمان كۋالىگى قاتاڭ ەسەپتىلىكتەگى قۇجات جانە ولاردىڭ مارتەبەسىن راستاۋ ءۇشىن نەگىز. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ 2007 جىلعى 29 قىركۇيەكتەگى № 858 قاۋلىسىمەن «ورالمانداردى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنا ەنگىزۋ» ەرەجەسى، 2006 جىلعى 6 قاڭتارداعى № 15 قاۋلىسىمەن «كوشىپ-كەلۋ كۆوتاسى بويىنشا كەلگەن ورالماندارعا تۇراقتى تۇراتىن جەرىنە بارۋ جانە مۇلكىن (ونىڭ ىشىندە مالىن) اپارۋ جونىندەگى شىعىستارىن وتەۋ، كەلگەن جەرى بويىنشا تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋ ءۇشىن قاراجات ءبولۋ جانە بىرجولعى جاردەماقىلاردى تولەۋ» ەرەجەسى بەكىتىلدى. 

ەلىمىزدەگى كوشى-قون پروتسەستەرىن باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2007 جىلعى 28 تامىزداعى № 399 جارلىعىمەن «2007-2015 جىلدارعا ارنالعان كوشى-قون ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسى» قولدانىسقا ەندى. ماقساتى - ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق بىردەيلىگى مەن قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ جانە دامىتۋ شەڭبەرىندە زاڭسىز كوشى-قوندى بارىنشا ازايتۋ جانە سۇرىپتاۋشىلىق كوشى-قوندى قالىپتاستىرۋ جولىمەن كوشى-قون اعىنىنىڭ كەلەڭسىز سالدارىن ازايتۋ بولدى.  تۇجىرىمدامادا كوشى-قون ساياساتىن باسقارۋدىڭ جاڭارتىلعان ستراتەگياسى انىقتالعان:  مامانداردى ىرىكتەۋ كريتەريلەرىنە نەگىزدەلگەن كوشىپ-قونۋشىلاردى تارتۋ تەتىكتەرىن ازىرلەۋ; وڭىرلەردىڭ دەموگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ مۇددەلەرىن، وڭىرلىك ەڭبەك نارىقتارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، كوشىپ كەلۋشىلەردى ۇتىمدى ورنالاستىرۋ تەتىكتەرىن ازىرلەۋ; كوشىپ كەلۋشىلەردى زاڭداستىرۋ، بەيىمدەۋ جانە كىرىكتىرۋ جونىندەگى شارالاردىڭ جۇيەلەرىن ازىرلەۋ; شەت مەملەكەتتەردىڭ پراكتيكالىق تاجىريبەسىن پايدالانۋدى قامتيدى، مۇنىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كوشىپ كەلۋشىلەردى كىرىكتىرۋ كونتەكسىندە مەملەكەتتىڭ ساياساتىن كۇشەيتىپ، جاقسارتۋ.

بۇعان قوسا، ەلباسىنىڭ ءوزى ورالمانداردى قازاقستانعا كوشىرۋگە جاڭا سەرپىن بەرەتىن «نۇرلى كوشكە» باستاماشى بولدى. 2008 جىلعى 2 جەلتوقساندا «2009-2011 جىلدارعا ارنالعان "نۇرلى كوش" باعدارلاماسىن بەكىتۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ № 1126 قاۋلىسى شىقتى. باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا 197 795,6 ملن. تەڭگە قاراستىرىلىپ، بۇل قاراجات رەسپۋبليكالىق، جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەردەن جانە قازاقستان زاڭناماسىندا تىيىم سالىنباعان وزگە دە كوزدەردىڭ ەسەبىنەن بەرىلەتىن بولادى. ءۇش جىلدىق باعدارلاما اياسىندا 60 مىڭ وتباسى، ياعني، ورتا ەسەپپەن 300 مىڭداي ادامدى كوشىرىپ الۋ جوسپارلاندى. وكىنىشكە وراي،  بۇل باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسۋىندا ءتۇرلى ولقىلىقتار ورىن الدى. قر پارلامەنتى ماجىلىسىندە قر ۇكىمەتىنىڭ 2011 جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەبىنە قورىتىندى جاساعان ەسەپ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ومارحان وكسىكباەۆ «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى ءتيىمسىز جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر دەپ مالىمدەدى. ماسەلەن، جالپى قۇنى 2,6 ملرد. تەڭگەدەن استام سوماعا 3223 پاتەر سالىنعان بولسا، سونىڭ 622-نە ەشكىم قونىستانباعان. باعدارلامانىڭ ورىندالۋى، ونىڭ اياسىنداعى شارالاردى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا ءتيىستى مونيتورينگ جانە ۆەدومستۆوارالىق ءوزارا ءىس-قيمىل ۇيىمداستىرىلماعان. جوسپارلانعان 21 ءىس-شارانىڭ 9-ى ورىندالىپ، 3-ءۋى ورىندالماعان، 9 ءىس-شارا ءىشىنارا، كەشىكتىرىلىپ جانە ساپاسىز اتقارىلعان. بۇدان بولەك، سالىنعان تۇرعىن ۇيلەردىڭ ءوز باعىتتى ورنىنا پايدالانىلماي وتىرعاندىعى انىقتالعان. جالپى، ەسەپ كوميتەتىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى ءالى دە پىسىقتاۋ مەن جاقسارتۋدى قاجەت ەتەدى. سوعان قاراماستان، 2011 جىلعى 25-27 مامىردا استانادا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ء تورتىنشى قۇرىلتايىندا سويلەگەن سوزىندە قر پرەزيدەنتى - دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى تورالقاسىنىڭ توراعاسى ن. نازارباەۆ «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىن جۇزەگە اسىرۋدى داعدارىسقا قاراماستان قولعا الامىز دەپ مالىمدەدى. «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2011 جىلعى 22 شىلدەدەگى № 477-IV زاڭى دا «نۇرلى كوشكە» يگى ىقپال ەتەتىندەي مازمۇندا بولاتىن. ورالماندار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ  جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان ازاماتتىعىن الۋ قۇقىعى بەكىتىلدى. الايدا، «ۇكىمەتتىڭ 2011 جىلعى 22 جەلتوقسانداعى قاۋلىسىمەن 2011-2014 جىلدارى جىل سايىن 10 مىڭ ورالمان وتباسىعا كۆوتا بولىنەدى دەپ بەكىتىلگەن بولاتىن. ۇكىمەت بۇل قاۋلىنى كەرى قايتارىپ الدى»، – دەگەن كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ حابارلاماسى تالاي قازاقتىڭ ءۇمىتىن سۋ سەپكەندەي باستى. 2012 جىلعى 23 ساۋىردە قازاقستان ۇكىمەتى بۇل قاۋلىنى كەرى قايتارىپ الدى. ەلباسىنىڭ ايتقانى نەگە ىسكە اسىرىلماي قالعانى بەيمالىم. كوشى-قون ورگانى قىسقا عانا: «كۆوتا دۇرىس بولىنبەگەن، ايماقتىق ەرەكشەلىكتەر ەسكەرىلمەگەن. ولقىلىق تۇزەلگەن سوڭ ءبارى قالپىنا كەلەدى» دەگەن تۇسىندىرمە بەردى. كۆوتاعا قول جەتكىزۋ مۇڭ بولىپ تۇرعاندا، جىعىلعانعا جۇدىرىقتاي بولىپ، ورالماندارعا ازاماتتىق بەرۋدى 4 جىلعا دەيىن سوزاتىن جاڭا تالاپ زاڭدى تۇردە بەكىتىلىپ كەتتى. وسىلايشا، تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭنەن بەرى ءبىر ءىزدى جۇرگىزىلگەن ەتنيكالىق كوشى-قون ساياساتى سۇيىلىپ، «نۇرلى كوشتىڭ» سوڭى سيىر قۇيىمشاقتانىپ، اتا جۇرتقا جول تارتقان قانداستارىمىزدىڭ  كوشى داعدارىپ قالدى. اسىلى، قازاقتىڭ سانىن وسىرەتىن ۇلى كوشتى توقتاتپاعانىمىز ءجون ەدى. وسىعان وراي، «ورالماندار قازاقستانداعى قازاقتىڭ سانىن ارتتىرىپ جىبەرەتىن بولدى دەپ قاۋىپتەنەتىندەر بار ما، قالاي؟» دەگەن كۇدىك كوڭىلىمىزگە ۇيالايدى…

سەيىلبەك مۇساتاەۆ

(جالعاسى بار)

Abai.kz