جاقىندا تۇركىستان وبلىسىنىڭ سوزاق اۋدانىندا ورتا ازيا مەن قازاقستانعا اسا ايگىلى تۇلعا، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ۇلكەن تەررور قۇربانى  سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولۋ قۇرمەتىنە «ۇلتىن سۇيگەن ۇلى تۇلعا» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. كونفەرەنتسيادا جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بەيبىت قويشىباەۆ  «قوجانوۆ – قازاق جەرىن جيناۋشى» دەگەن تاقىرىپتا بانداما جاسادى.تومەندە وقىرمان نازارىنا باياندامانىڭ تولىق ءماتىنى ۇسىنىلىپ وتىر.

تۇركىستان رەسپۋبليكاسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى سۇلتانبەك قوجانوۆ بۇدان ءجۇز جىل ىلگەرىدە العا تارتىلعان مەجەلەۋدىڭ استارىن ايقىن ءتۇسىنىپ، بالاما ۇسىنىس بەرگەن قايراتكەر ەدى.  ول ورتا ازيا مەن قازاق رەسپۋبليكالارىن ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاۋىمداستىرۋ جانە سولاردان ورتاازيالىق فەدەراتسيا قۇرۋ ارقىلى كسرو قۇرىلتايشىلارى قاتارىنا كىرۋ، ءسويتىپ حالىقتاردىڭ دامۋ دەڭگەيلەرىن تەڭەستىرگەننەن كەيىن عانا جىكتەۋ-مەجەلەۋ ماسەلەسىنە كىرىسۋ، سونداي-اق تاشكەنت قالاسىن قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى ەتۋ جولىنداعى كۇرەستەرى ناتيجەسىز اياقتالعاننان كەيىن، 1924 جىلعى 15 قىركۇيەكتە تۇركرەسپۋبليكانىڭ تاراتىلۋىن زاڭداستىرعان سوۆەتتەردىڭ سوڭعى سەسسياسىندا ولكەدەگى قازاق اۋماقتارىنىڭ قازاق ەلىنە قوسىلۋىنان ۇلتتىق قازاق رەسپۋبليكاسىن راسىمدەۋ باستالاتىنىن مالىمدەدى. ون شاقتى كۇننەن كەيىن، ورىنبوردا 1924 جىلعى 26–28 قىركۇيەكتە وتكەن رك(ب)پ قازاق وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى پلەنۋمىندا جاساعان ورتا ازياداعى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋ جونىندەگى قوسىمشا بايانداماسىندا مۇنى تاراتىپ ايتتى.

قوجانوۆ 1924 جىلدىڭ قازان ايىندا، باس حاتشى ي.ۆ. ستالينگە ورتا ازياداعى ۇلتتىق جىكتەپ-مەجەلەۋ ناتيجەلەرى جايىندا جازعان حاتىندا ەسكى قازاقستان احۋالىن بىلاي: «قالاي ەسەپتەسەڭ دە، قازاقيادا سان جاعىنان ەۋروپالىق تۇرعىندار باسىم (54% ورىستار، 46% قازاقتار); ...قازاقياداعى رك(ب)پ ۇيىمدارىنىڭ قۇرامىندا قازاقتار 6% (568 ادام). ونىڭ ۇستىنە قازكوممۋنيستەر ىدىراپ-بىتىراپ جاتىر، قازاق ۇيالارى جوقتىڭ قاسى; ...پارتيا ۇيالارىنىڭ قازاق بولىكتەرى باسشىلىق اراسىنداعى وسەك-اياڭ، ءسوز تاسۋ جانە توپشىلدىقتىڭ تاۋسىلماس تاسقىنى سالدارىنان ىرىتكىگە ۇشىراپ قۇلاپ بارادى; ...كەڭەس اپپاراتى باسىنان اياعىنا دەيىن فەودالدىق-پاتريارحالدىق ىقپالعا شىرمالعان...» – دەپ سيپاتتادى. قازاقستانداعى باسقارۋشى ەليتا ساپاسىنا وسىلايشا سىني باعا بەرە كەلە، مەجەلەنۋدەن كەيىن سوندا ورىن الۋى ىقتيمال احۋالعا: «تۇركىستاننىڭ ەكى قازاق وبلىسىن قوسۋ، قازاقيا باسشى كادرلارىنىڭ بەلگى بەرە باستاعان ارەكەتتەرىنە قاراعاندا، – قازاقيادا جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر اراسىندا ورىن الىپ وتىرعان ينتريگالار مەن ارازدىقتاردى تەرەڭدەتە ءتۇسۋ ماقساتىنا پايدالانىلاتىن بولادى»، – دەگەن سوزدەرمەن الانداۋشىلىق ءبىلدىردى.

سودان كەيىن، ەسكى قازرەسپۋبليكانىڭ ىشكى ساياسي جاعدايىن سىنشىلدىقپەن تالداي كەلە، سۇلتانبەك قوجانوۆ يوسيف ستالينگە: «دەگەنمەن قازىرگى ءسات – ورتالىق كوميتەت تاراپىنان قازاقيانىڭ جاعدايىن جاقسارتا الۋى ىقتيمال باتىل شارالار قابىلداۋدىڭ ەڭ ءبىر وڭتايلى دا قولايلى كەزى»، – دەپ حابارلادى. ونىڭ يلانىمىنشا، جەر-سۋى بىرىككەن قازاق بۇقاراسىن ءوز جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن كۇرەسۋگە دايىنداۋ كەرەك. بۇقارا اراسىندا پارتيا ۇيالارى مەن ەڭبەكشىلەر كەڭەسىن راسىمدەۋدىڭ كوزىن اشۋ قاجەت. الايدا، ەلەۋلى وزگەرىستەر جاساۋ – ەداۋىر كۇش جۇمىلدىرۋدى تىلەيدى. بىراق «قازاقياداعى ءىس احۋالى»، قوجانوۆتىڭ ويىنشا، مەجەلەنگەن وبلىستاردى قوسىپ الار قارساڭداعى قازاقستاندا «ونداي بەتبۇرىستى جۇزەگە اسىرۋعا قاۋقارى بار قىزمەتكەرلەر قاتارى جوق» ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. سول سەبەپتى «قازاقياداعى پارتيا-كەڭەس كادرلارىنىڭ ودان ءارى ءىري ءتۇسۋىن توقتاتۋ ءۇشىن، ءسويتىپ توقىراعان اتموسفەرانى ساۋىقتىرۋ ءۇشىن، ءبىرىنشى كەزەكتە رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ توتە باسشىلىعىمەن ىستەيتىن قاتاڭ پارتيالىق رەجيم ورناتۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىن بىلدىرە كەلە، رەسپۋبليكادا «قاتاڭ پارتيالىق رەجيم ورناتۋ» ءۇشىن، كيروبكومدى (قازوبكومدى) تارقاتىپ، ورنىنا ءبىر جىلعا ورتالىق كوميتەتتىڭ ۋاقىتشا بيۋروسىن قۇرۋ ءجون دەگەن ۇسىنىس ايتتى.

ودان ءارى، تاشكەنت ءۇشىن كۇرەسىنەن ەشتەڭە شىقپاعانىنا كوندىككەندىكتەن، كيررەسپۋبليكا استاناسىن شۇعىل شىمكەنت قالاسىنا كوشىرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. قازاقستاندى شىعىس، باتىس، وڭتۇستىك اكىمشىلىك-شارۋاشىلىق وبلىستارىنا ءبولىپ باسقارۋدى ۇسىندى. مال باعۋ قوجالىقتارىن ۇيىمداستىرىپ، ونىمدەرى مەن شيكىزاتىن ساتۋ نارىعىن رەتتەيتىن كاسىبي ورتالىق قۇرۋ كەرەكتىگىن تۇجىرىمدادى. وسىنداي شارالاردى تىزبەلەي كەلە: ورتالىق كوميتەت «قازاقياداعى رك(ب)پ ۇيىمدارىنا، وعان تۇركىستاننىڭ وبلىستارىن قوسۋعا بايلانىستى، قازاقياداعى پارتيا-كەڭەس قۇرىلىسى ماسەلەلەرى تۋرالى ديرەكتيۆالىق حات جولداسىن...» – دەپ ءوتىندى، ونى وتە ماڭىزدى قاجەتتىلىك رەتىندە اتادى. قوجانوۆتىڭ باس حاتشىعا جولداعان وسى حاتى ورتالىق كوميتەت اتىنان جىبەرىلسە دەپ سۇراعان سول ديرەكتيۆالىق نۇسقاۋ-حاتتىڭ ۇندەۋ تۇرىندە دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپ بولدى. رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى 1924 جىلعى قاراشانىڭ سوڭعى كۇندەرىنىڭ بىرىندە قوجانوۆتى رك(ب)پ قازاق وبكومى باسشىلارىنىڭ ءبىرى ەتىپ بەكىتىسىمەن، 1924 جىلعى 1 جەلتوقساندا قازاقستان پارتيا ۇيىمىنا ارنايى ۇندەۋ-حات جولدادى.

ۇڭدەۋ مەجەلەۋ ناۋقانىنان كەيىن ىرگەسى كەڭەيگەن رەسپۋبليكادا جۇرگىزىلەتىن ساياسي-ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستا باسشىلىققا الاتىن، ىشىندە جاعدايدى ساراپتاپ-تالداۋ دا، اتقارىلۋعا ءتيىس نۇسقاۋ دا جيناقتالعان ماڭىزدى پارتيالىق قۇجات بولاتىن. ونى قوجانوۆتىڭ حاتىمەن سالىستىرىپ وقىعاندا، تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، سرەدازبيۋرو مۇشەسى قوجانوۆتىڭ «ءالى دە تۇركىستاندىق شاعىندا، 1924 جىلدىڭ قازان ايىندا، ستالين جولداستىڭ اتىنا ۇلتتىق مەجەلەۋ ناتيجەلەرى جايىندا» جازعان حاتىنىڭ مازمۇنى وك ۇندەۋىنىڭ تۇلابويىنا توقىلىپ، ديرەكتيۆالىق قۇجاتقا اينالدىرىلعانىنا كوز جەتەدى. (بۇل ديرەكتيۆالىق قۇجاتتى ءبىر جىلدان كەيىن فيليپپ گولوششەكين ءوزىنىڭ قاسىرەتتى «كىشى قازان» تەورياسىنىڭ بازالىق قۇجاتىنا اينالدىرادى).

ۇندەۋدە رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى «قازاق ۇيىمى تۇركىستاننىڭ قازاق تەرريتوريالارىن قوسقانعا شەيىن دە – جۇمىستى قيىنداتاتىن ەرەكشە جاعدايدا» بولعانىن ايتىپ، «سوتسياليستىك قۇرىلىس ىسىندە زور قيىندىق تۋعىزاتىن، ماڭىزدى ماسەلەلەر ءتۇيىنىن شەشۋدە پارتيا ۇيىمدارىنان ايرىقشا يكەمدىلىك پەن كۇش-جىگەر تالاپ ەتەتىن» جايتتەر رەتىندە «تەرريتوريانىڭ كەڭدىگى، تۇراتىن حالىقتىڭ سيرەكتىگى، حابار-وشار الماسۋدىڭ قولايلى قۇرالدارى جوقتىعى، شارۋا قوجالىقتارىنىڭ ارتتا قالعاندىعى مەن ونەركاسىپتىڭ جوقتىعى، ت.س.س.» سەبەپتەردى اتادى. قازاق تەرريتوريالارى ءبىرتۇتاس رەسپۋبليكاعا بىرىكتىرىلگەننەن كەيىن «كيررەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني دەڭگەيىن كوتەرۋ جونىندەگى جۇمىستى باستاۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ ارتۋىمەن قاتار، ۇيىم الدىندا تۇرعان قيىندىقتار كەمىمەك تۇگىل، كوبەيە تۇسكەندىكتەن»، ورتالىق كوميتەت قازاقستان ۇيىمى ءۇشىن ماڭىزى زور بىرقاتار ماسەلەگە توقتالۋدى ءجون كوردى. سولاردى بەس تارماققا جۇيەلەپ، نۇسقاۋلار بەردى.

ءبىرىنشى كەزەكتە «پارتيا ۇيىمىنىڭ تولىعىمەن ءبىرتۇتاستانۋىنا جانە بىرلىگىنە قول جەتكىزۋ كەرەك» دەگەن تالاپ قويدى. «قازاق قىزمەتكەرلەرى اراسىنداعى الاۋىزدىقتار، سونداي-اق ۇلت ساياساتىندا جەكەلەگەن ەۋروپالىق قىزمەتكەرلەر تاراپىنان جول بەرىلگەن بىرەن-ساران اۋىتقۋشىلىقتار كۇللى پارتيا ۇيىمىندا، العاشقى كەزەكتە باسشى پارتيا ورگاندارىندا كەتىرىلىپ، جويىلۋعا ءتيىس» ەكەنى اتاپ ايتىلدى. قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوزارا جانە ەۋروپالىق قىزمەتكەرلەرمەن تاتۋلىعىنا قول جەتكىزۋ ءجون. «توپ قۇرۋعا ارەكەتتەنۋدىڭ قاندايى بولماسىن پارتيا ۇيىمى تاراپىنان كەسىمدى تويتارىسقا ۇشىراۋى ءتيىس». حاتتا «جاڭا قازاق ۇيىمى قۇرامىنىڭ ءبىراز بولىگى تۇركىستان وبلىستارىنىڭ قوسىلۋىنا وراي ەنگەن قىزمەتكەرلەر بولاتىنىن ەسەپكە الىپ، ولاردىڭ بۇرىنعى قۇراممەن تىعىز دانەكەرلەنىپ-بايلانىسۋىنا» قول جەتكىزۋ كەرەكتىگى ەسكەرتىلدى. وسى «اكتيۆتى بارلىق قازاق ۇيىمدارىنىڭ جۇمىسىنا تارتۋ كەرەك، تاربيەدەگى، جۇمىس ماشىعىنداعى بىرەر ايىرماشىلىقتى كەتىرە وتىرىپ، ولارعا ءتيىستى قامقورلىق كورسەتۋ» ءجون دەدى. سونىمەن بىرگە پارتيا مۇشەلەرى مەن پارتيادا جوق قالىڭ بۇقارا ورتاسىندا قازاق جەر-سۋىن «بىرىكتىرۋدىڭ سەبەبى مەن ءمانىن تۇسىندىرەتىن ناسيحاتتىق ناۋقان وتكىزۋ قاجەتتىگى» ايتىلدى.

كەلەسى تارماقتا پارتيا قۇرامىن قازاقتار ەسەبىنەن ءوسىرۋ ءسوز بولدى. ودان كەيىنتى تارماقتا: «كيررەسپۋبليكادا كەڭەستەردىڭ ايرىقشا اۋىر جاعدايدا تۇرعاندىعىن جانە اۋىلداردا كەڭەستەردىڭ ءىس جۇزىندە جوقتىعىن ەسكەرە كەلە، ورتالىق كوميتەت اۋىلدار مەن قىستاقتاردا كەڭەستەردى شىنىمەن قۇرۋ ءۇشىن بارشا شارانى قولدانۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى، – دەلىندى. – كەڭەستەر جوق بولسا – قۇرۋ قاجەت، بار جەرلەردە – جۇمىستارىن جانداندىرۋ ءلازىم». (وسى «اۋىلداردا كەڭەستەردىڭ ءىس جۇزىندە جوقتىعىن» ايتقان تىركەستى ءبىر جىلدان سوڭ رەسپۋبليكانى باسقارۋعا كەلگەن ف.ي. گولوششەكين زوبالاڭدى «جاڭالىعىنا» تامىزىق ەتەدى. پارتيا ديرەكتيۆاسىنداعى بۇل جولداردى كابينەتىندە «دامىتىپ»، «قازان رەۆوليۋتسياسى قازاق اۋىلىنا سوقپاي، جانىنان وتە شىققان» دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ءسويتىپ، از جىلدان سوڭ، «ماسكەۋ ديكتاتۋراسىنىڭ قىزىل جاندارمى» (م. شوقاي) قازاقستاندا جاڭا رەۆوليۋتسيا ءورتىن تۇتاتىپ، قاسىرەتتى «كىشى وكتيابر» داۋىلىن سوقتىرادى...) ۇندەۋدە «بىزگە تىلەكتەستىكپەن قارايتىن قازاق ينتەلليگەنتسياسىن كەڭەس قۇرىلىسىنا تارتۋعا ەرەكشە ىقىلاس ءبىلدىرۋ» تالاپ ەتىلدى. ءتورتىنشى تارماق شارۋاشىلىق ماسەلەلەرىنە ارنالدى. كووپەراتسيا، جەر سالاسىنداعى شارالار، اسىرەسە كوشپەندى قازاقتاردىڭ وتىرىقشىلىققا كەلۋىنە بايلانىستى، جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەلەرىن بايىپتاپ ويلاستىرىپ جۇرگىزۋ، ساۋدا، دايىنداۋ جۇمىستارىنا كوڭىل ءبولۋ ءتارىزدى تاياۋ ۋاقىتتا اتقارىلماق ماڭىزدى شارۋالار ايتىلدى. سوڭعى تارماقتا كەدەيلەردىڭ تۇركىستاندىق «قوسشى»، قازاقستاندىق «جارلى» اتتى ۇيىمدارىن زەرتتەۋ، جاردەم كورسەتىپ، جۇمىستارىن شارۋا ۇيىمدارىمەن بايلانىستىرۋ ماسەلەلەرىنە وراي نۇسقاۋلار تۇجىرىمدالدى.

جۇيەلەپ ورتاعا تاستالعان وسى تاپسىرمالاردىڭ ءبارىن جۇزەگە اسىرۋ «كۇللى پارتيا ۇيىمىنىڭ تولىعىمەن ءبىرتۇتاستانۋى جانە بەلسەندىلىگى جاعدايىندا عانا مۇمكىن» بولماعىن تاعى دا ايتىپ، ورتالىق كوميتەت ولاردى ورىنداۋعا پارتيانىڭ قازاق ۇيىمى «بارلىق پارتيا مۇشەلەرىنىڭ ...ءوز كۇش-جىگەرى مەن ىنتاسىن جانە ءىس تاجىريبەسىن جۇمىلدىراتىنىنا» سەنىم ءبىلدىردى. (قازاقستان پارتيا ۇيىمىنا 1924 جىلعى 1 جەلتوقساندا جولدانعان وسى حاتتان ءبىر جۇماداي وتكەندە، 1924 جىلعى 9 جەلتوقساندا، تۋرا سول ءتارىزدى ءماتىن ەندى پارتيانىڭ قازاق وبلىستىق كوميتەتى اتىنا جىبەرىلدى. «رك(ب)پ وك حابارلارىندا» سول شاقتا جاريالانعان قۇجات «رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ كيروبكومعا حاتى» دەگەن تاقىرىپپەن، بەرتىندە الدەنەشە قۇجاتتار جيناعىندا باسىلدى). قازوبكومدا ەكىنشى حاتشى بولىپ ىسكە كىرىسكەن سۇلتانبەك قوجانوۆ ءوز باستاماشىلدىعىنا بەرىلگەن جاۋاپ ىسپەتتى پارتيالىق نۇسقاۋ-حاتتى باسشىلىققا الىپ، ونى ورىنداۋ جولىندا كەڭ كولەمدى جۇمىستى ورىستەتۋدىڭ قايناعان ورتاسىندا بولدى. 1924 جىلدىڭ اياعىنا قاراي گۋبەرنيالاردىڭ بارىندە پارتيالىق ماجىلىستەر وتكىزىلدى. ولاردا اۋىل مەن دەرەۆنياداعى جۇمىستىڭ جاي-كۇيى قارالدى. ال 1925 جىلدىڭ قاڭتارىندا ورىنبوردا پارتاكتيۆتىڭ – بولىستىق پارتكومداردىڭ، اۋىلدار مەن دەرەۆنيالارداعى پارتيا ۇيالارى حاتشىلارىنىڭ رەسپۋبليكالىق كەڭەسى شاقىرىلدى. رك(ب)پ وك-ءنىڭ اتالمىش ديرەكتيۆالارى اۋقىمىنداعى تالقىلاۋلار قازاقستانداعى قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تىنىس-تىرشىلىكتى ءسوز ەتكەن ۇجىمداردىڭ بارشاسىندا، سونداي-اق، جەر-سۋى مەن حالقى ءبىر شاڭىراق استىنا جينالعان ۇلكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ تۇڭعىش سەزىن ازىرلەۋ ورايىندا كورىنىس تاپتى. حات قوزعاعان نەگىزگى تاقىرىپ – ۇيىم بىرلىگى، توپشىلدىقپەن كۇرەس ماسەلەسى دە رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىنىڭ نازارىندا بولدى.

ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تۇرعىدا جىكتەپ-مەجەلەۋ ناتيجەسىندە وتاۋ تىگىپ شاڭىراق كوتەرگەن رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارى دە، قازاقستان ءتارىزدى، ەتەك-جەڭىن جيىپ تىرلىك قىلۋ شارالارىنا كىرىسىپ كەتكەن-ءدى. 1925 جىلعى اقپاندا ورتا ازياداعى جاڭا كەڭەستىك مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار كەڭەستىك-بولشەۆيكتىك تۇزاق ىشىندە ءوز تاعدىرلارىن وزدەرى ايقىنداۋدىڭ ءتۇيىندى شەگىنە جەتىپ، ءوز كەڭەستەرىنىڭ ۇيىستىرۋ سەزدەرىن وتكىزدى. قازاقستاننىڭ ساياسي باسشىلىعى دا قورىتىندى سەرپىلىسىن جاساۋعا ءتيىس-ءتىن. 1925 جىلعى 18 قاڭتاردا رك(ب)پ قازاق وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ۆيكتور نانەيشۆيلي، ەكىنشى حاتشىسى سۇلتانبەك قوجانوۆ، حاتشىسى نيكولاي ەجوۆ اعىمداعى احۋالدى حاتشىلىق وتىرىسىندا تالقىلادى. قوجانوۆ ورتا ازيانى ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەجەلەرگە جىكتەۋ ماسەلەسى جايىن بايان قىلدى. «رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورتاازيالىق بيۋروسى قازاقيا مۇددەسىنە كەرەعار» ەتىپ جۇرگىزىپ وتىرعان جۇمىستار، سونىڭ سالدارىنان رەسپۋبليكانى اۋدانداستىرۋ، استانا بولاتىن قالانى انىقتاۋ، تت. شارالاردىڭ ورىندالۋىنىڭ سوزىلىپ بارا جاتقانىن ايتتى. «سرەدازبيۋرو شەشىمىنە قارسى نارازىلىق ءبىلدىرۋ، وبكومنىڭ وسى ماسەلە بويىنشا شەشىمىن قۋاتتاۋ جانە مۇنى شەشۋ ءۇشىن ۇلتتار كەڭەسىنەن بەدەلدى كەڭەستىك كوميسسيا تاعايىندالۋىن ورتالىق كوميتەتتەن سۇراۋ» جونىندە قاۋلى قابىلدانۋىنا مۇرىندىق بولدى. سونداي-اق، ماسەلەنى رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنە جان-جاقتى ءتۇسىندىرۋ قاجەتتىگىن مويىنداتىپ، سول ءۇشىن بيۋرو مۇشەلەرىمەن بىرگە ماسكەۋگە ارنايى باردى.

قازاق جەرىن بىرىكتىرۋدى قازوبكومنىڭ 1924 جىلعى ەكىنشى پلەنۋمى «ەكپىندى مىندەت» دەپ ايقىنداعان-تىن. رەسپۋبليكا ورتالىعىن بەلگىلەۋ، رەسپۋبليكادا باسىنا ورتالىق كوميتەت سايلاناتىن كوممۋنيستىك پارتيا قۇرۋ، تاشكەنتتىڭ ەسكى بولىگىن وزبەكتەرگە، جاڭا بولىگىن قازاقتارعا بەرۋ ماسەلەلەرىن تۇجىرىمداعان-تىن. قازاتكوم استانا حاقىندا – تاشكەنتتى قازاقتارعا بەرۋ سوزىلعان جاعدايدا، ورتالىقتى تەزدەتىپ شىمكەنتكە اۋىستىرۋ تۋرالى بالاما نۇسقا بەلگىلەگەن. استانانى شىمكەنت قالاسىنا كوشىرۋگە كىرىسۋ ءىسى قازاتكوم مەن  قازحالكومكەڭەسكە تاپسىرىلعان ەدى. الايدا سول ۋاقىتقا دەيىن قازاقستان ۇكىمەتى ماسكەۋدىڭ رۇقساتى بولماعاندىقتان، ساۋساعىن دا قيمىلداتپادى. كيروبكوم پلەنۋمى مەن كيرتسيك سەسسياسىنىڭ قارارلارى ورىندالمادى. سوندىقتان ەندى سول شەشىمدەردى دە بەتكە ۇستاپ، قوجانوۆ ماسكەۋدەگى بيلىك باسىنداعىلارمەن بايىپتى كەلىسسوز جۇرگىزۋدى قالاعان. بىراق ماسكەۋدەگى بيلىكتىڭ ءار ماسەلەگە وزىندىك كوزقاراسى بولدى. ورتالىق كوميتەت 1925 جىلعى 26 قاڭتاردا قازاقستاندى اۋدانداستىرۋ جوباسىن قاراپ، ونى جەتىلدىرۋدى ۆتسيك-ءتىڭ ورتالىق اكىمشىلىك كوميسسياسىنا تاپسىردى. ال رەسپۋبليكا استاناسى – قازان توڭكەرىسى ارايىمەن دامۋ جولىنا تۇسكەن قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ەرىك-جىگەرىن بىلدىرەتىن قازتسيك سەسسياسى شەشكەن شىمكەنتكە ەمەس، ماسكەۋ ۇيعارعان اقمەشىتكە كوشىرىلەتىن بولدى. ستالين 1925 جىلعى 19 اقپاندا ساياسي بيۋرو قاۋلىسىنا قول قويدى. رك(ب)پ قازاق وبلىستىق ۇيىمىنا مەجەلەۋ ناۋقانىنىڭ بەلسەندى كۇرەسكەرى قوجانوۆ پەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرى سۇراعان ۇلكەن قازاقستانداعى ورتالىق كوميتەت بوركىن كيەتىن رەسپۋبليكالىق كومپارتيا ۇيىمى مارتەبەسى بەرىلمەي، رك(ب)پ قازاق ولكەلىك ۇيىمىنا اينالدىرىلدى.

ماسكەۋدىڭ اتالعان شەشىمىنە دەيىن، بەرتىنگى سوۆەتتىك عالىمدار تۇجىرىمداعانداي، «ىشكى جاۋلار» ورەكپۋىن قويماي تۇرعان ەدى: «ءجۇزىن جاسىرعان بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار، «ورتاازيالىق فەدەراتسيا» قۇرۋ جوسپارى ىسكە اسپاي قالعاننان كەيىن، قازكسر-ءىن شۇعىل وداقتاس رەسپۋبليكاعا اينالدىرۋدى كوكەزۋلەنىپ تالاپ ەتە باستادى، – دەپ جازدى 1953 جىلى قازاقستاندىق بەدەلدى تاريحشى اقاي نۇسىپبەكوۆ «وبەدينەنيە كازاحسكيح زەمەل ۆ كازاحسكوي سوۆەتسكوي سوتسياليستيچەسكوي رەسپۋبليكە» دەگەن ەڭبەگىندە. – ولار قازاقستاندى ركفسر-دەن ءبولىپ الۋعا، ورىس جۇمىسشى تابىنىڭ باسشىلىعى مەن كومەگىن السىرەتۋگە، قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق سوتسياليستىك وزگەرتىلۋلەرىن تەجەۋگە تىرىستى». بىراق ولارىنان، ارينە، تۇك شىققان جوق. قازاقستان ركفسر قۇرامىنداعى اۆتونوميا كۇيىندە قالدى. «ورىس جۇمىسشى تابىنىڭ قازاقستانعا باسشىلىعى مەن كومەگىنە، ونىڭ قامقورلىعىمەن قازاقستاندى دەموكراتيالىق سوتسياليستىك وزگەرۋلەر جولىنا تۇسىرۋگە» تەجەۋ سالىنبادى. (ناتيجەسىندە – بار بولعانى بەس-التى جىلدان كەيىن، قاسىرەتتى وتىز ەكىنشى جىلى، حالىق XX عاسىردا ءۇشىنشى مارتە الاپات اشارشىلىققا ۇشىراپ، جارتى سانىن جوعالتقان ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندى. سول زوبالاڭنىڭ سەبەپ-سالدارىن ىزدەتپەۋ ماقساتى دا تۇرتكىلەگەن بولار، قانسىراعان، ەداۋىر بولىگى ازىپ-توزىپ، الەمگە شاشىراپ كەتكەن، ءوز جەرىندە ءوزى ازشىلىق بوپ قالعان قازاقتىڭ مەملەكەتتىگىنە، اقىرى، جاساندى دا بولسا، 1936 جىلى وداقتىق مارتەبە بەرىلدى). 1925 جىلعى 9 اقپاندا كيرتسيك (قازاتكوم) استانانى ورىنبوردان اقمەشىتكە كوشىرۋ جايىندا شەشىم شىعاردى. تاعى ەكى ايدان كەيىن، مۇستافا شوقاي ايتقانداي، «تۇركىستاننىڭ ەڭ قوراش تا جابىرقاۋ قالالارىنىڭ ءبىرى» بولىپ تابىلاتىن وسى اقمەشىتتىڭ «اسا قوراش بەكەتى» شات-شادىمان حالىققا تولىپ، پويىزبەن كەلە جاتقان «قازاقستاننىڭ تالاپ-تىلەگى جۇپىنى ۇكىمەتىن» قۋانىشپەن قارسى الادى. ويتكەنى، توتاليتارلىق يدەولوگيا تاريحشىسى ناسيحاتتاعانداي: «قازاكسر-ءدى نىعايتۋ مەن دامىتۋ مۇددەلەرى قازاقستاندى ركسفر-ءدىڭ اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى ەتىپ ساقتاۋدى تالاپ ەتەتىن. ءوز رەسپۋبليكاسىنىڭ ركفسر قۇرامىندا... وركەندەۋىنە قازاق ەڭبەكشىلەرى وتە قۇشتار بولاتىن. ورىس جۇمىسشى تابىنىڭ باسشىلىعى مەن تىكەلەي مەملەكەتتىك جاردەمى – قازاق حالقىنىڭ ەكونوميكاسى مەن مادەنيەتىن قۋاتتى تۇردە كوتەرۋگە كەپىلدىك بەرەدى».

سونىمەن، قازاقستاننىڭ ەكى بولىگىن بىرىكتىرۋدىڭ نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشىلىق-پراكتيكالىق شارالارى جۇزەگە اسىرىلدى. كەڭەستىك نەگىزدەگى تۇركىستان رەسپۋبليكاسى جەرگىلىكتى بولشەۆيكتەردىڭ باستاماشىلدىعىمەن شاڭىراق كوتەرسە، كەڭەستىك قازاق رەسپۋبليكاسى ورتالىقتىڭ تىكەلەي ۇيىمداستىرۋىمەن، ارنايى تاعايىندالعان رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ جىلدان استام جۇمىس ىستەپ، ازىرلەۋىمەن دۇنيەگە كەلگەن-ءدى. قازاق حالقىنىڭ قوس اۆتونوميادا جارىلىپ تۇرۋى ونىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدا دامۋىن، مادەني وركەندەۋىن كەشەۋىلدەتكەن ەدى. ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنىڭ قالىپتاسۋىن تەجەگەن. ويتكەنى قازاق رەسپۋبليكاسى ءىس جۇزىندە ورىس پرولەتارياتى وشاعىندا تۋ تىكتى. العاشىندا ول بۇرىنعى دالا ولكەسىنە قاراعان سولتۇستىك اۋماقتاعى وبلىستاردى عانا بىرىكتىردى. رەسپۋبليكا حالقىنىڭ كوپشىلىگى ورىس جانە باسقا ۇلت وكىلدەرى ەدى. قازاقتار تۇرعىنداردىڭ جارتىسىنان از بولدى. كوشپەندى ءومىر سالتىمەن اۋىلداردا تۇردى. ەكستەنسيۆتى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداندى. ساۋاتى از، ساياسي ومىرگە ارالاسۋى كەمشىن بولدى. ال مەملەكەتتىك اپپاراتتاردىڭ بارلىعىندا وزگە ۇلت وكىلدەرى ىستەدى. وسى احۋالدا ۇلتتىق قۇرامى سالىستىرمالى تۇردە بىرتەكتى، ەكونوميكالىق پوتەنتسيالى مول وڭتۇستىك اۋماقتى قازرەسپۋبليكاعا بىرىكتىرۋدىڭ ماڭىزى زور ەدى. مۇنى ماسكەۋدىڭ ورتا ازيادا رەسپۋبليكالاردى جاڭادان جىكتەپ-مەجەلەۋ ناۋقانىن جۇرگىزۋى مۇمكىن ەتتى. مەجەلەۋدىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋعا قولايلى دارەجەدە ءوتۋى ءۇشىن قوجانوۆ باستاعان قازاق قايراتكەرلەرى تاباندى كۇرەس جۇرگىزدى. الايدا ول ماسكەۋلىك ورتالىق پۇرسات بەرگەن دەڭگەيدە عانا جاسالدى. دەگەنمەن، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تۇرعىدا تۇتاستانۋعا، جەر-سۋىنىڭ بىرىگۋىنە مۇمكىندىك الۋى – ۇلكەن تاريحي وقيعا ەدى. ەندى سونى ناقتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، قازاق ۇكىمەتى تۇركىستاننان بولىنگەن قازاق وبلىستارىن باسقاراتىن رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت قۇردى. قازاق وبلپارتكومى قۇرامىنا وڭتۇستىك كوممۋنيستەرىنەن جاڭا مۇشەلەر قوستى. قازواك پەن حالكومكەڭەس تورالقالارىنا وكىلدەر ەنگىزدى. ءسويتىپ، رەسپۋبليكاعا قوسىلعان وبلىستاردى ورتاازيالىق وزگە ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردان قارجىلىق-ەكونوميكالىق تۇرعىدا ناقتى مەجەلەپ، ىرگەسى كەڭەيگەن ەل تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ بار سالاسىن جاڭا جاعدايدا باسقارا باستادى.

رك(ب)پ قازاق وبكومىنىڭ ساياسي باسشىلىعىمەن تۇڭعىش رەت بارشا قازاق حالقى اتىنان وكىلدىك ەتەتىن بەسىنشى كەڭەستەر قۇرىلتايىنا دەلەگاتتار سايلاۋ ناۋقانى ۇيىمداستىرىلدى. قوجانوۆ رەسپۋبليكانىڭ باس قالاسى تۋرالى ماسەلەنى ورتالىق الدىندا تاباندى تۇردە كوتەرۋ ارقىلى ونىڭ ءتيىستى رۇقساتىن الۋعا، ودان استانانى قازاعى قالىڭ جاڭا وڭىرگە اۋىستىرۋعا كۇش سالدى. كوشىرۋدى جۇزەگە اسىردى. ورىنبوردا 1925 جىلعى 9–11 ساۋىردە رك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ءۇشىنشى پلەنۋمى بولىپ وتكەن-ءدى. پلەنۋمنىڭ ستەنوگرافيالىق ەسەبىنە قاراعاندا، كۇن تارتىبىنە «كەڭەستەر سەزىنىڭ ماسەلەلەرى» اتتى ارنايى ماسەلە قويىلىپتى. باياندامانى پلەنۋمنىڭ 1925 جىلدىڭ 10 ساۋىرىندەگى ماجىلىسىندە ولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س. قوجانوۆ جاساعان. كازكرايكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ۆ. نانەيشۆيلي ولكەلىك كوميتەتتىڭ ۇيىمدىق بايانداماسىن ايان ەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە. بايانداما ىقىلاسپەن تىڭدالدى. پلەنۋمعا ولكەلىك كوميتەتتىڭ مۇشەلەرى، مۇشەلىككە كانديداتتار مەن «كوپتەگەن بەلسەندى پارتيا، كەڭەس جانە كاسىپكەرلىك قىزمەتكەرلەرى» قاتىسىپ وتىرعان-دى. «قاتىسۋشىلاردىڭ سانىمەن دە، تالقىلانعان ماسەلەلەردىڭ سيپاتىمەن دە كەز-كەلگەن وبلىستىق پارتيالىق كونفەرەنتسيالارىمىزعا تەڭگەرىلۋىنە بولاتىن» وسى «ءساۋىر پلەنۋمى بۇرىنعى پلەنۋمداردان بەلسەندىلىگى ارتىعىراقتىعىمەن ەرەكشەلەندى». وندا «كۇن تارتىبىندەگى ءار ماسەلە بويىنشا كوپتەگەن جولداستار سويلەدى، ءارى بۇل جارىسسوزدەردىڭ ىسكەرلىك سيپاتى باسىم بولدى...» س. قوجانوۆ اۋەلى كەڭەستەردىڭ 5-ءشى بۇكىلقازاق قۇرىلتايىنىڭ جۇمىسى مەن ونىڭ فراكتسياسىن باسقارۋ ءۇشىن، ولكەلىك كوميتەتتىڭ بيۋروسى تولىق قۇرامىمەن اقمەشىتكە جۇرەتىنىن حابارلادى. سوسىن وسى شىن مانىندەگى تاريحي قۇرىلتايدا تالقىعا قويىلاتىن ماسەلەلەردى ازىرلەگەندە ولكەپارتكومنىڭ نەنى نازاردا ۇستاعانىن جانە سەزدىڭ جۇمىسى بارىسىندا قانداي كوزقاراستى قورعايتىنى جايىندا تاراتا باياندادى. «ءبىزدىڭ بارلىق ماسەلەلەر بويىنشا ءپرينتسيپتى پوزيتسيامىز ءتورت ساعات بويى نانەيشۆيلي جولداستىڭ بايانداماسىندا جەتكىلىكتى قامتىلدى»، – دەي كەلىپ، كيررەسپۋبليكا دەرەۆنيالارى مەن اۋىلدارىن سوۆەتتەندىرۋ، جالپى كەڭەس قۇرىلىسى مەن جەكەلەگەن ۆەدومستۆولارداعى ءىس احۋالىن، الدا تۇرعان مىندەتتەردى شولىپ، جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسىنە ەرەكشە توقتالدى.

ول جەر ماسەلەسىن «بولاشاقتا جوسپارلى شارۋاشىلىق قۇرۋدىڭ اسا قاجەت العىشارتى» دەپ باعالادى. الايدا «بەكىمەگەن توپىراققا بەكەم بىردەڭە سالۋ مۇمكىن بولمايدى، بۇعان كۇدىك كەلتىرە المايسىڭ، – دەدى ول، – ال قازاقيادا جەر قاتىناستارى بەكەم ەمەس». جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىستارىنىڭ نەگىزىنە قانداي ءپرينتسيپتى ەرەجەلەر قابىلدانعانى جايىندا سەزدە ەرەكشە ماسەلە قويىلادى. س. قوجانوۆ پلەنۋمعا قاتىسۋشىلارعا «جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى كوميسسيا حاتتاماسىن» كورسەتتى: «مۇنى ءبىز ناقتىلاندىرۋعا، ءبىزدىڭ بيىك پرينتسيپتەرىمىز جەر ورگاندارىنىڭ قاتارداعى قىزمەتكەرلەرىنە تۇسىنىكتى بولاتىنداي ەتىپ دەتالىنە شەيىن جەتىلدىرۋگە تاپسىرما بەردىك». قۇرىلتايدا جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندە جاسالاتىن ارنايى بايانداما وسى پرينتسيپتەن تۋىندايتىن بولادى. «عاجاپ، – دەدى ول، – ومىرگە كەلگەن وسىنشا ۋاقىتىنان بەرى قازاقيادا شارۋاشىلىق تۇرعىدا وركەندەۋىنىڭ زەرتتەلىپ-جاسالعان پەرسپەكتيۆاسى جوق. جىلدان جىلعا، كۇننەن كۇنگە ەشقانداي دا پەرسپەكتيۆالىق جوسپارسىز ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. بار ايتاتىندارى – وتكەن جىلى پالەن باس مال بولدى، ەندى وعان جيىرما شاقتى مىڭ قوسىلدى دەگەندەر عانا. ...قايتكەندە جاعىمدى اسەر ەتۋدىڭ امالى. ەندى وسىندايدىڭ جولىن قيۋ كەرەك. وسى سەزدە ءبىز بىرەر پەرسپەكتيۆالىق جوسپار كونسپەكتىمەن سويلەمەكپىز. سوسىن جەر ماسەلەسىن پراكتيكالىق مىندەت ەتىپ قويامىز».ودان كەيىن يرريگاتسيا ماسەلەسىنە توقتالدى. «قازاقيا ءۇشىن بۇل مۇلدەم جاڭا شارۋا، – دەدى س. قوجانوۆ. – ال تۇركىستان ءۇشىن – ادەتتەگى ۇيرەنشىكتى ماسەلە. قازاقيادا دا، كەيبىر گۋبەرنياداعى اشارشىلىقتان كەيىن، مىسالى سەمەيدە، حالىق ءوز باستاماسىمەن، ناركومزەمنەن «رۇقساتسىز-اق»، ارىق قازۋعا كوشىپ جاتىر. ءتىپتى قارقارالى سەكىلدى ءداندى داقىل جايىن ايتۋدىڭ ءوزى قيىن ۇيەزدە دە سولاي ەتۋدە...». اشتىقتى بولدىرماۋدىڭ ەل ىشىندە تۋعان الدىن الۋ شاراسىنا قولداۋ كورسەتۋ جايىن اڭگىمەلەي كەلە: «شارۋالاردى ءومىردىڭ ءوزى سۋلاندىرۋعا كوشۋگە ءماجبۇر ەتۋدە، – دەدى ول. – بىزگە وسى ماسەلەنى رەتتەۋ كەرەك، وعان كىندىك وكىمەت قاتىسىپ، باسقاراتىن ەتۋ كەرەك، ءتۇپتىڭ تۇبىندە يرريگاتسيا دا قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت كورسەتەتىن ەلەمەنت بولۋى ءۇشىن ءسويتۋ ءجون. بۇل ماسەلە بويىنشا ءبىز ەرەكشە جاڭا پرينتسيپ ۇسىنبايمىز، بىراق وسى ماسەلەدەگى باستاماشىلىق مەملەكەت قولىندا بولۋعا ءتيىس دەپ سانايمىز. مەملەكەتتە وسىعان كوزدەلەتىن قارجىنىڭ شەكتەۋلىلىگىنە بايلانىستى، حالىقتىڭ ءوز باستاماسىن ىنتالاندىرۋ ءلازىم. ال، الگىندە ايتقانىمداي، حالىقتىڭ وزىندە ونداي باستاما بار».

قوجانوۆ تۇيىندەگەن جايتتەر، وزگە دە باياندامالارمەن (نانەيشۆيليدىڭ – ۇيىمدىق جۇمىستار، ەجوۆتىڭ – اۋىل مەن دەرەۆنياداعى جۇمىستار جونىندەگى باياندامالارىمەن) بىرگە قىزۋ تالقىعا ءتۇستى. پلەنۋمدا قازاق حالقىنىڭ جەرگە ورنالاسۋ ماسەلەسىنە نازار اۋدارىلدى. ورىس پەن قازاق تۇرعىندارى اراسىنداعى جەر قاتىناستارىن رەتتەۋ ماسەلەسى تالقىلاندى. اسىرەسە (پاتشا ۇكىمەتى قازاق جەرىن مەيلىنشە وتارلاپ يگەرۋ ماقساتىندا جايىق پەن ەرتىس اڭعارلارىنا اكەلگەن پەرەسەلەندەرگە كەسىپ بەرىپ كەتكەن ورال مەن سەمەي گۋبەرنيالارىنداعى) ون شاقىرىمدىق جولاقتا جۇرگىزىلمەك ناقتى ءىس قارالدى. وتىرىقشىلىققا اۋىسقان دا، وتىرىقشى بولۋعا ەندى بەت العان دا قازاقتاردىڭ جەر-سۋ احۋالىن قاراستىردى. كۇن تارتىبىندەگى بۇل ماسەلەنى مەملەكەت تاراپىنان يرريگاتسيا جۇمىستارىنا جاردەمدەسۋ جانە اۋىلشارۋاشىلىق قۇرالدارىمەن جابدىقتاۋ ماسەلەلەرىن شەشە وتىرىپ، جاعدايلاستىرۋ اقىلداسىلدى. مال باعۋ مەن جەر وڭدەۋ كاسىبىن قازىرگى قازاق جاعدايىندا بىرىكتىرىپ قاراۋعا بولمايتىنى اتاپ ءوتىلدى. ويتكەنى «قكسر-ءدىڭ بۇگىنگى شارۋاشىلىق احۋالىندا: مال باعۋدىڭ كوشپەندى ءتۇرى – ەگىن ەگۋگە قولايسىز جالپاق ساردالانى شارۋاشىلىق كادەسىنە اسىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر ىقتيمال ءتاسىلى بولىپ تابىلادى». سوندىقتان دا بۇل سالاداعى اسا ماڭىزدى شارا – مەليوراتسيا، جايىلىمداردى سۋلاندىرۋ، جەم-ءشوپ ازىرلەۋ، قوي تۇقىمىن اسىلداندىرىپ، قۇرامىنىڭ ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن كوشپەندى حالىققا كەڭ كولەمدە نەسيە بەرۋ ءىسىن جولعا قويۋ بولماق. سول سەبەپتى اۋىلشارۋاشىلىق نەسيەلەرىن اۋىلعا تىكەلەي بەرۋ، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى كووپەراتسيانى كۇشەيتۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، پلەنۋم ءتيىستى شەشىم الدى.

وتارلىق ەزگىدەن ەڭسەسى تۇسكەن «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولۋ» (س.تورايعىروۆ) پارىزىن رەۆوليۋتسيالىق وكىمەت موينىنا العانمەن، اتقارىلعان جۇمىس ماردىمسىز-تىن. حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋ جۇمىستارى ورىستەي الماي جاتقان. س. قوجانوۆ بايانداماسىندا وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ جاي-كۇيىنە توقتالدى. قازاقستاندا بۇل ماسەلە جىلدان جىلعا كۇن تارتىبىنە شىعارىلىپ وتىرعانمەن، ونى كۇنى بۇگىنگە شەيىن الدە-ءبىر دەڭگەيدە قاناعاتتاندىرارلىقتاي ەتىپ شەشىلدى دەپ ەسەپتەۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتتى. جاڭادان تاعايىندالعان اعارتۋ حالىق كوميسسارى «سادۋاقاسوۆ جولداس ءوز بايانداماسىندا» ءتيىستى مالىمەت بەرەتىنىن ايتتى.«قازاقستان قازاقستان-اۋ، – دەدى ول سوسىن رەنىشىن جاسىرا الماي، – بىراق ءبىرىنشى باسقىشتى مەكتەپتە قازاقتار تەك 10% عانا. ءبىرىنشى باسقىشتى مەكتەپ – بۇل ساۋات اشۋ مەكتەبى. ال ەكىنشى باسقىشتا قازاقتاردىڭ 1%-عا دا جەتپەۋى ىقتيمال. ورتا وقۋ ورىندارى مەن جوعارى كاسىبي تەحنيكالىق مەكتەپتەردە قازاقتاردان ەشكىم جوق. قازاقستان كاسىبي وقۋ ورىندارىندا – بار بولعانى 1%. جالپى، اعارتۋ سالاسىندا ءىس وتە ناشار جۇرۋدە». وسىلاي دەي كەلە، قازولكەكوم ەكىنشى حاتشىسى س. قوجانوۆ: «...بىزدە ۇلتتىق رەسپۋبليكا بولسا دا، مەكتەپتەرىمىز قازاقتارعا قىزمەت كورسەتپەيدى»، – دەپ قورىتادى. مۇنداي احۋالدىڭ ورىن الۋىنا ول پلەنۋمعا رەسپۋبليكانىڭ شارتارابىنان كەلىپ قاتىسىپ وتىرعان پارتيا ساياساتىن جۇرگىزۋشى قىزمەتكەرلەردىڭ تىكەلەي ايىپتى ەكەنىن مىنانداي سوزدەرمەن ءبىلدىردى: «سىزدەر ينتەرناتسيوناليستسىزدەر، سىزدەرگە مەكتەپتەردە كىمنىڭ وقىتىلىپ جاتقانى ماڭىزدى ەمەس. سوندا دا، ەگەر قازاقتان وقۋ جايى قالاي ەكەنىن سۇراي قالساڭىز، ول پارتيانىڭ بۇل تۇرعىدا ءوزىن اينالىپ-الداپ كەتكەنىن ايتادى عوي دەپ ويلايمىن». بۇل – سول كەز ءۇشىن باتىل مالىمدەمە بولاتىن. مەكتەپتەردىڭ قانات جايۋ اۋقىمى مەن وقۋ ساپاسىنداعى جارتىمسىزدىقتاردى ايتا كەلىپ، ونىڭ سەبەپتەرىن، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ۇيىمداستىرۋشى كۇش بولا الماي وتىرعانىن سىنادى. «حالىق اعارۋعا، ساۋات اشۋعا قۇمار، بىراق... ۇيىمداستىرۋشىلىق باستاۋدىڭ جوقتىعىنان، بۇل قۇمارلىق – كۇيكى تۇرگە ەنۋدە. ...قازاققا بۇگىن ەڭبەك مەكتەبى بولۋ ماڭىزدى ەمەس، مىندەتتى دە ەمەس، وعان قازىر تەك ساۋات اشۋ قاجەت». قازاق قاۋىمىنىڭ وبەكتيۆتى مۇقتاجدىعىن ءوستىپ مەيلىنشە زارۋلەندىرە، وتكىر تۇردە كورسەتە وتىرىپ، قوجانوۆ ونى وتەۋدەگى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ الار ورنىنا ەرەكشە ءمان بەردى. قويعان ماسەلەسىنىڭ ءبارىن ناركومپروس ايقىنداۋعا ءتيىس. زەرتتەپ، ۇلتتىق اعارتۋ ماسەلەسىن بارشا كولەمىمەن كوتەرۋ – ونىڭ مىندەتى. وقۋ ءىسىن، ارينە، «ورىستار پايىزىن قىسقارتۋ باعىتىندا ەمەس، قازاقتاردى ءىس جۇزىندە جاپپاي اعارتۋ باعىتىندا» جولعا قويۋ كەرەكتىگىن، بۇل جايلى تەزيستەردىڭ كەڭەستەر قۇرىلتايىندا تاراتىلىپ بەرىلەتىنىن ايتتى. كەلتىرىلگەن ۇزىندىدەن بايقالاتىنداي، وقۋ-اعارتۋدا ۇلتتىق مۇددەگە باسىمىراق كوڭىل اۋدارۋدى تالاپ ەتكەنىمەن، س. قوجانوۆ ونى ورىستاردىڭ ءبىلىم الۋ قۇقىن شەكتەۋ ارقىلى ەمەس، قازاقتاردىڭ ساۋات اشۋىنا بۇقارالىق سيپات بەرەتىن شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ جولىمەن جۇزەگە اسىرۋدى ۇسىنىپ وتىر. ياعني، بۇل ءجايت تە پارتيا-كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ قوجانوۆتى «تۇزەلۋدەن كەتكەن اسىرە ۇلتشىل» رەتىندە ساناعا ءسىڭىرىپ كەلگەن «شىندىعى» – بۇرمالاۋشىلىق ەكەنىن دالەلدەيدى. بايانداماشى ودان ءارى: «مەملەكەتتىك بيلىكتى ءپرينتسيپتى تۇردە – حالىق جاعدايىن ىشىنەن تانيتىنداي دارەجەگە دەيىن تومەن تۇسە الاتىن ەتكەن ءجون، – دەپ ماسەلە قويدى، – اۋىلعا تەك بەت بۇرىپ قانا قويماي، وعان تاقالۋ دا قاجەت». ورىنبوردا، ءبىر قاراعانعا، الدەبىر «حالىقشىلدىق كوممۋنيزم» كورىنىس بەرىپ قالعانداي بولاتىنىن سىنادى. «وسىندا ءارتۇرلى پىكىرسايىستار وتكىزىلۋدە، ماركسيزمدى وقۋ جۇرگىزىلەدى، – دەدى ول، – ال اۋىلداعى قازاق ەشقانداي دا ماركسسىز-اق ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. وعان مولدا ناسيحاتى قىزمەت كورسەتەدى، ال باسقا نەندەي جاعداي بار – ونى كورۋگە ءبىز ءالى بوس ۋاقىت تاپقان جوقپىز. مىنە وسىلاردى سادۋاقاسوۆ جولداس ءوز بايانداماسىندا تالدايتىن بولادى». ول بايانداماسىندا بىرنەشە رەت سماعۇل سادۋاقاسوۆقا سىلتەمە جاساپ، سەنىم بىلدىرە سويلەيدى. سوعان قاراعاندا، تۇركرەسپۋبليكادا بىرنەشە جىل اعارتۋ حالكومى بولعاندىقتان، ءوزى جاقسى بىلەتىن سالاسى بويىنشا ونىمەن كوپ پىكىرلەسكەن سەكىلدى. جالپى، سودان ءبىر اي عانا ىلگەرىدە «ەڭبەكشىل قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتورلىعىنا بەكىگەن س. سادۋاقاسوۆتىڭ 1925 جىلعى 10 اقپانداعى وبكوم بيۋروسىندا اعارتۋ حالىق كوميسسارى لاۋازىمىنا تاعايىندالۋى س. قوجانوۆتىڭ قولداۋىمەن جۇرگەن شارۋا ەكەنى كۇمان تۋعىزبايدى. ول ۇلتتىق مەملەكەتتىك ءۇشىن كۇرەس جولىنداعى ويلى قايراتكەر، ۇلت جاناشىرى ەكەنىن قىزمەت ىسىمەن دە، قالامىمەن دە ابدەن تانىتىپ كەلە جاتقان س. سادۋاقاسوۆتىڭ وزىمەن جاقسى ۇزەڭگىلەس بولارىنا سەنگەندىكتەن سولاي ەتسە كەرەك. بەلگىلى-ءبىر مەزگىل سولاي بولعان دا. 1928 جىلى وگپۋ تەرگەۋشىسىنە دىنمۇحامەد ءادىلوۆتىڭ بەرگەن جاۋابىندا: «قازاق قىزمەتكەرلەرى ىشىندە سادۋاقاسوۆ پەن قوجانوۆتى ەكى زور تۇلعا، ەكى كيت دەگەن پىكىر جۇرەتىن-ءدى»، – دەگەن جولدار بار. ولاردىڭ رەسپۋبليكاداعى ەڭ قابىرعالى تۇلعالار رەتىندە نەگىزگى ماسەلەلەردى بىرلەسىپ شەشىپ وتىرعانى جايىندا ايگىلى «ءومىر مەكتەبى» بەتتەرىنەن: «قازاقستاندى ەندىگى بيلەۋشى ەكى ادام عانا: سۇلتانبەك قوجانوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ»، – دەپ، س. مۇقانوۆ تا كۋالاندىرادى.

وسى رەتتە، قازاقستاندى شىن مانىندە باسقارۋشى ساناتىندا تانىلعان قايراتكەردىڭ بەسىنشى قۇرىلتاي ماسەلەلەرى جونىندە ورتاعا سالعان باسقا ويلارىنا دا توقتالعان ءجون. «بولشەك ساۋدانىڭ 90%-ى جەكە قولداردا، ال كوتەرمە ساۋدانىڭ 60%-ى مەملەكەتتىك ورگانداردا ەكەن. ەگەر كوتەرمە ساۋدانىڭ 100%-ى مەملەكەتتە بولسا دا مەن قۋانباعان بولار ەدىم، – دەدى ول بايانداماسىندا، – سەبەبى قولىنداعى كاسىپورنىنىڭ شىعارعان ونىمدەرىن مەملەكەت ءوزىنىڭ قاراماعىنداعىلارىنا بەرەدى. ءوستىپ ساتۋشىعا اينالۋ – قيىن شارۋا ەمەس... ءبىزدىڭ «سولاقاي» جولداستار «جەكەمەنشىك ساۋدا جويىلسىن» دەپ بەكەرگە ايقايلايدى، ساۋدانىڭ 90%-ى جەكەشەلەردە ەكەنىن كورمەيدى... بىزدە ءبىر تاڭعالارلىق ءجايت بار... تەك اۋىل شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن ەل... تىكەلەي تۇتىنۋ كوممۋناسىنا ۇمتىلادى. ...الداعى قۇرىلتايدا اۋىلشارۋاشىلىق كووپەراتسياسىن دامىتۋ قاتتى كوتەرىلۋگە ءتيىس... ءبىز ساۋدا مەن كووپەراتسيانى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا قىزمەت ەتكىزبەكپىز، سونداي-اق كەڭەس جۇرتشىلىعىن شارۋاشىلىق نەگىزدە نىعايتۋ تۇرعىسىنان سولاي ەتپەكپىز». سەزدە قازاقستاننىڭ قارجى-قاراجات جاعدايى قارالادى، «ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ سوڭعى سەسسياسىنىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرىن تانىمال ەتۋ رەتىمەن جانە ولاردى ءبىزدىڭ قازاق شىندىعىنا قولدانۋدىڭ كەيبىر ارەكەتى ورايىندا ماسەلە قويامىز... جاڭا ەشتەڭە ۇسىنبايمىز، ويتكەنى بۇل ماسەلە مەيلىنشە ورتالىقتاندىرىلعان» دەدى ول. سوسىن قازاقستانداعى كەڭەس قۇرىلىسى جايىنداعى ماسەلە كتسيك پەن سنك بايانداماسىندا اشىلاتىنىن حابارلادى. وندا «ولار پالەن تيىن الىپ، تۇگەن تيىن جۇمسادىق دەپ ەسەپ بەرمەۋگە ءتيىس، – دەپ ەسكەرتتى بايانداماشى، – ولاردىڭ بايانداماسىنىڭ باستى ءمان-ماعىناسى – كەڭەس قۇرىلىسىن قالاي باسقارۋ جايى بولۋعا كەرەك... مۇندا اتقارىلماعان ءىستىڭ كوپتىگى بيۋروعا بەلگىلى، ىستەلمەگەنى ءوز الدىنا، ونى قالاي جاساۋدى دا بىلمەيمىز، ول دا بيۋروعا ءمالىم. قازاقرەسپۋبليكاسىنىڭبەسىنشى-التىنشىجىلىندا دا وسى ماسەلە ىزدەنىستەر مەن ديسكۋسسيا ساتىسىندا تۇر. ءتىپتى، كەڭەستەنۋ كەرەك دەگەن ءپرينتسيپتى كوزقاراستى ەسەپتەمەگەندە، بەكەم باعىت تا جوق». قۇرىلتاي فراكتسياسىندا وسىنى كەڭىنەن تالقىلاۋ قاجەتتىگىنە نازار اۋداردى. «سايلاۋعا ساقتاعان كۇش-كۋاتتى» وسى ماسەلەگە شىعىنداۋ ءجون بولماعىن ايتتى. ال سايلاۋدى ۇيىمشىلدىقپەن، بەكەر ءسوز تالاستىرۋعا جول بەرمەي، مەيلىنشە قاتاڭ تاسىلمەن جۇرگىزۋ كەرەك. «ولكەلىك كوميتەت بيۋروسى قۇرىلتاي فراكتسياسىندا سايلاۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى قاتاڭ پىكىر جۇرگىزۋ قاجەت دەپ شەشتى... – اسىرەسە توپتىق «دەموكراتيالارعا» جول بەرمەۋ كەرەك دەپ ۇيعارىلدى...» بيۋرو توپشىلدىقپەن كۇرەسۋباعىتىن ۇستانىپ وتىر. «التى جىل بويى جىلما-جىل قۇرىلىپ-ۇيىسىپ كەلە جاتقان، پايدالى ىسكە جوق، وسەككە وڭ يىعىن بەرۋشىلەر قاباتىنىڭ بارلىق قۋلىق-سۇمدىعىنا، قوجانوۆتى، مەڭدەشەۆتى، نۇرماقوۆتى، سەيفۋلليندى، قىسقاسى، كىمدى قايدا جانە قايتىپ وتىرعىزامىز دەگەن ارنايى استىرتىن ارەكەتتەرىنە بالتا شابىلۋ كەرەك، – دەدى ول. – بۇل تۋرالى ءبىز ۇدايى ايتىپ كەلەمىز. ال باسقانىڭ كەمشىلىگىن بەتكە ۇستاپ، وتارشىلدار وزدەرىنىڭ وتارشىلدىق پىكىرلەرى مەن پيعىلدارىن وتكىزىپ ءجۇر». وسىلاي، الاۋىزدىقتىڭ زالالدى سالدارىن دا اشىق ەسكە سالدى.

سوسىن ۇلتتىق مەملەكەتتىك ءۇشىن كۇرەس مازمۇنىن: «كيررەسپۋبليكا ورتالىعىن جاڭا استاناعا اۋىستىرۋ ارقىلى ءبىز ۇلت رەسپۋبليكاسى جولىنداعى كۇرەسىمىزدى اياقتاعانىمىزدى اتاپ وتەمىز. ءبىز، باياعىدا جاريالانعانىنا قاراماستان، ۇدايى ۇلتتىق رەسپۋبليكا ءۇشىن كۇرەسۋگە ءماجبۇر بولدىق. ۇلتتىق رەسپۋبليكا ءۇشىن كۇرەستىڭ سوڭى – ونىڭ بىتكەنى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە – وسى رەسپۋبليكانى جاساۋ ماقساتىنداعى جۇمىستىڭ باستالعانى، – دەپ تۇجىرىمدادى دا، الداعى مىندەتتى بەلگىلەدى: – رەسپۋبليكانى جاساۋ – ءسوز جوق، «ونىڭ باسىنا مەنى قوي» دەگەندى ەمەس، بۇرىش-بۇرىشقا جۇگىرىپ، «اناعان داۋىس بەر، مىناعان داۋىس بەر» دەپ سىبىرلاسۋعا ورىن قالمايتىنداي، ءتيىستى احۋال جاساۋ كەرەكتىگىن، جاندى كەڭەس جۇرتشىلىعىن، پارتيا جۇرتشىلىعىن جاساۋ قاجەتتىگىن بىلدىرەدى. ۇجىمشىلدىقتى جاساۋعا ءتيىسپىز، ال ول حالىقتىڭ ۇجىمدىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋ نەگىزىندە پايدا بولادى». قوجانوۆ سوۆەتتەر سەزىندە ورىندالماق ناقتى جوسپاردى دا ايتتى: «اقىرى، وسى بەتبۇرىستى ىسپەن اتاپ ءوتۋ ورايىندا، ءبىر قادام جاساماقپىز. بەتبۇرىسىمىزدىڭ قۇرباندىعى رەتىندە، وعان دەگەن كۇللى قۇرمەتىمىزگە قاراماستان، ءبىز مەڭدەشەۆ جولداستى لاۋازىمىنان الامىز. مۇنىمەن ونىڭ ابىرويى ەش توگىلمەيدى. ءبىز تومەننەن ءبىر قىزمەتكەردى كوتەرمەكپىز، ول جارتىلاي جۇمىسشى جانە جارتىلاي شارۋا...» بارشا ىستەردە – ۇزاق جىلدارعى جىگەرمەن جاسالعاندى قاۋساتىپ الماۋ ماقساتىندا، تۇزەتۋلەرگە ابايلاپ بارۋ باعدارى ۇستالماق. بۇل ءۇشىن «بۇقارانى وياتۋ قاجەت... جانە ونى كەڭەستەندىرۋ ءۇشىن – قانداي دا بولماسىن ءبىر قوعامدىق، جۇرتشىلىق وشاعىن جاساۋ كەرەك» دەدى. «قاتىپ قالعان تەڭىزدە، قانداي جۇزگىش بولسا دا، مالتي المايدى، سول سەكىلدى، كوممۋنيست تە ەسكى، توقىراعان احۋالدا – قازاقياداعى جۇرتشىلىققا باسشىلىق جاساي المايدى. ميلليونداعان بۇقارانى وياتۋ قاجەت، احۋالدى سەرگىتۋ كەرەك، بۇقاراعا جان كىرگىزۋ ءلازىم، سودان سوڭ – سول بۇقارانى يگەرىپ، بيلەۋ ءجون». وسىلاي، ساياسي باسشى رەتىندەگى باعدارلامالىق سوزىمەن، س. قوجانوۆ كەڭەس قۇرىلىسىنداعى وزگەرتۋلەردە ۇستانىم بولاتىن نەگىزگى پرينتسيپتەرگە قازولكەكوم پلەنۋمىنىڭ نازارىن اۋدارىپ، الىنعان باعىتتى كوممۋنيستەردىڭ تولىق قۋاتتايتىنىنا سەنىم ءبىلدىردى.

***

ەكى اۋماقتىڭ بىرىگۋىن، ۇلكەن قازاقستاننىڭ قۇرىلۋىن پاش ەتكەن اقمەشىت قۇرىلتايى جاڭا بولاشاققا جول اشتى. قازاق رەسپۋبليكاسىنا ورتا ازيادان سىرداريا جانە جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ جانە باۋىرلاس قاراقالپاق اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ قوسىلۋى ونى، ءىس جۇزىندە قازاق جەرىن جيناۋشى بولعان ۇلت قايراتكەرى سۇلتانبەك قوجانوۆ مالىمدەگەندەي، «قازاق ۇلتتىق رەسپۋبليكاسى» دەپ راسىمدەپ، كەڭەس تۇعىرىنداعى ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە كوتەرۋ مۇمكىندىگىن تۋعىزدى. قازاق جەرى مەن ەل-ءجۇرتىن ءبىر شاڭىراق استىنا جيناعان 1925 جىلعى تۇڭعىش قۇرىلتايدىڭ قارارلارى ەلدىڭ ەكونوميكاسىن، الەۋمەتتىك جانە مادەني جاعدايىن كوتەرۋ، قازاق حالقىن ءوز اتامەكەنىنە شىن مانىندە لايىقتى تۇردە ورنالاستىرۋ، تت. ەلدىك ماسەلەلەردى ەسكەرگەن-ءتىن. الايدا ماسكەۋدەگى ورتالىق پارتيا-كەڭەس بيلىگى جالعىز-اق شەشىمدى مويىندادى، ول – قۇنىن تاريحي وقيعا رەتىندە ەشقاشان جويمايتىن، قابىلدانۋى قوجانوۆ ەسىمىمەن بايلانىستى ماڭىزدى قاۋلىلار ەدى. ولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى، سەزد دەلەگاتى س. قوجانوۆتىڭ بەسىنشى قۇرىلتايداعى تاريحي ۇسىنىستارى ومىرگە قالاي كەلگەنىنەن كەڭەستىك قۇپيا پوليتسيا جۇرگىزگەن تەرگەۋ ماتەريالدارى سىر شەرتەدى: «سەزد اياقتالۋعا تاقالعان، – دەپ كورسەتتى ساياسي تۇتقىن دىنشە ءادىلوۆ وگپۋ تەرگەۋشىسىنە 1928 جىلعى جەلتوقسان ايىندا بەرگەن كورسەتۋىندە. – ۇكىمەتتىڭ اقمەشىت قالاسىنا كوشىپ كەلۋىنە بايلانىستى، ونىڭ اتىن وزگەرتۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. ات ويلاستىرا باستادىق. قىزىلوردا دەگەن اتاۋدى اۋەلى قوجىقوۆ ويلاپ تاپتى... (قوڭىرقوجا قوجىقوۆ – قوقاندا شاڭىراق كوتەرگەن تۇركىستان اۆتونومياسى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، كەڭەس قىزمەتكەرى، اعارتۋشى، تاريحشى-عالىم – ب.ق.) ...قوس ەسىم، ەكى جاقتى دا قاناعاتتاندىرادى دەدى ول. «قىزىل»... بولشەۆيكتەرگە ۇنايدى، ال «وردا» – ۇلتتىق اتاۋ. وسىلاي اتاعاندا ەكى جاقتان دا تالاس تۋماۋعا كەرەك. بۇنداي دايەكتەمەگە ءبارىمىز كەلىستىك... سودان كەيىن قوجانوۆ پەن ءبىز سەزگە كەتتىك. قوجانوۆ پرەزيديۋمعا شىقتى دا، وزىنە كەزەكتەن تىس ءسوز الىپ، ۇسىنىستار ەنگىزدى: ءبىرىنشى ۇسىنىسى – «كيرگيز رەسپۋبليكاسىنا» «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەپ قايتا ات قويۋ، ەكىنشىسى – اقمەشىت قالاسىنىڭ اتىن قىزىلورداعا الماستىرۋ. سەزد ەكى ۇسىنىستى دا ءبىراۋىزدان قابىلدادى».

بەسىنشى سەزدىڭ ستەنوگرافيالىق ەسەبىنە قاراعاندا، سۇلتانبەك قوجانوۆ ۇسىنىستارىن شىنىندا «ستسەناريدەن تىسقارى»، بىراق ورايىن كەلتىرە جاريا ەتكەن. قۇرىلتاي ءتيىستى ورگانداردى سايلاۋ ماسەلەسىنە كوشەر الدىندا، تورالقا ۇسىنىسى بويىنشا، قازاقيانىڭ بارلىق ەڭبەكشىلەرىنە سەزدىڭ ۇندەۋىن قابىلداماق بولادى. توراعالىق ەتۋشى ۇندەۋ ءماتىنىن وقىپ شىعادى. دەلەگاتتار ونى قىزۋ قول شاپالاقتاپ قۋاتتايدى. وسى كەزدە قوجانوۆ ءسوز الادى دا، بىلاي دەيدى: «بىزدە وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر تۇسىنبەستىك بوپ تۇر. كيرگيزدار وزدەرىن قازاقپىز دەپ اتايدى. مۇنى ولار ورىس كازاكتارىنان كوشىرىپ العان جوق، ولار باعزى زاماننان قازاق دەپ اتالاتىن. كوشپەندىلەردىڭ العاشقى وداعى قازاق دەلىنەتىن، سوندىقتان ورىس كازاكتارى وسى اتاۋدى وزدەرىنە بىزدەن كوشىرىپ العان دەپ ويلاۋعا بولادى. ەندى قازاق – قازاق دەگەن ءسوزدىڭ ورىسشاسى كيرگيز بولار دەپ ويلايدى. دەكلاراتسيادا «كيرگيز رەسپۋبليكاسى» دەپ ايتىلعان، ال توقجىگىتوۆ جولداس ونى وقىعانىندا «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەپ اتادى، ياعني بۇل – اۋدارما. بۇنىڭ ەسكىلىكتىڭ قالدىعى ەكەنىن بىلەتىندىگىمىزدەن، مۇنى زەرتتەۋ كەرەك. بالكىم تارجىمەشىلەر، وتارشىل كۇشتەرگە جاعىنىپ، قازاقتاردى وسىلاي اتاعان بولار. (زال كۇلىپ جىبەرەدى). ايتپاقشى تاعى – كيرگيزدى (ياعني ناعىز قىرعىزدى) قارا-كيرگيز (قارا-قىرعىز) دەپ تە اتايدى. بىراق بۇل قارا-كيرگيز ەمەس، ولاردى ورىستار سولاي اتاعان. ءبىز ءجاي عانا قازاقتارمىز، ال قىرعىزداردى قازاقتاردان اجىراتۋ ءۇشىن ولاردى قارا-كيرگيز دەپ اتاعان. ەندى، بولاشاقتا كيرگيزدى قازاق دەپ، ال رەسپۋبليكانى قازاقتىكى، ياعني قازاقستان دەپ اتاۋدى زاڭداستىرۋ كەرەك. مەن وسى اتاۋدى بەكىتىپ، سونشالىقتى ادەمى ەمەس تاڭبانى جۋىپ تاستاۋدى ۇسىنامىن. كەڭەستەردىڭ بەسىنشى بۇكىلكيرگيز سەزى «قازاق» اتاۋىن كيرگيز حالقىنىڭ اتالىمىنا جانە «قازاقستان» اتاۋىن كيرگيز رەسپۋبليكاسىنا بەرۋدى زاڭداستىرسىن».

ۇسىنىس قول شاپالاقتاۋمەن قارسى الىندى. قولشاپالاق دۋىلى باسىلعاندا، قۇرىلتاي توراعاسى الدىمەن قوجانوۆ سويلەردىڭ الدىندا جاريا ەتىلگەن قۇجات جوباسىن – سەزدىڭ ۇندەۋىن داۋىسقا قويادى. ۇندەۋ ءبىراۋىزدان قابىلدانادى. سوسىن توراعا: «كەلەسى ۇسىنىس: كيرگيز رەسپۋبليكاسىنا – قازاق سوتسياليستىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى دەپ قايتا ات قويۋ»، – دەي بەرگەندە، جۇرت دۋ ەتە ءتۇسىپ، قاتتى جانە ۇزاق قول سوعىپ جىبەرەدى. «مەن بۇل قول شاپالاقتاۋدى وسى ۇسىنىستىڭ ءبىراۋىزدان قابىلدانۋى رەتىندە ۇعامىن»، – دەدى دە، قۇرىلتاي توراعاسى كەلەسى ماسەلەگە كوشتى. «قازاق سسر-ءىنىڭ ورتالىعىن اقمەشىت قالاسىنا كوشىرۋگە بايلانىستى، كەزىندە رەسپۋبليكا تسيك-ءى اقمەشىت قالاسىندا لەنين جولداس اتىنداعى حالىق ءۇيىن سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان ەدى»، – دەي كەلىپ، سوعان بايلانىستى اتقارىلماق جۇمىستاردى جاريا ەتتى. سودان سوڭ: «وسى ءۇيدىڭ قۇرىلىسىنا ءبىر كىرپىش قالاماعان ءبىر دە ءبىر ەڭبەكشى بولماۋعا ءتيىس»، – دەدى دە، سەزدىڭ تورالقاسى اتىنان ءتيىستى ۇسىنىس ءبىلدىردى. ارتىنشا، تاعى دا س. قوجانوۆ ءوزىنىڭ كەزەكتى ۇسىنىسىن ايتۋ ءۇشىن ءسوز الدى: «اقمەشىت قالاسى پاتشا ۇكىمەتى جاۋلاپ العانعا دەيىن اقمەشىت اتالاتىن، – دەپ باستادى ول جاڭا ۇسىنىس بىلدىرەر ءسوزىن. – پاتشا وكىمەتى كەزىندە گراف پەروۆسكيدىڭ قۇرمەتىنە پەروۆسك بوپ وزگەرتىلدى. رەۆوليۋتسيا وعان قايتادان ەسكى اتاۋىن بەردى. بۇرىن قالاي اتالسا دا، ول ارتتا قالعان قاتارداعى جۇپىنى قالا بولاتىن. كەڭەستەردىڭ بەسىنشى سەزىن ءبىز قازاق رەسپۋبليكاسى عۇمىرىنداعى كۇرت بەتبۇرىس دەپ سانايمىز. بۇل سەزدى ءبىز ءبىرىنشى سەزد دەپ اتايمىز. بۇل سەزدىڭ قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا ورتالىعى اقمەشىتتە ءوتۋى دە ونىڭ ءمانىن ارتتىرا تۇسەدى. ءسويتىپ جۇپىنى اقمەشىت قالاشىعى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىعىنا اينالىپ وتىر. قالانىڭ ءمان-ماعىناسى اۋىسۋىنا بايلانىستى، مەن وسى قالانىڭ اتىن تازا قازاقى اتاۋعا وزگەرتسەك دەگەن ۇسىنىس ەنگىزەمىن. بۇرىن حاندىق قۇرىلىمداردىڭ ورتالىقتارى بولاتىن، مىسالى – اق وردا دەيتىن، اتاقتى حان ءوز ورتالىعىن كوك وردا دەپ اتاعان، ال ءبىز ءوز ورتالىعىمىزدى قىزىل وردا دەپ اتاي الامىز. مەن ورتالىعىمىز اقمەشىتتى (پەروۆسكىنى) بۇدان بىلاي – قىزىل وردا دەپ اتاۋدى ۇسىنامىن». قول شاپالاقتاۋدان كەيىن «قوجانوۆ جولداستىڭ ۇسىنىسى ءبىراۋىزدان قابىلدانادى».

سونىمەن، بارلىق ورىسشا قۇجاتتاردا «كيرگيزيا» دەيتىن ەلدى «قازاقستان» دەپ اتاۋ، «كيرگيزدى» بۇدان بىلاي «قازاق» دەۋمەن الماستىرۋ جانە وسى تاريحي اتالىمداردىڭ ءوز يەسىنە قايتارىلۋىن زانداستىرۋ – تۇڭعىش رەت رەسمي تۇردە وسى قۇرىلتايدا ۇسىنىلىپ، ءبىراۋىزدان قابىلداندى. قازاق ەلىنىڭ تۇتاستانۋىن كورسەتكەن، مەملەكەتىنىڭ «ۇلتتىق رەسپۋبليكا» رەتىندە راسىمدەلۋىن اتاپ وتكەن كەڭەستەردىڭ بەسىنشى سەزى – قازاق رەسپۋبليكاسى عۇمىرىنداعى «كۇرت بەتبۇرىس» ساناتىندا باعالاناتىنى جانە ونىڭ «ءبىرىنشى سەزد» بولىپ ەسەپتەلەتىنى سول قۇرىلتايدىڭ وزىندە اۋىزعا الىندى. 5-ءشى كەڭەستەر سەزى بارلىق قازاقستان ەڭبەكشىلەرىنە ۇندەۋىندە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: «كەڭەستەردىڭ 5-ءشى بۇكىلقازاق سەزى – قاكسر ەڭبەكشىلەرى تاريحىنا قازاقستان ەڭبەكشىلەرى تۇراتىن وبلىستاردىڭ ءبارىن جيناۋ كەزەڭىن اياقتاعان جانە قاكسر-ءدىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك راسىمدەلۋى قورىتىلعان ءبىرىنشى سەزد رەتىندە ەنەدى».

الايدا سوناۋ ءادىل دە ءدال تاريحي باعا ىزىنشە ۇمىتتىرىلدى، بۇگىنگى ادەبيەت وعان سونشالىقتى زور ءمان بەرمەيدى. «قازاق سسر تاريحى»، تاۋەلسىزدىك داۋىرىندەگى «قازاقستان تاريحى» دا 5-ءشى سەزدىڭ حالىق اتىن تۇزەپ، رەسپۋبليكا مەن استانا اتاۋلارىن وزگەرتكەنىن، سوعان بايلانىستى ۆتسيك-ءتىڭ سەزد شەشىمىن بەكىتكەنىن عانا حابارلايدى. ال بۇل قۇرىلتاي – سۇلتانبەك قوجانوۆ باستاعان قازاقستان ساياسي باسشىلىعىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەسىنىڭ جەمىسى، رەسەي كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى مۇمكىندىك بەرگەن اۋقىمدا ارەكەت ەتىپ، شىعا العان ەڭ بيىك شىڭىنىڭ كورىنىسى بولاتىن. سودان باستاپ ساياسي باسشىلىقتا الا-قۇلالىق ارتا تۇسەدى. ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەس باستى باعىتىنان اداسىپ، جەتكەن شىڭىنان تومەن سىرعي باستايدى. سول كۇرەستىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولۋعا ءتيىس ازاماتتار رك(ب)پ-نىڭ «بولشەۆيكتىك رۋحتاعى» تاربيەسى سالدارىنان، ۇلتتىق باعدارىن جوعالتادى. تاپتىق كوزقاراستى يگەرۋلەرىمەن بىرگە، ۇلتتىق مەملەكەتتىك ءۇشىن كۇرەس مايدانىن تاستايدى. بولشەۆيزم تۇرعىسىنان بيىكتەپ، ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىنان ازعىندايدى. وعان رەسپۋبليكانىڭ ءىس جۇزىندەگى جەكە-دارا بيلەۋشىسىنە اينالعان ف.ي. گولوششەكين شەشۋشى اسەرىن تيگىزەدى. قوجانوۆ بۇدان ىلگەرىدە، ءبىر كەزدە تۇركىستاندىق قىزمەتكەر رەتىندە سىرتتاي باقىلاعانىن ەندى قازاقستاننىڭ ءوز ىشىنەن كوزبە-كوز كورىپ-ءبىلىپ، ورتالىق كوميتەتتىڭ 1924 جىلعى 1 جانە 9 جەلتوقسانداعى ديرەكتيۆالىق ەكى حاتىنا وراي وي قورىتقان دا، 1924 جىلعى 29 جەلتوقساندا ي.ۆ. ستالينگە حات جولداعان. سول حاتتىڭ توپشىلدىق، جىكشىلدىك، اۋىتقۋشىلىقتار تابيعاتىن تۇسىنۋدە ءمانى زور: «قازاقتاردىڭ ءوز رەسپۋبليكاسىندا ۇلتتىق ازشىلىق دارەجەسىندە قالىپ وتىرعان كۇلكىلى جاعدايىن جويۋ قاجەت، – دەپ باتىل مالىمدەدى ول باس حاتشىعا. – پرولەتار باسشىلىعى قازپارتينتەلليگەنتتەردى ورىنبور سەكىلدى پرولەتارلىق ورتالىقتا قاماپ وتىرۋ ارقىلى ەمەس، جاندى بۇقارالىق جۇمىس جۇرگىزۋ ارقىلى جاسالۋى كەرەك». قازاقستانعا قونىس اۋدارۋشىلاردى كوبەيتە بەرۋدىڭ زياندى سالدارىن دا، مايموڭكەلەمەي، تىكە ايتتى: «حالىقتىڭ قۇرامىندا ورىس شارۋاسى سانىن ارتتىرا بەرگەننەن – پرولەتارلىق باسشىلىق ەشبىر جەڭىلدەمەيدى، كەرىسىنشە، ءداستۇرلى ۇلتارالىق دۇردارازدىق شيەلەنىسە تۇسەدى دە – پرولەتارلىق باسشىلىق جاساۋدى قيىنداتادى جانە پرولەتارلىق باسشىلىقتىڭ ىقپالى، ەرىكسىزدەن ەرىكسىز، ورىستىڭ سانى كوپتىگىمەن جاساپ وتىرعان ۇلتتىق زورلىعى رەتىندە باعالانادى، ودان قاشىپ قۇتىلا المايمىز، ءسويتىپ ول پرولەتارلىق باسشىلىق جاساۋدى قيىنداتا بەرەدى». وسىلاي دەي كەلە، بۇل رەتتەگى ءوز پىكىرىن دە ايتتى: «پرولەتارلىق باسشىلىق – ەلىمىزدەگى «وقشاۋلانعان» («لويالدى») توقىرامادان ەمەس، كەڭەيتىلگەن، دامۋ ۇستىندەگى شارۋاشىلىق جانە قوعامدىق ومىردەن كورىنىس تابۋعا ءتيىس...» ناقتى مىندەت تە بەلگىلەدى: «قازاق ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىندا كومپارتيا قازاقتىڭ ۇلتتىق-بۇقارالىق احۋالىن تەرەڭ زەرتتەپ، سوعان قاتىسى بار ءىس-ارەكەت جاساۋى كەرەك. ءبىر قاراعانعا رەۆوليۋتسياشىل بولىپ كورىنىپ تۇرسا دا، قازاق ءتىلماشتارىنىڭ قىڭىرلانۋىنا كومپارتيا جالتاقتاماۋعا ءتيىس. بۇل ءۇشىن – پارتيا ىشىندەگى قازاقى كوڭىل-كۇي «بارومەترى» ىسپەتتى قىزمەت اتقارماق الدەقانداي ءبىر جۇرتشىلىق وشاعىن جاساپ الۋ ءجون. جانە ول قاجەتسىز دە زياندى اۋىتقۋشىلىقتاردى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ولاردى جويۋ ءۇشىن دە قاجەت».

بۇلار تەوريالىق قيسىنى بار باعدارلامالىق سوزدەر ەدى. مۇنى ىستەمەي، قوجانوۆتىڭ ويلاۋىنا قاراعاندا – پارتيالىق ۇعىمعا قيعاش ەرسىلىكتەردەن قۇتىلا المايسىڭ: «ايتپەسە مىنا تاڭعالارلىق ءجايت جالعاسا بەرمەك – بۇگىنگە دەيىن قازكوممۋنيستەر الدەقاشان و دۇنيەگە اتتانعان «الاشوردا» ادرەسىنە لاعنەت ايتىپ، ءولى قارسىلاسىمەن كۇرەستە ەرلىكتىڭ كوزجۇمباي عالاماتتارىن كورسەتۋ ارقىلى مانساپقا جەتىپ ءجۇر. ال، جەتى جىل ىشىندە قازاقتار نە نارسەگە يە بولدى، «الاش-وردا» ورنىنا انتيكەڭەستىك نە كەلدى، ونى قالاي بەينەلەۋگە بولار ەدى – مۇنى ولاردىڭ ەشقايسىسى بىلمەيدى، ءبىلۋ قاجەت دەپ ەسەپتەمەيدى دە». مۇنداي احۋالدى دۇرىستاۋ ءۇشىن: «تەرەڭدەۋ كەرەك، قازاق بۇقاراسىنا دەندەپ ەنۋ كەرەك، شىنايى رەڭكى بار پارتيالىق قوعامدىق پىكىر تۋعىزۋ ءلازىم، قاجەت كەزدە تەك «باستىققا» ەمەس، بۇقاراعا جۇگىنۋدى داستۇرگە اينالدىرعان ءجون»، – دەدى.

قازاقتاردىڭ 20-شى جىلدارداعى پارتيالىق ورتاسىنا نەگىزسىز ەگەس، ۇرىس-قاعىس، ساياساتشىلدانۋ مەن ۇشى-قيىرسىز داۋ-داماي، توپ، رۋ مۇددەسىن كۇيتتەۋ جولىندا تەرىستى جانتالاسا قوستاي كەتۋ ادەتتەرى ءسىڭىپ كەتكەندىگى – شىن مانىندە ورىن العان دەرت. سونداي كەلەڭسىزدىكتەرمەن قولىنان كەلگەنشە كۇرەسكەن، كۇرەسۋ بارىسىندا ءوزى دە قاتەلىك جىبەرگەن، بىراق ونىسىنا ءادىل دە سىن كوزبەن قاراي دا العان س. قوجانوۆ: «قازقىزمەتكەرلەردى قورشاعان وبەكتيۆتى احۋال ونى تيپتىك، جانى سەلت ەتۋدى بىلمەيتىن وتار چينوۆنيگى ەتىپ سومدايدى، – دەيدى اتالعان حاتىندا، – ول ءوزىن دۇنيەنىڭ كىندىگىندەي سەزىنەدى، ءوز باسىن سىننان جوعارى سانايدى، ءسويتىپ، ەشكىمنىڭ وزىنە «جۇمىس ىستەۋىنە» كەدەرگى كەلتىرمەۋى ءۇشىن – جوعارى تۇرعان ورگاندارعا، تۇلعالارعا، ياعني باستىقتارعا ءسوز تاسيدى، جاعىمپازدانادى، شاعىمدانادى». جانە ءوز جاقتاستارىمەن استىرتىن توپتاسىپ ءجۇرىپ، وزىنە دۇشپان ساناعانىن قايتكەندە قىزمەتتەن تايدىرۋعا تىرىسادى. كوممۋنيستىك بيلەتپەن ءىس جۇزىندە، س. قوجانوۆ ءادىل بەدەرلەگەندەي، وتار چينوۆنيگى دارەجەسىندە قالعان «قايراتكەرلەردەن» قوعام پارتيا بيلىگى تۇسىندا ەشقاشان ارىلعان ەمەس. مانساپقا جەتكەن ورەسىز قىزمەتكەر سول يە بولعان لاۋازىمىنا ماستانىپ، ءوزىن قۇدايدىڭ قۇلاعىنان ۇستاعانداي كورەدى: «ال جەكە باسىمەن ءسال تومەن ءتۇسۋ، ۇيىمنىڭ تومەنگى بۋىندارىنا، بۇقاراعا جۇگىنۋ، ءوزىنىڭ «كىناراتسىزدىعىن» ىڭعايىنا قاراي، ءپرينتسيپتى شەكتەۋلەر اۋقىمىندا، ءىشىنارا بولسا دا، ومىرمەن ولشەپ تەكسەرە سالۋ – بۇل ونىڭ شارۋاسى ەمەس». قازان توڭكەرىسىنەن بەرى ساناۋلى-اق جىل وتسە دە، 1919 جىلدان ولكەنى باسقارۋ جونىندەگى رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت، 1920 جىلدان اۆتونوميالىق ۇكىمەت جۇمىس ىستەگەن، ال 1921 جىلدان ورتالىقتاندىرىلعان ءوز پارتيا ۇيىمى قىزمەتكە كىرىسكەن جەردە كادرلار ساپاسىنا جوعارى تالاپ قويۋعا ابدەن بولادى. الايدا، سۇلتانبەكتىڭ ويىنشا، «...قازاقتار كوبىنە مانساپ جەتەگىندە ءجۇر، ءىستى تاپتىق جولعا قويۋ – قازاق پارتيالىق بۇقاراسىندا ءالى بولعان جوق». ال پارتيا جۇمىسىنىڭ قازاق اراسىندا ناعىز بۇقارالىق سيپات الا الماۋى، كوممۋنيست اتىن جامىلعان مانساپقورلار مەن ساياساتشىلدانعان شولاق بەلسەندىلەردىڭ ەل باسقارۋ تەتىكتەرىنە ءبىلىمى مەن بىلىگى جەتكىلىكتى ەسكى ينتەلليگەنتسيانى جولاتپاي، كەرى تەبۋى – ولاردىڭ يمپەريالىق پيعىلعا قولشوقپار بولىپ قالا بەرۋىن مۇمكىن ەتتى: «وسىنىڭ ءبارى باياعىدا جەرلەنگەن «الاشوردانى» كۇنىنە ءۇش قايتارا جەرلەپ جاتاتىن، ناقتى جاعدايعا بايلانىسسىز پايىمدارىن ءوز قالاۋلارىنشا نە ولاي، نە بۇلاي بۇرىپ اعىزا بەرەتىن وتار چينوۆنيكتەرىن، تومەنمەن دانەكەرى جوق توبەدەگىنى، قىزىل ءسوز رەۆوليۋتسيونەرلەرىن قالىپتاستىرىپ وتىر»، – دەپ ءتۇيدى حات اۆتورى.

س. قوجانوۆتىڭ ورتالىق كوميتەتكە، ي. ستالينگە ارنايى حات جولداپ جاساعان بۇل مالىمدەمەلەرى سول كەزگى قوعام ومىرىنەن قورىتىلىپ الىنعان اششى شىندىق ەدى. 1925 جىلعى قازولكەكومنىڭ ءساۋىر پلەنۋمىندا دا ول ءوز بىلىگىنشە وسىناۋ قازاقى ىندەت تابيعاتىن تالداپ، ونىڭ ىقتيمال زالالدى سالدارىنا بولجام جاسادى: «نەگىزگى جاماندىق مىناندا – بىزدە ينتەلليگەنتسيانىڭ پارتيادا جوقتارىنىڭ قابىرشاعىنان باسقا، پارتيادا بار ينتەلليگەنتتەردىڭ قابىرشاعى بار. ...ينتەلليگەنتسيادان شىققان كوممۋنيستەر قوعامدىق جۇمىستا مونوپوليستەر بولىپ العان. سولار قۇرايتىن قابىرشاق توپ ءبىزدىڭ بۇقاراعا جەتۋىمىزگە كەدەرگى كەلتىرۋدە دەپ نانەيشۆيلي جولداس قانشا ايتسا دا، سول قابىرشاقسىز – بۇقاراعا وتە المايسىڭ جانە ەشتەڭە ىستەي دە المايسىڭ. مىنە وسى قابات-قابىرشاق تەك وزىنە قىزمەت كورسەتۋمەن شەكتەلگەندە – ونىڭ تەرىس جۇمىسى باستالادى. پارتيالىق ينتەلليگەنتتىك قابات-قابىرشاق وزىنە ءوزى قىزمەت ەتۋ تۇعىرىنا تۇسكەندە – بۇل سول ايگىلى توپشىلدىق بولادى». قوجانوۆ توپشىلدىقتىڭ كەسىرلى سالدارلارى جايىنداعى ويىن ساباقتاي كەلە، توپتانىپ ايتىسىپ جۇرگەن قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ يدەيالىق بىرلىك تالابىنا جاۋاپ بەرە المايتىن كەمشىلىكتەرىن جالاۋلاتقان «وتارشىلدار وزدەرىنىڭ وتارشىلدىق پىكىرلەرى مەن ناۋقاندارىن» قازاق ەلى ايماعىندا ەمىن-ەركىن جۇرگىزىپ جۇرگەنىن اشىق تا باتىل ءمالىم ەتتى. جىكتەلۋشى توپتاردىڭ التى جىل بويىنا جىل سايىن قۇرىلىپ كەلە جاتقانىنا نازار اۋداردى: «ەگەر بۇرىن وبكوم ىلعي ءبىر عانا اكتيۆپەن جۇمىس ىستەسە جانە قيلى قۋلىقتى ادەيى ويلاستىرسا – كىمدى قايدا جانە قالاي وتىرعىزساق دەگەنمەن شۇعىلدانسا – ەندى بۇعان تىيىم سالىنۋ كەرەك».

بۇل ماسەلە ۇيىم تىنىس-تىرشىلىگى ءۇشىن ماڭىزدى بولعاندىقتان، پلەنۋمدا سويلەۋشىلەردىڭ ەشقايسىسىنىڭ نازارىنان تىس قالمادى. ولار مۇنى ىشكىپارتيالىق جۇمىس سالاسىنداعى وتە ەلەۋلى باعىت رەتىندە تالقىلادى. اقىرى پلەنۋم توپ پەن اۋىتقۋشىلىق جايىندا كەڭەيتىلگەن قاۋلى الدى. بيۋرونىڭ «قازاق جولداستار اراسىنداعى توپ بىتكەندى جانە جەكەلەگەن ەۋروپالىق جولداستار اراسىنداعى كەلەڭسىز اۋىتقۋشىلىقتاردى بولدىرماۋعا جانە بارىن جويۋعا» باعىتتالعان نەگىزگى باعدارىن ماقۇلدادى. وسى باعىتتى بۇدان ءارى دە تاباندىلىقپەن جۇرگىزە بەرۋگە، توقتاۋسىز توپ قۇرۋشىلىققا قارسى قاجەت شارانى كولدانۋدان ىركىلمەۋگە مىندەتتەدى. وسىلاي، پارتيانىڭ ديرەكتيۆالىق حاتىندا تالاپ ەتىلگەندەي، ولكەكوم بيۋروسى قازاق قىزمەتكەرلەرى اراسىنداعى قيلى توپ، جىك اتاۋلىنى كەتىرۋ، جويۋ ءۇشىن كۇرەسە بەرەتىن بولدى. توپشىلدىقتى ۇيىمنىڭ دەرتتى قۇبىلىسى رەتىندە اتاي وتىرىپ، پلەنۋم ءپرينتسيپتى سيپاتتاعى ۇلكەن الاۋىزدىق-كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ بۇل توپتاردا جوق ەكەنىن دە اتاپ ءوتتى. ءتۇرلى پىكىرگە جەكەلەگەن باعا بەرۋشىلىك بوي كورسەتەدى، ول ادەتتە – اسىرەسە قازاق ينتەلليگەنتسياسىن پايدالانۋعا قاتىستى ماسەلەلەردە، سولارعا قاتىستى كوزقاراستاردا اڭعارىلادى. بىراق ولار توپ قۇرىپ جىكتەنۋدىڭ دالەلدى سەبەبى بولا المايدى. «قازاق پارتيا ۇيىمى ءۇشىن بۇل ءوزى – اسا ماڭىزدى ماسەلە، – دەلىندى پلەنۋم قورىتىندىسىندا، – سەبەبى مادەنيەتتەن ارتتا قالۋشىلىعىمىزدىڭ قازىرگى جاعدايىندا ينتەلليگەنتسيانى پايدالانۋ وتە-موتە قاجەت. بىراق ونى پايدالانامىز دەپ، كوممۋنيستەردىڭ كوبى سولاردىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ قالىپ ءجۇر، ال بىزگە ولاردى ءوز ىقپالىمىزعا كوندىكتىرۋىمىز كەرەك، پارتيادا جوق ينتەلليگەنتسيانى قايتا تاربيەلەپ الۋىمىز كەرەك، – دەپ ەسەپتەدى پلەنۋم. – ۇيىمنىڭ پارتيا تالاپ ەتكەندەي نىعايۋى مەن ءبىرتۇتاستانۋىنا قول جەتكىزۋ – ءتۇرلى توپقا بولىنۋشىلىكتەن قۇتىلعانىمىزدا، ۇيىم سىرتىنان جۇمىس جۇرگىزگەندى قويعانىمىزدا مۇمكىن بولماق. دەگەنمەن، جاس ۇيىمىمىزدىڭ ساپاسى جىلدان جىلعا جاقسارىپ، بۇل دەرتتى قۇبىلىستار ۋاقىت وتكەن سايىن ازايىپ كەلەدى». مىنە وسىنداي ويلارمەن قازاق ولكەكومىنىڭ 1925 جىلعى ءساۋىر پلەنۋمى توپشىلدىققا دەگەن ءوز كوزقاراسىن بىلدىرگەن-ءدى. قانشا دەگەنمەن، ۇلكەن جيىننىڭ قارساڭىندا وتكەن پارتيالىق تالقىلاۋ وڭ ناتيجەسىن كورسەتتى. بەسىنشى كەڭەستەر قۇرىلتايى ايتارلىقتاي ۇيىمشىلدىقپەن ءوتتى. (ايتكەنمەن، ۇلتتىق كۇرەس مايدانىنداعى ءۇمىت اقتالمادى. ۇزاماي مانساپتىق تايتالاس تۋىپ، ۇدەدى، ءارى ونىڭ سالدارى، بيلىككە ف.ي. گولوششەكين كەلگەننەن كەيىن، ايرىقشا اۋىر بولدى). 1925 جىلعى 21 مامىردا رك(ب)پ قازولكەكومىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س. قوجانوۆ بيۋروعا ارنايى مالىمدەمە جاسادى. وندا بىلاي دەلىنگەن: «قازاقستانداعى رك(ب)پ ولكەلىك كوميتەتىنىڭ بيۋروسىنا. مەن جوق كەزدە، بيىلعى 19 مامىردا ولكەكوم بيۋروسىنىڭ قۇرامى جونىندە قاۋلى شىعارىلىپتى، ءسويتىپ، ايتا كەتەيىك، مەڭدەشەۆ جولداستى بيۋرو قۇرامىندا قالدىرۋ جايىنداعى كوپشىلىكتىڭ پىكىرى راسىمدەلگەن. ولكەكوم ءىس-داعدىسىنداعى وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگىزگى سور بولعان كەمشىلىك – ولكەكوم مەن رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءپرينتسيپتى تاپسىرمالارىن جۇزەگە اسىرۋعا مىندەتتى ولكەكوم بيۋروسىنىڭ ءوزى وسى ۋاقىتقا دەيىن الۋان ءتۇرلى توپتانۋشىلىقتاردىڭ الدەبىر دەموكراتيالىق تىركەسىمى بولىپ كەلدى، ءسويتىپ ءىس جۇزىندە ولكەكومنىڭ جۇمىسشى ورگانى ەمەس، توپتار كواليتسياسى ءتارىزدى بولدى. بۇگىندە ءبىز قازاقستاننىڭ ىشكى قۇرىلىسى بويىندا ناقتى قىزۋ جۇمىس بەلەسىنە ەندىك، سول سەبەپتى، بۇرىنعى سپەتسيفيكالىق توقىراۋ احۋالىندا شىدامدىلىق كورسەتۋگە مۇمكىن بولعان جايتتەرگە – ەندى توزۋگە بولمايدى. ءبىزدى ءوز ورتالىعىمىزدى جاساۋ ءىسى توسىپ تۇر، ناعىز ءىس جۇزىندەگى ءبىرتۇتاس قازاقستاندىق رەسپۋبليكا جاساۋ ءىسى كۇتۋدە، وسى رەسپۋبليكانىڭ ىشكى قولايلىلىقتارىن قۇرۋ، قازاقستان حالقىنىڭ جاپپاي شارۋا بۇقاراسىنا قىزمەت كورسەتۋ جاعىنا باعىتتالعان، كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايتىن پراكتيكالىق ءىس-شارالارىن جاساپ جۇزەگە اسىرۋ ءىسى توسۋدا. قازىرگى ساتتە، وسىناۋ ەرەن مىندەتتەر الدىندا، توپتارعا توزىمدىلىك كورسەتۋ، ءبىرىن ءبىرى اڭدۋمەن شۇعىلدانۋعا جول بەرۋ، باستىق الدىندا كولبەڭدەۋ، الدەبىر توپقا جاۋىققاندار قولىنداعى ءىستى قولداپ تۇرالاتۋ – ناعىز قىلمىس بولىپ تابىلعان بولار ەدى. مەڭدەشەۆ جولداس بۇقارا كوزىندە ەڭ الدىمەن كەڭەستىك تۇلعا بولاتىن، بەس جىل قاتارىنان تسيك توراعاسى لاۋازىمىندا ىستەدى. ول قىزمەتىنەن قينالىسسىز الىندى، بۇل جاعدايعا ءتىپتى ەشكىم دە تاڭىرقاعان جوق. شىنتۋايتقا كەلگەندە، دۇرىسىندا، ولكەكومداعى توپتىق قيىندىقتاردى كەتىرۋ ماقساتىمەن، مەڭدەشەۆ جولداستى بيۋرو مۇشەلىگىنەن الىپ، ونىڭ ورنىنا جاڭا قواك توراعاسى (پرەدكتسيك) مىڭباەۆ جولداستى ەنگىزۋ كەرەك ەدى. بيۋرودا، كەم دەگەندە، ەڭ بىتىسپەس توپتىڭ ءبىرى ازايعان بولار ەدى، ءسويتىپ، تاۋسىلماس توبەلەستەر مەن ءبىر-بىرىمىزگە ادەيىلەپ ور قازۋلار ورنىنا، پراكتيكالىق ءجۇمىس جۇرگىزۋ مۇمكىندىگى ارتار ەدى. مەڭدەشەۆ جولداس توپتىق ويلاردان ءبىرجولاتا باس تارتىپ وتىر دەگەن جولداستاردىڭ سەندىرۋلەرىن مەن ءۇستىرتىن ويلاۋشىلىق دەپ سانايمىن، جانە ەڭ جاقسى كەپىلدەمە – ءسوز ەمەس، وسى ىقتيمالدىقتاردى جويۋ بولىپ تابىلادى دەپ ەسەپتەيمىن. قازىرگى تاڭدا بۇرىنعى جاعدايدى سول قالپىندا قالدىرۋدى مەن بولعان احۋالدىڭ ساقتالۋىن قالاۋ جانە ونى تۇزەتۋدى قالاماۋ دەپ باعالايمىن. مەن مىنانداي ماسەلەنى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ۋاقىتى تۋدى دەپ ەسەپتەيمىن: ەۋروپالىق جولداستار تىم بولماسا كەيبىر تاۋەكەلگە بارىپ تا بولسا، قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ كەيبىر بولىگىنە سەنىم ارتۋعا، ءسويتىپ سونىمەن بىرگە كەزەك كۇتتىرمەس شارۋالاردى جۇرگىزۋگە ءتيىس، جەكە توپتاردىڭ جاعىنىپ قالۋعا تىرىساتىن باسەكەسىن ۇدايى جالعاستىرا بەرمەي، پرينتسيپتىك باسشىلىق جاساۋ جولىمەن ەمەس، ولاردىڭ الاۋىزدىقتارىن پايدالانۋ ارقىلى شەشۋشى ءرول ويناۋىن دوعارۋ كەرەك. وسى باعىتتاعى پراكتيكالىق قادام رەتىندە، مەن بىلاي ەتۋدى ماقساتقا سايكەس دەپ بىلەمىن: 1) ولكەكوم بيۋروسى مۇشەلەرىنىڭ سانىن 9-عا دەيىن، بالكىم ...دەيىن جەتكىزۋ... 2) مەڭدەشەۆ جولداستىڭ ورنىنا مىڭباەۆ جولداستى، ال كۇلەتوۆ جولداستىڭ ورنىنا جاندوسوۆ جولداستى ەنگىزۋ، 3) باسقا رەسپۋبليكالاردىڭ ۇلتتىق ورتالىق كوميتەتتەرىنىڭ ۇلگىسىمەن، 2 حاتشى ۇستاۋ: ءبىر ەۋروپالىق، جانە ءبىر قازاق سەكرەتار بولسىن. س. قوجانوۆ. 21 ماي 1925 ج.»

ءادىل دە ءپرينتسيپتى ساياسي قايراتكەر كوزقاراسىنا تۇنعان بۇل مالىمدەمەمەن ادال قىزمەتكەرلەردىڭ اشىق كەلىسپەۋى مۇمكىن ەمەس. ال استىرتىن ەگەسۋشىلىكتىڭ بولا بەرۋى ىقتيمال، ءارى ول شىنىمەن دە قازولكەكوم بيۋروسىنىڭ مۇشەلەرى اراسىندا ورىن دا الدى. وعان سول تۇستا ءبىرىنشى حاتشىنىڭ ورتالىققا قىزمەتكە شاقىرىلىپ جاتقانى ءبىر جاعىنان، ەكىنشى جاعىنان س. قوجانوۆتىڭ قازولكەكومدا ەكى عانا حاتشى ۇستاۋ تۋرالى ۇسىنىسىنان استار ىزدەۋشىلىك تە جاتۋى ىقتيمال. قالاي بولعاندا دا، «تۇزەلمەيتىن ۇلتشىلعا» قارسى كۇرەستى بەسىنشى كەڭەستەر قۇرىلتايىنان كەيىن ىلە-شالا، حالكومكەڭەستىڭ بۇرىنعى توراعاسى ساكەن سەيفۋللين دە قوزعاپ جىبەرگەن-ءدى. ول، ءسابيت مۇقانوۆ «ءومىر مەكتەبىندە» اڭگىمەلەگەندەي، ماسكەۋگە، پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە، ءوزىنىڭ «قازاق ۇلتشىلدارىمەن كۇرەسى تۋرالى» ۇزاق حاتىن جونەلتتى. «سوندا، ۇلتشىلداردىڭ وزگە ارەكەتتەرىمەن قاتار... الاشوردا تۋىنىڭ قازاقستان بەسىنشى سوۆەت سەزىنىڭ زالىنا ءىلىنۋى تۋرالى... جازىلعان: – زالداعى قىزىل تۋلاردىڭ اراسىنا، دوسمۇحاممەتوۆ باسقارعان الاش ۇكىمەتىنىڭ قۇران سوزدەرىمەن اشەكەيلەنگەن جاسىل تۋى جايىلا ءىلىنىپتى... سەزدەن كەيىن... وقۋ كوميسسارياتىندا قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن قارت ۋچيتەل: «تۇپتەگەندە، بىزشە (ياعني – الاشورداشا) بولىپ شىقتى. سەزد ءبىزدىڭ الاشوردالىق جاسىل تۋىمىزدىڭ ساياسىندا اشىلدى» دەدى». بەسىنشى قۇرىلتايدىڭ – تۇتاس قازاقستاننىڭ جەر-جەردەگى كەڭەستەرىنەن كەلگەن وكىلدەردىڭ جاڭا استانادا باس قوسىپ وتكىزگەن العاشقى سەزىنىڭ پارتيا-كەڭەس تاريحناماسىندا ءوز دارەجەسىندە ەلەنبەۋىنىڭ ءبىر سىرى، بالكىم، وسىندا شىعار. «ول تۋ... سوڭعى كەزگە دەيىن الاشورداشىلاردىڭ ىقپالىندا بولىپ كەلگەن «قوجانوۆشىلدىق پەن سادۋاقاسوۆشىلدىقتىڭ» قولىمەن ىلىنگەن، – دەپ ەسكە الادى سەزگە رەسپۋبليكالىق پارتيا گازەتىنىڭ ءتىلشىسى رەتىندە قاتىسقان س. مۇقانوۆ ارادا قىرىق جىلداي ۋاقىت وتكەندە. – ...«قوجانوۆ پەن سادۋاقاسوۆتىڭ بلوگى» اتالعان توپ العاشقى ادىمىنان-اق «وڭعا» تارتتى دا، ءبىرازدان كەيىن ءتىپتى اشىق كەتىپ، «بايدىڭ بالالارى»، «الاشورداشىلار» دەيتىندەردى كەڭسەلەرگە، وقۋ ورىندارىنا تولتىرا باستادى». وكىنىشكە قاراي، مۇندا – قوجانوۆتىڭ ستالينگە حاتىندا «وتار چينوۆنيكتەرىنىڭ ءولى دۇشپانمەن ايقاسىپ باتىر كورىنۋشىلىگى» جايىندا كەلتىرگەن پىكىرىنە جارقىن دالەل بولارلىق سيپات باسىم. ال «بلوك» – مۇلدەم جاڭساق، تازا گولوششەكين ىعىندا كەتۋشىلىكتەن تۋعان انىقتاما. وعان پارتيا قۇجاتتارى، باسقا دا جاناما دەرەكتەر كۋا. س. سادۋاقاسوۆ – ەلىمىزدىڭ ءبىرتۋار ازاماتى، گولوششەكيننىڭ «اۋىلدا كىشى وكتيابر» جاساۋ جايىنداعى «رەۆوليۋتسيالىق» يدەياسىنا قارسى شىققان، ءاردايىم ەل-جۇرتتىڭ تۇتاستىعى مەن ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇراتتار جولىندا كۇرەسۋشى قايراتكەر بولاتىن. بىراق ونىڭ تاراپىنان س. قوجانوۆتىڭ قىزمەتىنە كوڭىلى تولماۋشىلىق 1925 جىلدىڭ جازىنا قاراي ارتا ءتۇستى. وعان سول تۇستا قازولكەكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ۆ.ي. نانەيشۆيليدىڭ ماسكەۋگە شاقىرىپ الىنعانى، ءسويتىپ قازاقستاننىڭ پارتيا ۇيىمىن ءىس جۇزىندە ولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى قوجانوۆ باسقارىپ وتىرعانى سەرپىن بەرگەن ءتارىزدى. ال وسى ەكى قابىرعالى قايراتكەر اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىكتىڭ ءتۇپ-توركىنىندە ءجاي عانا مانساپقورلىق تايتالاس جاتقان ەدى. جاس، وزىنە ءوزى سەنىمدى قايراتكەر س. سادۋاقاسوۆ س. قوجانوۆتىڭ ساياسي كوزقاراسىن دا، تاجىريبەسىن دە، وزىنەن ەرەسەكتىگىن دە مويىنداعىسى كەلمەدى. ونى سىناۋىنىڭ وزىنە مانساپتىق باسپالداق بولا قويمايتىنىن، ەڭ مىقتى دەگەن جەرگىلىكتى ەكى كوممۋنيستىڭ ايتىس-تارتىسى – باسقا باسشىنىڭ ورتالىقتان جىبەرىلۋىنە اپارىپ سوعارىن، ال ونىڭ قازاق ءۇشىن قايعىلى سالدارى ۇشان-تەڭىز بولارىن ويلامادى.

1927 جىلعى 10 تامىزدا قازولكەكوم مەن ستالينگە جازعان حاتىندا قوجانوۆ: «1925 جىلى سادۋاقاسوۆ جولداس مەنىڭ ەڭ ىمىراعا كەلمەيتىن قارسىلاسىم بولدى، – دەپ ەسكە الدى. – ول جالعىز ءوزى عانا مەنىڭ ولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى لاۋازىمىنان شاقىرىپ الىنۋىمدى اشىق تا تاباندى تۇردە تالاپ ەتتى...» ونىڭ سەبەبىن س. قوجانوۆ «...جەكە باستىڭ تۇسىنىسپەۋشىلىگىنە ەمەس، ساياسي كوزقاراستىڭ قايشىلىعىنا» بايلانىستى دەپ ءتۇسىندىردى...1925 جىلعى شىلدە ايىنىڭ 22-ءشى جۇلدىزىندا رك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتى بيۋروسى مەن ولكەلىك باقىلاۋ كوميسسياسى تورالقاسىنىڭ «سماعۇل سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ مالىمدەمەسى مەن سوعان وراي ولكەكوم سەكرەتارياتى 26 ماۋسىمدا قابىلداعان شەشىمگە بايلانىستى سىرداريا پارتيا ۇيىمىن تەكسەرىپ-زەرتتەۋ قورىتىندىلارىن» قاراعان بىرلەسكەن ءماجىلىسى بولدى. قازاتكوم توراعاسى ج. مىڭباەۆ باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ وكىلى وزولعا، بايانداماسىن تىڭداعاننان كەيىن: «سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ قىلىعىنا قالاي قارايسىز؟ ونىڭ ىستەگەنى – دالەلسىز مالىمدەمەسىمەن كۇللى ۇيىمدى دۇرلىكتىرگەنى – دۇرىس پا ەكەن؟» – دەپ توتە ساۋال قويدى. «جوق، – دەپ جاۋاپ بەردى تەكسەرۋمەن شۇعىلدانعان باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ قىزمەتكەرى وزول، – دۇرىس ەمەس، سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ ايىپتاۋلارىندا ءبىر دە ءبىر ناقتى دايەك جوق، ولارى تۇككە دە نەگىزدەلمەگەن. مەنىڭ ويىمشا، سادۋاقاسوۆ جولداس ءوزىنىڭ جاريا ەتكەن ماتەريالدارىن ءبىر عانا ماقساتپەن – قوجانوۆ جولداستىڭ سىرداريا گۋبەرنياسىنداعى ءرولى مەن ىقپالىن ازايتىپ كورسەتۋ جانە ماردىمسىز دەۋ ءۇشىن جيناعان بولۋ كەرەك. الايدا قوجانوۆ جولداستىڭ گۋبەرنيادا ىقپالدى ەكەندىگى داۋسىز، ونىڭ بەدەلىن سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ ارىز-شاعىمىمەن جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى قوجانوۆ جولداستىڭ سىرداريا گۋبەرنياسىنداعى ورىنى دا، اسەرى دە وتە زور». ال وزولدى (جوعارى لاۋازىمعا ۇسىنىلعان مىڭباەۆتىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعاعانى ءۇشىن) قىزمەتىندە قاسكۇنەمدىك سيپات بار قىزمەتكەرگە بالاپ، قوجانوۆ قازولكەكوم بيۋروسىنىڭ 11 ساۋىردەگى جابىق ماجىلىسىندە قاتتى سىناعان ەدى. دەمەك، وزولدىڭ سوعان قاراماستان قوجانوۆتى قورعاۋىنا قاراعاندا، تەكسەرىس وبەكتيۆتى جۇرگىزىلگەن. تالقىلاۋ كەزىندە سىرداريا گۋبكومىنىڭ توراعاسى كاۋچۋكوۆسكي ۇزاق ءسوز سويلەدى. «سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ گۋبكومداعى وپپوزيتسيونەرلەرمەن عانا پىكىرلەسىپ، مەنىمەن بۇل جايىندا ەشتەڭە سويلەسپەۋى وسىنشا دابىرالاماعا اكەلىپ وتىر، – دەدى ول ءسوزىنىڭ تۇيىنىندە. – سادۋاقاسوۆ جولداس دۇرىس ىستەگەن جوق دەپ ويلايمىن. باقىلاۋ كوميسسياسى مەن كرايكوم بيۋروسىنان وتىنەم، سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ءىس-ارەكەتىنە سارالاپ باعا بەرىلەتىن بولسىن». تالقىلاۋدى قورىتىندىلاي كەلە، بيۋرو: «سادۋاقاسوۆ جولداس ولكەلىك كوميتەت سەكرەتارياتىندا حابارلاعان ءجايت – سىرداريا پارتيا ۇيىمىنداعى احۋالدى باعالاۋى – شىندىققا جاۋاپ بەرمەيدى دەپ سانالسىن، ونىڭ ايتقاندارى جالعان حابار-وشارعا، وسەككە نەگىزدەلگەن بارىنشا تەرىس اقپاراتتىڭ سالدارى بولىپ تابىلدى»، – دەگەن سوزدەرمەن قورىتىلعان قاۋلى قابىلدادى.

اقىرى، 1925 جىلعى تامىزدىڭ سوڭىندا، ورتالىق كوميتەتتەن شيفروتەلەگرامما كەلەدى. 30 تامىزداعى بيۋرو ماجىلىسىڭدە قازولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س. قوجانوۆ وسى قۇجات جايىندا باياندايدى. ماسكەۋ قۇپيا جەدەلحاتىندا قازولكەكومعا جاۋاپتى حاتشى بولىپ گولوششەكين باراتىنىن، حاتشىلىق قۇرىلىمىنىڭ وزگەرتىلەتىنىن حابارلاعان ەكەن. بيۋرو بىلاي دەپ قاۋلى الادى: «رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى قازاقستاندا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ىسساپارعا جىبەرىپ وتىرعان گولوششەكين جولداس قازولكەكوم حاتشىسى بولىپ تاعايىندالسىن، وسى شەشىم تۋرالى رك(ب)پ وك قۇلاعدار ەتىلسىن». رك(ب)پ-نىڭ كادر ساياساتىنداعى زوبالاڭى زور ءناۋبات بولعان شەشىم، قازاق قايراتكەرلەرىنە الاۋىزدىقتارى ءۇشىن توبەلەرىنە تونگەن زاۋال سىندى كۇرت بەتبۇرىس رەسپۋبليكا ساياسي باسشىلىعى تاراپىنان وسىلاي قابىل الىندى. سودان سوڭ قوجانوۆ بيۋروعا ارنايى مالىمدەمە جاسايدى: «ولكەلىك كوميتەتكە جاڭا باسشى بەكىتىلگەندىكتەن، ءارى قازىرگى قۇرىلىمنىڭ ساقتالمايتىنىن ورتالىق كوميتەت شيفروتەلەگرامماسىندا انىق حابارلاعاندىقتان، ىسكەرلىك پايىم تۇرعىسىنان، ماعان بۇدان بىلاي اتقاراتىن ناقتى مىندەت جۇكتەۋدى سۇرايمىن». ول سەرىكتەرىنەن ءوزىن «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى قىزمەتىندە پايدالانۋدى وتىنەدى. بۇعان بيۋرو مۇشەسى، اعارتۋ حالكومى جانە «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى سادۋاقاسوۆ ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعادى: «قوجانوۆ جولداستىڭ جۇمىسى تۋرالى ماسەلە وعان قىزمەت بەرۋ سەكىلدى تار ۇعىمدا قارالماۋعا ءتيىس، ماسەلەنى ولكەكومعا ءۇش حاتشى قاجەتتىگى تۇرعىسىنان تالقىلاۋ كەرەك. وسىعان بايلانىستى رەداكتورلىق جايى ءتىپتى كوتەرىلمەسىن. ماسەلەنى ولكەكوم مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگى جينالعانعا دەيىن قاراماي تۇرا تۇرۋ ءجون». بيۋرو مۇشەلەرىنىڭ پىكىرى ەكى جارىلادى. ونى ن. ەجوۆ قوستايدى، ال ج. مىڭباەۆ وعان قارسى شىعادى. داۋىسقا سالعاندا ن. ەجوۆ، س. سادۋاقاسوۆ، و. جاندوسوۆ ماسەلەنى كەيىنگە قالدىرۋدى، ال ا. ورازباەۆا، س. قوجانوۆ، ج. مىڭباەۆتار «قوجانوۆ جولداستى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورلىعىنا تاعايىنداۋ تۋرالى» شەشىم جوباسىن بەكىتۋدى قولداپ داۋىس بەرەدى. ءۇش تە ءۇش. ماسەلە شەشىلمەيدى. سادۋاقاسوۆ تالقىلاۋدى جابىق ماجىلىستە جالعاستىرۋ جونىندە ۇسىنىس قويادى. قابىلدانادى. جابىق بيۋرو وتىرىسى مىنانداي قاۋلى الادى: «كازولكەكوم حاتشىسى قوجانوۆ جولداستى پراكتيكالىك جۇمىستا پايدالانۋ تۋرالى. ا) ولكەلىك كوميتەت پەن وتكەندەگى پارتكونفەرەنتسيانىڭ قازاق قىزمەتكەرلەرى اراسىنداعى توپتىق كۇرەس جانە توپتار اراسىندا ءپرينتسيپتى الاۋىزدىق جوقتىعى تۋرالى الىنعان بۇرىنعى شەشىمدەرىنىڭ ءپرينتسيپتى تۇعىرىنان اينىماي، ولكەكوم بيۋروسى بىلاي سانايدى: سادۋاقاسوۆ جولداستىڭ گازەت رەداكتورى جونىندەگى ماسەلەنى ءپرينتسيپتى كەلىسپەۋشىلىك اۋماعىنا تاسىمالداۋى دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەلسىن، ويتكەنى حاتشى جاعدايى – گازەتكە ساياسي باسشىلىق جاساۋعا حۇق بەرەدى. ب) ماسەلەنى ودان ءارى تالقىلاۋ گولوششەكين جولداس كەلگەنگە دەيىن قالدىرىلا تۇرسىن، سونداي-اق قوجانوۆ جولداستىڭ جۇمىسىن ناقتىلاۋ دا كەيىنگە قالدىرىلسىن. ۆ) سويلەگەن جولداستاردىڭ بارىنە ءوز پىكىرلەرىن ولكەكوم بيۋروسىنا جازباشا تاپسىرۋ ۇسىنىلسىن. (سادۋاقاسوۆ جولداس ءوز پىكىرىندە قالدى جانە بۇل ماسەلەنى رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنە جەتكىزۋ حۇقىن ءوز قۇزىرىندا قالدىردى). باسقا بيۋرو مۇشەلەرى ا), ب), ۆ) تارماقتارىن ءبىر اۋىزدان قابىلدادى. توراعالىق ەتۋشى – ولكەكوم جاۋاپتى حاتشىسى قوجانوۆ. بيۋرو حاتشىسى اگۋتين».

س. سادۋاقاسوۆتىڭ پىكىرىن وزگەرتپەي، «ماسەلەنى رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنە جەتكىزۋ حۇقىن ءوز قۇزىرىندا قالدىرۋىن» مالىمدەۋى مەن ف. گولوششەكيننىڭ ي. ستالينگە جازعان حاتىندا ايتاتىن: «ناقتى توپ سەركەسىنىڭ ماسەلەنى ورتالىق كوميتەتكە بارىپ شەشەتىن بۇرىنعى ءتاسىلى» تۋرالى ەمەۋرىن اراسىندا تىكەلەي بايلانىس بولعاندىعى كۇمانسىز، ياعني س. سادۋاقاسوۆ ماسكەۋگە بارعان ساپارلارىندا س. قوجانوۆتىڭ ساياسي بەت-بەينەسىن تەرىس جاعىنان سۋرەتتەۋمەن، قايراتكەرلىك ەڭسەسىن تۇقىرتۋمەن شۇعىلداندى دەپ شامالاۋعا نەگىز بار. ونىڭ ستالينگە 1924 جىلدىڭ كۇزىندە قوجانوۆتىڭ ۇستىنەن شاعىمدانىپ جازعان، ماسكەۋ ارحيۆىنەن سوڭعى جىلدارى تابىلعان حاتى دا وسى ويعا جەتەلەيدى. دەمەك، رەسپۋبليكا پارتيا ۇيىمىن باسقارۋعا گولوششەكيننىڭ كەلۋىن، قالاسىن-قالاماسىن، ىشكى الاۋىزدىعىمەن مۇمكىن ەتتى دەگەن ۇيعارىم جاساۋعا بولادى.«قوجانوۆ كرايكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بوپ تۇرعاندا سادۋاقاسوۆ كرايكومنىڭ بيۋرو مۇشەسى جانە سونىمەن ءبىر مەزگىلدە اعارتۋ جونىندەگى حالىق كوميسسارى ەدى، – دەدى 1925–1926 جىلدارى ۇلت تەاترىنىڭ العاشقى ديرەكتورى بولعان د. ءادىلوۆ 1928 جىلى وگپۋ تەرگەۋشىسىنە، سول شاقتاعى بارشا جۇرت مويىنداعان ءبىر شىندىق جايىندا سىر شەرتىپ. – قازاق قىزمەتكەرلەرى ىشىندە سادۋاقاسوۆ پەن قوجانوۆتى ەكى زور تۇلعا، ەكى كيت دەگەن پىكىر جۇرەتىن-ءدى، ال مەن ەكەۋىمەن دە جاقسى تانىس ەدىم....ەسىمدە، بىردە ماعان قوجانوۆ سادۋاقاسوۆپەن سويلەسىپ، ويىن ءبىلۋدى تاپسىردى، – دەپ ساباقتايدى ءسوزىن د. ءادىلوۆ. – قىزمەتتەن سوڭ مەن سادۋاقاسوۆپەن ەنگەلس كوشەسىندەگى «ارارات» رەستورانىنا كىردىم. جەكە بولمە الىپ وتىردىق. مەن ونىڭ قوجانوۆقا قانداي ايىپ تاعاتىنىن، كوزقاراستارىندا قانداي ايىرماشىلىق، كەلىسپەۋشىلىك بار ەكەنىن سۇراستىرۋعا كىرىستىم. سادۋاقاسوۆ ماعان ءبارىن ەگجەي-تەگجەيىنە شەيىن اڭگىمەلەپ بەردى». وسىناۋ ەكى ءىرى قايراتكەر جايىنداعى ءوزىنىڭ جەكە پىكىرىن ءادىلوۆ: «مەنىڭ ويىمشا، ولاردىڭ اراسىندا ءپرينتسيپتى كەرەعارلىق جوق بولاتىن، – دەگەن سوزدەرمەن ءبىلدىردى. – بىراق سولاردىڭ قاي-قايسىسى دا دەربەس كوسەم بولىپ، سوڭدارىنان بۇقارانى ىلەستىرىپ اكەتكىسى كەلەتىن. مەنىڭشە، بۇل تۇرعىدا ەكەۋىنىڭ ءوزارا كۇرەسى – تازا مانساپقورلىق تايتالاس ەدى». رەستورانداعى سول سىرلاسۋدا دوسى س. سادۋاقاسوۆتان ەستىگەندەرىن، ءۇش جىل وتە، د. ءادىلوۆ قۇپيا ورگان تەرگەۋشىسى الدىندا بىلاي ەسكە العان: «ول نارازى كۇڭكىلگە باستى – قوجانوۆ ورىنبورعا قىزمەتكە كەلگەن كەزىندە ونىمەن ساناسپاي قويادى. كرايكومدا ونى قۇلاتىپ تاستايدى. سونىڭ سالدارىنان ول جەتىسۋعا ىسساپارعا جىبەرىلەدى. وسى ءىسساپاردى ول ءوزىن قورلاعاندىق دەپ ەسەپتەيدى ەكەن. جەتىسۋعا جۇرەر الدىندا ول قوجانوۆقا كىرىپ، الدەبىر تاپسىرما بەرەر-بەرمەسىن سۇراپتى. قوجانوۆ وعان الماتىعا ات باسىن تىرەگەن بەتتە ەكسكۋرسيا جاساپ، قالانىڭ اينالاسىنداعى كورىكتى جەرلەرمەن تانىسىپ شىعۋعا كەڭەس بەرەدى. سادۋاقاسوۆ ونىڭ مۇنىسىن دا – ءوزىن مازاقتاپ-كەمسىتۋ دەپ ۇقتى، بىراق ەشتەڭە دەپ جاۋاپ قاتپاي ءجۇرىپ كەتەدى. قايتىپ ورالعانىندا وعان كىرىپ، ونىڭ وزىنە بەرگەن كەڭەسىن كادەگە اسىرعانىن، الماتىنىڭ ماڭىن ارالاپ تانىسىپ شىققانىن ايتىپتى. سوسىن سادۋاقاسوۆ مىنالاردى دا اڭگىمەلەدى: اقمەشىتكە قىزىلوردا دەپ قايتا ات بەرگەندە – قوجانوۆ ەشقايسىسىمەن دە اقىلداسپاي، ءوز بەتىنشە سەزدە بىردەن كوتەرىپ، وتكىزىپ-قابىلداتىپ جىبەرگەن. ونى بۇل سونىسى ءۇشىن دە كىنالادى». قازاقستاننىڭ ۇكىلى ۇمىتتەرى ىسپەتتى، الايدا جۇلدىزدارى جاراسپاي قالعان قوس كورنەكتى قايراتكەردىڭ «ارالارىندا، – ءادىلوۆ ارادىك قايتالاپ ايتقانداي، – سونشالىقتى ومىرايىپ-بادىرايىپ تۇرعان كەلىسپەۋشىلىك جوق-تىن». وڭاشا داستارحان باسىندا سۇحباتتاسقانىندا كوزى انىق جەتتى – سماعۇلدىڭ سۇلتانبەككە ەرەگىسۋ سەبەبىنە كەلتىرگەن «دايەكتەرىن ءجاي انشەيىن بالالىق ەگەسۋ دەرسىڭ...» ەكەۋىنە دە دوس-جاران بولعان دىنمۇحامەد ءادىلۇلى وكىنىشىن سەزدىرمەي، بەيتاراپتاۋ سارىنمەن، تەرگەۋشىگە: «ۇلتشىلدار ولاردىڭ كەلىسىمگە كەلىپ، قازاقستاندى بىرلەسىپ باسقارۋلارىن قالاپ ەدى، – دەيدى. – تىلەكتەرى ورىندالمادى، قوجانوۆ مۇنداعى قىزمەتىنەن ورتالىققا شاقىرتىپ الىندى. قوجانوۆتى قازاقستاننان شاقىرىپ اكەتۋ ىسىنە سادۋاقاسوۆ زور ۇلەس قوستى دەسەتىن جۇرت».

1925 جىلعى 19 قازاندا ف. گولوششەكين بيۋروعا ءوزىنىڭ ماسكەۋگە بارىپ قايتقان ءىسساپارىنىڭ ناتيجەسىن حابارلاپ، ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇيىمداستىرۋ بيۋروسى قابىلداعان مىنانداي قاۋلىنى وقىدى: «قازاقستان ولكەكومىنىڭ قۇرىلىمى مەن قۇرامى وزگەرتىلسىن، قازولكەكوم سەكرەتارياتى قۇرامىنا ولكەكومنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى گولوششەكين جولداس جانە ونىڭ ەكى ورىنباسارى ەجوۆ جولداس پەن جاندوسوۆ جولداس ەنگىزىلىپ قۇرىلسىن. قوجانوۆ جولداس ولكەكوم حاتشىسى مىندەتىنەن بوساتىلسىن دا، رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ قاراماعىنا جىبەرىلسىن». سونىمەن، س. قوجانوۆ ماسكەۋگە، ورتالىق كوميتەتكە قىزمەتكە شاقىرىلدى. وسىعان وراي ول وزىنە بيۋرو مىنەزدەمە بەرسە دەگەن ءوتىنىش ايتتى. بۇعان بيۋرو مۇشەسى س. سادۋاقاسوۆ «ورتالىق مىنەزدەمە سۇرامايدى» دەگەن جەلەۋمەن قارسىلىق ءبىلدىردى. دەگەنمەن، س. قوجانوۆتىڭ ءوز جۇمىسىنا ارىپتەستەرىنىڭ ءتيىستى باعاسىن بەرۋىن تاباندى تۇردە وتىنۋىنە بايلانىستى، 1925 جىلعى 21 قازاندا: «بيۋرونىڭ كەلەسى وتىرىسىنا مىنەزدەمەنى ازىرلەۋ سەكرەتارياتقا تاپسىرىلسىن»، – دەگەن قاۋلى قابىلداندى. س. قوجانوۆتىڭ ورىنبوردان بەرى بىرگە قىزمەتتەس بولىپ كەلە جاتقان ارىپتەسى، بولاشاقتاعى (ۇلكەن تەررور جىلدارىنداعى) س. قوجانوۆتىڭ جانە مىڭداعان وزگە دە جازىقسىز جانداردىڭ جەندەتى، جاڭا قۇرىلىم بويىنشا – رك(ب)پ قازولكەكوم جاۋاپتى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى ن. ەجوۆ 1925 جىلعى 25 قازانداعى بيۋرو ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىنا قىسقاشا عانا مىنەزدەمە ءماتىنىنىڭ جوباسىن ۇسىندى دا، قازولكەكوم بيۋروسى ونى بەكىتتى. وندا بىلاي دەلىنگەن: «قوجانوۆ جولداستىڭ جۇمىسىنىڭ باعاسى. قوجانوۆ جولداس ورتا ازيا مەن قازاقستانداعى ۇلت وكىلدەرىنىڭ ىشىنەن شىققان ءىرى قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بارلىق ۋاقىتتا جاۋاپتى پارتيا-كەڭەس لاۋازىمدارىندا ىستەدى جانە سوڭعى ۋاقىتتا رك(ب)پ ولكەكومىنىڭ حاتشىسى بولدى. زور ساياسي دۇنيەتانىمدى قىزمەتكەر. پارتورگاندار شەشىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋدا جىگەرلى جانە تاباندى».

قازاق رەسپۋبليكاسىندا ون-اق اي بەلسەندى قىزمەت اتقارا العان سۇلتانبەك قوجانوۆ قازولكەكومنىڭ بيۋروسىنا سوڭعى مارتە سول مىنەزدەمەسى بەكىتىلگەن 1925 جىلعى 25 قازاندا قاتىستى. ول كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەر بويىنشا پىكىر ءبىلدىرىپ، ءوز سوزىندە: «توپتار نەگىزىنەن مانساپتىق سيپاتتا قۇرىلادى، – دەپ اتاپ كورسەتتى، – توپتاردا مانساپقورلىق ەلەمەنتتەر مولىراق، ال ساياسي جانە رۋلىق ەلەمەنتتەر، بىلاي ايتقاندا، مانساپ مۇددەسىنە قىزمەت جاسارلىق ءرول عانا وينايدى». قالاي دەسەك تە، مانساپ قۇلقىنىنا ۇلت مۇددەسىن قيىپ جىبەرۋ، قوجانوۆ كوكتەمگى (1925 جىلعى 9–11 ساۋىردەگى) پلەنۋمدا اتاپ كورسەتكەندەي، قازاقى ىندەتتەن ارىلا الماعان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ «كەمشىلىگىن بەتكە ۇستاپ، وتارشىلداردىڭ وتارشىلدىق ويلارى مەن ناۋقاندارىن جۇرگىزۋلەرىنە» كەڭ جول اشتى. قازاقستانداعى بولاشاق ءىس-ارەكەتتەرىنە ەڭ باستى كەدەرگى بولۋى ىقتيمال «جىكشىل» سۇلتانبەك قوجانوۆتى ماسكەۋگە اتتاندىردى دا، ماسكەۋ ەميسسارى فيليپپ گولوششەكين ونىڭ ەسىمىن «قوجانوۆشىلدىق» دەگەن جاماناتتى ايدارمەن «توپشىلدىق» سيمۆولى ىسپەتتەندىردى، ءوزىنىڭ «قازاق جەرىن جيناۋمەن» شۇعىلدانعانىن جاريا ەتتى. ءسويتىپ قازاق كوممۋنيستەرىن ءوزارا قىرقىستىرۋعا، وزىمەن تايتالاسۋعا قاۋقارى بارلارىن قىزمەتتەن قۋعا، قالعاندارىنىڭ سانا-سەزىمدەرىن ورتالىق ويىنا سايكەس بىركەلكىلەندىرىپ («نيۆەليروۆكا جاساپ») قىرناۋعا بارىن سالىپ، قازاق حالقىن وتىز ەكىنشى جىلعى جاساندى اپاتقا جەتەلەي بەردى...

دەرەككوزدەر: كازاكستانسكايا ورگانيزاتسيا ۆكپ(ب) ۆ رەشەنياح ەە كونفەرەنتسي ي پلەنۋموۆ س پريلوجەنيەم ۆاجنەيشيح وبششەپارتينىح دوكۋمەنتوۆ و كازاكستانە. 1920–1925 گ.گ. ۆىپۋسك 1. – الما-اتا–موسكۆا، 1931; پياتىي ۆسەكازاكسكي (ۆسەكيرگيزسكي) سەزد سوۆەتوۆ. (15–19 اپرەليا 1925 گ.). ستەنوگرافيچەسكي وتچەت. – كزىل-وردا (اك-مەچەت), 1925; قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعاتى. – № 78754-ءىس. 1-ت.; ستەنوگرافيچەسكي وتچەت پلەنۋما كراەۆوگو كوميتەتا ركپ(ب). 9.IV-25 گ.–11. IV -25 گ. // قر پرەزيدەنتىنىڭ مۇراعاتى. – 141-ق.; وچەركي يستوري كوممۋنيستيچەسكوي پارتي كازاحستانا. – ا-ا.،1963; ۆوپروسى يستوري كومپارتي كازاحستانا. ۆىپۋسك شەستوي. – ا-ا.، 1969.

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz