پىكىرلەسۋشىلەر: فيلوسوف ءابدىراشيت باكىرۇلى مەن فيلوسوف بەرىك اتاش...

ءا.ب. – كوپ ادام قازاق حالقىنىڭ تاريحىن ۇلت بولىپ قالىپتاسقان قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىمىن بايلانىستىرادى. بۇگىندە ءبىز شەگارانى ۇزارتىپ، قازاق ەلى مەملەكەتتىلىگىن التىنورداعا جاقىنداتتىق. جوشى حان باسقارعان اقوردانى قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى رەتىندە كورسەتۋگە ۇمتىلۋدامىز. سوعان ساي، قوعامدىق سانادا سول زامانعى حالىقتىڭ قۇرامى، ونىڭ دۇنيەتانىمى تۋرالى تولىق اقپاراتقا قاجەتتىلىك تۋىنداۋدا. سونىڭ كورنەكتى ءبىر سالاسى – حالىقتىڭ ءدىني نانىم‑سەنىمى تۇرعىسىندا بولىپ وتىر. ونىڭ ءوز سەبەپتەرى بار، مىسالى، سوڭعى وتىز جىلدام استام تاۋەلسىزدىك ۋاقىتىندا ەلىمىزدە، اسىرەسە، قازاق ۇلتىندا دىنگە كوزقاراس كۇشەيدى. بارلىق جەرلەردە مەشىتتەر سالىنىپ، ءدىني وقۋ ورىندارى اشىلدى. كوپ قازاق بالالارى يسلام ءدىنى قاتاڭ ۇستالاتىن يران، تۇركيا، سيريا، يراك، اراب امىرلىگى، ساۋد ارابياسى، ەگيپەت جانە باسقا ەلدەردە ءدىني ءبىلىم الىپ قايتتى.  ارينە، حالىق وعان قۋاندى. الايدا، ول قۋانىش كوپكە سوزىلمادى. ول مەملەكەتتەردەن ءدىني ءبىلىم العان جاستار،  ەلگە كەلگەن سوڭ ءوز «ءدىني كواليتسيالارىن» قۇرا باستادى. ماسەلەن، اراب ەلدەرىنەن وقىعاندار ءدىن ەرەجەسىنە باعىنىشتى قوعام قۇرۋدى كوزدەسە، تۇركيادا وقىعاندار ءدىني ليبەراليستىك باعىتتى ۇستانىپ، سوپىلىقتى جانداندىرعىسى كەلدى. بىزدە شەت مەملەكەتتەردىڭ كومەگىمەن ءدىني ۋنيۆەرسيتەتتەر جانە فاكۋلتەتتەر، مەدرەسەلەر اشىلدى. شەت ەلدەن وقىعاندار سول جەرگە ۇستاز بولىپ، جاستاردى ءوز كوزقاراسى مەن تانىمىنداعى «دىنگە» ۇيرەتۋدى قولعا الدى.

بىراق، ول ۇستازداردا دا، وقۋشى جاستاردا دا ۇلكەن كەمشىلىك بار ەدى. ول – قازاق ەلىنىڭ تاريحىن كەلتە ءتۇسىنىپ، ونى تەك يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىمەن ولشەنەتىن تاريحقا بەت بۇرۋى ەدى. ماسەلەگە وسى تاريحي كوزقاراسپەن كەلگەندە، قازاق ەلىنىڭ «قازاق» دەگەن اتپەن تانىلعانعا دەيىنگى تاريحى سانادان جويىلىپ، ۇلت «تاريحي سانادان» اجىرايدى. سودان كەيىن، ءدىني ادام ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن تەك قانا وسى دىنمەن بايلانىستىراتىن كۇيگە تۇسەدى. ەندى ول  ادامعا قازاق ەلىنىڭ دۇنيەتانىمى، ياعني، ءدىني تانىمدىق تاريحى كونە ساق‑عۇن داۋىرىنەن بىزگە ءسالت‑داستۇر تۇرىندە كەلە جاتقانىن ايتىپ ءتۇسىندىرۋدىڭ ءوزى مۇمكىن بولماي قالادى. وسىلايشا، قوعامنىڭ ءدىني ساناسى «كەلتە تاريحتى» العا تارتىپ، «يسلام اتا‑بابادان كەلە جاتقان ءدىنىمىز» دەگەن قاتاڭ ەرەجەنى قابىلدايدى. قازاق ءوز تاريحىندا ودان وزگە دە ۇستانىمداردا بولعان دەگەن تۇجىرىمدى جوققا شىعارادى. ءسويتىپ، ول ءوزىنىڭ «ارعى تاريحىنان» جەرىپ، ونى جابايىلىق، قوراشتىق، انايىلىق رەتىندە سىناي باستايدى. بۇل ءۇردىس ءورشي كەلە كونەدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق سالت‑داستۇرلەردى تەرىستەۋگە، نە بولماسا، قازاقى ءسالت‑داستۇردى كوپ عاسىرلار كەيىن پايدا بولعان يسلام ءدىنىننىڭ بۇگىنگى قالىبىنا ۇيلەستىرۋگە، اقىر‑سوڭى ‑ قازاق ءداستۇرىنىڭ ءبارىن تەك قانا يسلام ءدىنى مەن ونىڭ پايعامبارلارىنان  شىعارۋعا بەت بۇرادى.

ناتيجەسىندە قوعام ەكىگە جارىلادى: ءبىرى – ءوز حالقىنىڭ تەرەڭ تاريحىن جوققا شىعارۋشى ءدىني راديكالدى توپقا اينالسا، ەكىنشىسى – تەرەڭ تاريحتى نەگىزگە الا وتىرىپ، ءسالت‑داستۇرىمىزدى يسلامدانۋدان قورعاۋشى توپقا اينالدى. العاشقى توپ – تاريح پەن ءدىن اراسىن اجىراتا بەرمەيتىن، دىنگە تەك قانا «ءدىن» دەپ قارايتىن، سانالارى دىنمەن دوگمالانعان، الايدا بۇگىندە  كوپشىلىكتەن قولداۋ تاۋىپ وتىرعان ءدىن وكىلدەرى بولسا، ەكىنشى توپتاعىلار – قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جوعارى قوياتىن، ونىڭ ۋنيتارلى مەملەكەت رەتىندە ءوز مادەنيەتى، ءوز ءداستۇرى، ءوز ءدىني نانىم‑سەنىمى بولۋى قاجەت ەكەندىگىن تۇسىنگەن، عىلىم‑بىلىمگە جاقىن زايىرلى قوعام وكىلدەرى بولىپ كەلەدى.  بۇگىندە وسى قايشىلىق شەگىنە جەتىپ، ول ەندى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك دامۋىنا، ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ قالىپتاسۋىنا، عىلىم‑بىلىمگە اشىق باعىتقا كوشۋگە كەدەرگى كەلتىرە باستادى دەسەك بولادى. بۇل قايشىلىق كۇننەن كۇنگە ۇدەپ بارادى. وسىعان نە ايتۋعا بولادى؟

ب.ا. – كونەدەن ساباقتاسقان تاڭىرلىك دۇنيەتانىم  كەيبىرەۋلەر ويلاپ جۇرگەندەي، قانداي-دا ءبىر اپريورلى (تاجىريبەگە قاتىسسىز), نوۋمەنالدى (تەك اتاۋ، ءسوز، ۇعىم), سحولاستيكالىق ء(دىني بوس سوزدىلىك), بايىرعى ميفتەردىڭ جيىنتىعىنان باسقا تۇك تە ەمەس، نەمەسە، زامانعا ساي كەلمەيتىن كونەنىڭ سارقىنشاقتارى ت.ب. ەمەس، ول ‑  زاماناۋي ءومىر شىندىعى.

ول ‑ ءسىز بەن ءبىزدىڭ بىتە قايناسىپ كەتكەن قازاقي ءومىر سالتىمىز، بۇگىنگى كۇنى دە ماڭىزى مەن وزەكتىلىگىن جويماعان، قوعامدىق ءومىرىمىزدىڭ ءار سالاسىن قامتيتىن ماڭگىلىككە ارنالعان ەرەجەلەر مەن قاعيداتتارىڭ جيىنتىعى. تاڭىرلىك دەگەنىمىز – سانا ەكولوگياسى، مەديتسينا، تەراپيا، تولىققاندى ازامات قالىپتاستىرۋ پەداگوگيكاسى، اسقاق ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار قاعيداسى، ءدىن ارالىق تاتۋلىقتى ساقتاۋ مەن زايىرلىلىق ۇلگىسى ت.ب. قامتىعان امبەباپ دۇنيەتانىم مەن ءومىر تاجىريبەسى.

سونىڭ ءبىرى – تاڭىرلىك پاتريوتيزم، ۇلتجاندىلىق، ەلىنسۇيگىشتىك قازىرگى زامانعى پاتريوتيزم ءۇشىن ۇمىت قالدىرماي ساقتاۋدى سۇرانىپ تۇرعان زاماناۋي  قاجەتتىلىك. ونىڭ ىشىندە ‑ اسكەري ءپاتريوتيزمدى نىعايتۋدىڭ يدەولوگياسى دا بار. بۇگىندە اسكەري قىزمەتتەن نە وتان قورعاۋ بورىشىنان قاشىپ جۇرگەن ازاماتتارىمىز قانشاما. تىپتەن، بۇل ءورشىپ بارا جاتقان بەتالىسقا اينالعان سياقتى.

ال، تاڭىرشىلدىكتەگى ۇلتتىق رۋح يدەياسى جالعان پاتريوتيزم ەمەس. ول نامىس پەن جىگەر، شابىت پەن ەرلىك، ارقالانۋ (ارقاسى قوزۋ) مەن ەل ءۇشىن ءوزىن قۇربان ەتۋگە الىپ باراتىنداي – باتىرلىق پەن ەرجۇرەكتىلىك. ونى باتىرلار جىرىنداعى ەپوستاردان دا كورۋگە بولادى. بىراق ماسەلە، بۇل تۇستا، سول تاڭىرلىك اسكەري ءپاتريوتيزمنىڭ قالاي قالىپتاسقاندىعىنا، ونىڭ گەنەزيسىنە، فيلوسوفياسىنا شولۋ جاساۋدىڭ ماڭىزدىلىعىندا بولىپ وتىر.

ءا.ب. – كەيىنگى كەزدە الەمدىك ساياسات شيرىقتى. ءاربىر ەل ءوز قاۋىپسىزدىگىنە تونەتىن قاۋىپ بار ەكەنىن سەزىنە باستادى. سوندىقتان، «ەل –ەرىن قورعايدى، ەر – جەرىن قورعايدى» دەمەكشى، ءبىز دە ۇلتتىق قورعانىس ماسەلەسىن كوتەرە باستادىق. سوندا  ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان جاعدايلارمەن جولىعىپ جاتىرمىز. شىن مانىسىندە، ءبىزدىڭ حالىق وتىز جىل بويى ءبىر عانا باتامەن ءومىر ءسۇردى دەسە بولادى، ول – «باي بولايىق، باقۋاتتى بولايىق» دەگەن ءسوز ەدى. ارينە، باي بولۋدىڭ دا، باقۋاتتى بولۋدىڭ دا ەش سوكەتتىگى جوق. مۇنداعى ماسەلە باسقادا بولىپ تۇرعان سىڭايلى، ول – «بايلىق پەن باقۋاتتىلىققا جەتۋدىڭ جولى قانداي؟» دەگەن سۇراقتىڭ نازاردان تىس قالدى ما دەيمىن. جالپى، قازاق دۇنيەتانىمى تەك ادال ەڭبەكپەن تاپقان دۇنيەنى باعالايدى. قازاق ەشقاشان «كۇنى‑تۇنى جالبارىنسام ‑  ماعان ءتاڭىر ۇيىپ‑توگىپ بەرە سالادى» دەگەن ءدىني پاتەرناليتستىك ۇستانىمعا بارماعان حالىق ەدى.  سوندىقتان، ول «ەڭبەك ەتسەڭ – ەمەرسىڭ» دەپ، ۇرپاعىن ەڭبەككە، ياعني، ادالدىققا، شىنايى ومىرگە بەيىمدەگەن. مەنىڭ پايىمداۋىمدا، سول ءداۋىردىڭ «باتىرلىق باستاۋىندا» ومىرگە دەگەن وسىنداي كوزقاراس جاتىر ما دەپ ويلايمىن. بۇگىندە وسى پرينتسيپ وزگەردى. بايۋدىڭ جانە باقۋاتتى بولۋدىڭ نەشە ءتۇرلى تەحنولوگيالىق مۇمكىندىكتەرى پايدا بولدى. ول اركىمگە بەلگىلى. مىسالى، الەمدەگى ەڭ باي ادامداردىڭ كوبى بايلىعىنا تالانتى مەن عىلىمي نە باسقا جاڭالىقتارى ارقىلى جەتكەن. ال، ءبىزدىڭ ەلدەگى جاعداي مۇلدەم باسقاشا بولىپ شىقتى. ءبىزدىڭ بايلار بايلىعىنا اتا‑بابادان ميراس بولىپ قالعان قازىنا‑بايلىقتى ساتۋ ارقىلى، ءوز مەملەكەتىن ۇرلاۋ‑توناۋ ارقىلى قول جەتكىزگەنى قۇپيا ەمەس. قازىر ولاردىڭ ءبارى دەرلىك شەت ەلدەرگە قاشىپ كەتتى. بىراق، ولار بىزگە وزدەرىنىڭ «جامان ۇلگىسىن» قالدىرىپ كەتتى. سونىڭ ارقاسىندا، جاستاردىڭ ساناسىنا «وتان» ۇعىمى ەمەس، «بايلىق» ۇعىمى ءسىڭدى. ال، «بايلىق» ‑ شەگارا تاڭدامايتىن قۇبىلىس. ول جەردە «پاتريوتيزم» تەك شارتتى تۇردە ايتىلادى: «وتانننان ساعان پايدا بولسا عانا ول ‑ وتان، بولماسا – ونىڭ قاجەتى شامالى» دەگەن... ال، «ادال ەڭبەكتىڭ» ورنىن مەملەكەتتىك جانە ءدىني پاتەرناليزم باستى. مىسالى، دىنشىلدەر «كۇندىز‑تۇنى ۋاعىز ايتىپ وتىرعان ادامعا قۇداي بەرە سالادى» دەپ، ساناسى بەكىمەگەن جاس ۇرپاقتى اداستىرۋعا قىزمەت ەتىپ جاتىر. ودان وزگە، ءدىن بويىنشا قازىر «وتان» دەگەن قاسيەتتى ءسوزدى «جۇماق» دەگەن تاڭعاجايىپ الەم الماستىرعان. وعان سەنگەن جاستار دا وتاننان بۇرىن جۇماعىن ويلايتىن «ءدىني ەگويزم» كەسەلىنە ۇشىراۋدا. بالكىم، مەنىڭ بۇل ويلارىم شامادان تىس پەسسيميزم شىعار. دەگەنمەن، اقيقاتتىڭ ءبىر ۇشى وسىندا جاتقان سياقتى...

 ب.ا. – تاڭىرلىك سەنىمدە: ۇلت – ۇلتتىق رۋح تۇرىندە شىنايى ءوز ءمانىن قايتالايتىن ساتىلاردان وتەدى: «ادام» – تۇركى ۇرپاعى، كوك ءتاڭرىنىڭ ۇلدارى، الەمنىڭ ازاماتى». تاريحتاعى تۇركىلىك ەتنوتسەنتريزمدىك ءداۋىر وزدەرىنىڭ الەمگە تولىق اشىق ەتنيكالىق ساناسىن  - تىلسىم (ترانستسەندەنتالدى) رۋحتىڭ وزەگىن (سۋبستانتسياسىن) تۋدىردى. وسى «رۋحتاندىرۋشىلىقتىڭ» ارحەتيپتىك، قان ارقىلى، شەجىرە، ەپوستار ت.ب. ارقىلى بەرىلگەن تۇتاس مازمۇنى بار. الدىمەن، بۇل ‑ «ءتاڭىرىنىڭ ۇلدارى» يدەولوگياسى. تاڭىرشىلدىكتە ادام قۇدايدىڭ قۇلى ەمەس، ونىڭ ۇلدارى. بىلگە قاھان، كۇلتەگى ت.ب. ءتاڭرىنىڭ قالاۋىمەن بولعان دەپ سانالعان.

تۇركىلەر تۋرالى ورتا عاسىرداعى ۇلى عالىم ماحمۇد قاشعاريدىڭ «تۇرىك تىلدەرىنىڭ لۇعاتىندا» بىلاي دەگەن: «ۇلى ءتاڭىر ايتادى: «مەنىڭ ءبىر تايپا قوسىنىم بار. ولاردى تۇرىك دەپ اتاپ، كۇنشىعىسقا قونىستاندىردىم. كەيبىر تايپالارعا رەنجىسەم، تۇرىكتەرىمدى قارسى اتتاندىرامىن»  دەگەن جولدار وسىنىڭ ايعاعى. ياعني، ەشكىمگە دە باس يمەيتىن ەركىندىك پەن ازاتتىق رۋحتى بويىنا ءسىڭىرۋ تاڭىرشىلدىكتىڭ باستى يدەياسى. وسى يدەيا تۇركى حالىقتارىنىڭ الەمدە سان مارتە رەت الىپ يمپەريالار مەن حاندىقتار قۇرۋىنا الىپ كەلىپ جىگەرلەندىردى، رۋح بەردى، مىسىر، ءۇندى جەرى، قىتاي ت.ب. ەلدەردىڭ بيلەۋشى امىرلەرى ەتتى.  

تاڭىرلىك رۋح قالىپتاستىرۋدىڭ تاعى ءبىر موتيۆاتسياسى كونە تۇركىلىك داۋىردەگى – كوك ءبورى توتەمى. ول بورىگە سىيىنۋعا ەمەس، ونى دا ءتۇز تاعىسى رەتىندە قۇرمەتتەپ،  ساناسىپ ءومىر سۇرۋىنە الىپ كەلدى.  ءبورى – تۇركى دالاسىندا جەكە دارا ءومىرى ارقىلى تۇركى حالقىنا رۋح بەردى، بورىلىك رۋح تۇركىلىك رۋحقا تاسىمالداندى. ءبورى – وزىنە سەنىمدىلىكتىڭ، دالانىڭ قاتال زاڭدارىنداعى تاجىريبە الاڭىندا ءوزىن-ءوزى ۇنەمى سىناۋ تاجىريبەسىنىڭ جالقى وكىلى; قايسارلىق، جىگەرلىلىك، قايتپاس رۋحتى، وجەت، ايلاكەر ت.ب. پسيحولوگيالىق ساپالاردى جيناقتاعان تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستە «جەڭىمپاز» اتانعان ومىرشەڭ «جاندى تىرشىلىك يەسى». ول جالىعۋ مەن قورقۋدى، شارشاۋ مەن دەمالۋدى، شەگىنىس پەن جەڭىلىسكە كونبەيتىن «بيولوگيالىق روبوت» سىندى حايۋان.  بويىندا نامىس پەن جىگەرى بار، ياعني، اقىلى بولسا «ولىمنەن ۇيات كۇشتى» دەگەن قازاقى قاعيدانى باسشىلىققا الاتىن جانۋار. سونىمەن قاتار، قارتايعان كارىلەرىن دە دالاعا تاستامايتىن جانە ءومىر بويىنا ءبىر عانا جۇپ قۇرۋعا تاعايىندالعان. قوساعىنان ايرىلسا، بىرنەشە اي بويى ازا تۇتىپ، وعان دەگەن ادالدىعىن بىلدىرەتىن ەرەكشە تابيعي جاراتىلىس.

وسى ساپالاردى ەر تۇركىلەر وزدەرىنە كوشىرگەن (پروەكتسيالاعان), ونىڭ قاسيەتتەرىن وزىنە تاسىمالداعان، تىرشىلىكتىك بولمىسىن  ۇلگى رەتىندە ۇقساتقان، «وزىنەن - ءبورىنى، بورىدەن - ءوزىن كورە ءبىلۋدىڭ» وزىندىك ءبىر بەينەسىن قۇراستىرعان. بۇل دالالىق دانالىقتىڭ ءرامىزى – «ءبورى بولمىسى»، نە بولماسا، «بورىلىك بولمىس»! . سوندىقتان، قاسقىردىڭ قازاقتاردا بىرنەشە تابۋلىق بالامالى اتاۋلارى قالىپتاسقان: ءبورى، يتقۇس، قۇرت ت.ب.

ءا.ب. – بۇگىندە كەيبىر دوگماشىلدار نە ادەيى، نە بىلمەستىكپەن وسىنى فيزيكالىق تۇرعىدا تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. ولار «بورىدەن قالاي تۋدىڭدار؟ ۇماي انالارىڭ ودان قالاي بالا تاپتى؟» دەگەن سۇراقتى قويىپ، وزدەرىنشە «تاڭىرشىلەردى كەرەمەت مۇقاتىپ تاستادىق» دەپ ويلايدى. سوعان راحاتتانادى. الايدا، ولار وزدەرىنىڭ شولاق ويىن اڭعارمايدى. جالپى، دىندەردە مۇنداي سيۋجەتتەر كوپ. مىسالى، حريستيان دىنىندە «تازالىعىنان اجىراماعان قىز – دەۆا ماريا» بار. ول تىكەلەي «قۇدايدىڭ قالاۋىمەن بالا تاپقان قاسيەتتى ايەل‑انا». بىراق، ءبىزدىڭ ءدىن ونى تالقىلامايدى. تەك تاڭىرلىك دۇنيەتانىمداعى ۇماي انانىڭ وبرازى ولارعا تىنىشتىق بەرمەيدى. مەنىڭشە، ۇماي – تىرشىلىك باستاۋى، تىرشىلىكتىڭ قۇدايى. ول دا ەجەلگى تۇركىلەردىڭ رۋحاني بولمىسىنىڭ ءبىر بولىگى.

ب.ا. – بورىلىك ‑  رۋحتاندىرۋشىلىق رۋح!  ول ۇلتتىق رۋح وزەگىنىڭ ءوزىن-ءوزى قايتادان تانۋىنا، ءوزىن-ءوزى ۇنەمى قايتالاۋىنا جول اشىپ وتىراتىن سيمۆوليكالىق تىلسىم. سونىمەن قاتار «بورىلىك رۋح» تۇركىلەردە قاناعات سەزىمدەرىن تۋعىزىپ، ولاردىڭ قۋاتتى رۋحىنا رەتتەۋشىلىك، تولىقتىرۋشىلىق (كومپەنساتورلى), جانە كەلىسىمدىلىك قىزمەتتەرىن اتقاردى. ياعني، ءبورى مەن رۋح كىرىكتىرىلگەن نۇسقادا ۇلتتىق بولمىستى، قۋاتتى جاۋىنگەرلىك رۋحتى «قايتالايدى». ءسويتىپ، ول اسكەري ءپاتريوتيزمنىڭ نەگىزىن قالايدى. بۇل الەۋمەتتىك يدەولوگيا تۇركى ازاماتىنىڭ بيولوگيالىق، فيزيولوگيالىق قۋاتتىلىعىنىڭ ورنىعۋىنا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ىقپال ەتتى.  مىنە، وسى  ارقىلى كوشپەندىلىك وركەنيەت پەن تۇركى حالقىنىڭ عاسىرلار بويى الەمگە قالاي ۇستەمدىك جۇرگىزگەنىن، نەلىكتەن جارتى الەمدى بيلەي العاندىعىن وڭاي تۇسىنۋگە بولادى.

ءا.ب. – وسى «بورىلىك رۋحتى» جويۋ قالاي جۇزەگە اسىرىلدى؟

ب.ا. – روسسيانىڭ وتارلاۋ ساياساتشىلارىنىڭ پسيحواناليتيكتەرى قازاقتى تولىقتاي باعىندىرۋ ءۇشىن ەڭ باستى قاۋىپ، ەڭ نەگىزگى كەدەرگى  وسى – «بورىلىك رۋح» ارحەتيپى ەكەندىگىن تەرەڭ باعامداي الدى. «بورىلىك رۋح ساناسىن ءولتىرۋدى» ولار قازاقتىڭ ۇرپاقتارىنان باستاۋ كەرەكتىگىن جەتە ءتۇيسىندى. سوندىقتان، كەڭەس زامانى تۇسىندا ايۋ مەن ارىستاننان قورلىق كورىپ، ادام مەن تۇلكىدەن ۇنەمى الدانىپ جۇرەتىن «بايعۇس» قاسقىردىڭ وبرازىن جاساقتاۋ ميفولوگياسىن (يدەولوگياسىن) مۋلتفيلم، ەرتەگى تۇرىندە قازاق حالقىنىڭ بالالارىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىردى. ولار وسى پسيحوتەحنيكامەن ارنايى اينالىستى. بورىلىك رۋحتى جويمايىنشا، وتارلاۋ، ياعني، حالىقتى قۇلدىق پسيحولوگيادا ۇستاۋ مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن اڭعاردى. ولار سول سەبەپتى وسى قاۋىپتى دەپ سانالعان رۋحپەن كوپتەگەن جىلدار بويى ارنايى اينالىستى.

رۋح دەگەنىمىز، مەيلى ‑ بورىلىك بولسىن، مەيلى – قىران بولسىن، مەيلى  قانداي-دا باسقا دا كوزدەردەن ءنار الماسىن ‑ ماڭگىلىك ومىرشەڭ، اسا قۋاتتى،  وزگەرگىش-بەيىمدەلگىش ءورىس. ونى 1986 جىلعى قازاق جاستارىنىڭ كوتەرىلىسىندەگى «ۇيقىلى رۋحتىڭ قايتا ويانۋى» دالەلدەدى. قازىرگى تاڭدا دا ەرلىك پەن ەلدىكتى ناسيحاتتاۋدا، ەر ازاماتتار ءۇشىن نامىس پەن جىگەر قالىپتاستىرۋدا وسى تاڭىرلىكتەگى «ءبورى رۋحىنىڭ» قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگى تۇسىنىكتى جايت.

ءا.ب. – بۇگىندە بەلگىلى فيلوسوف «بۇگىن» اتتى ماسەلە كوتەرە باستادى. ياعني، ول بويىنشا بولاشاقتىڭ نەگىزىن قالاۋعا بۇگىنگى ۇرپاق جاۋاپكەرشىلىكتى ‑ ول وسىنى ايقىن ءبىلۋى كەرەك ەكەن. ياعني، قازاق ەل بولامىن دەسە وتكەنىمەن ماقتانا بەرمەي، بولاشاقتىڭ بوس قيالىنا بارا بەرمەي – بۇگىن بولاشاقتىڭ ىرگەتاستى بولاتىنداي «ەرتەڭنىڭ كونتسەپتسياسىن» ۇسىنا الۋى ءتيىس دەيدى ول. الايدا، ول كەزدە باسقا ءبىر سۇراقتار تۋادى عوي، ول:  «بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بولمىسى قانداي؟ ول ەرتەڭنىڭ عانا ەمەس، بۇگىننىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز موينىنا ارتۋعا قابىلەتتى مە؟ ەرتەڭ حالىقتى ورعا جىقپاسىنا كەپىلدىك قايدا؟» دەگەن. ەندەشە، بۇگىنگى ۇرپاق بولمىسىنىڭ انىقتاۋشىسى تەك تاريحتا جاتىر دەر ەدىك. ءوزىمىز كورىپ وتىرعانداي، وسىعان دەيىنگى قالىپتاسقان قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى وسى زاماننىڭ سەرپىندى دامۋىنا توتەپ بەرە الۋشى ەدى...  جانە دە، تاۋەلسىزدىك وعان قوسىمشا مۇمكىندىك بەردى. ءبىز فيلوسوف رەتىندە «وسىنى جوعالتپايىق» دەپ زار يلەدىك، كولدەي ماقالالار جازدىق..

بىراق، ەكىنشى شىندىق – وسىعان دەيىن كەز كەلگەن اپاتقا توتەپ بەرە الاتىن «قازاق قۇندىلىعىنا» ايالى الاقان جولىقپادى. بيلىك - ءوزىن قۇندىلىق ساناپ كەتتى. حالىق – «باي‑باقۋاتتى» ويلاۋمەن كەتتى. ءسويتىپ، «ءبارىن جارىلقاۋشى» دەگەن ءبىر ادامعا تابىنۋ ەپيدەميالىق دەڭگەيگە جەتتى. داۋالى ءسوزى بار ادام «اڭىسىن اڭدىعان اڭشىعا» ۇقساپ، مايدالاندى... بەينەسىن جوعالتتى... ۇيات، وبال، جاقسى دەگەن جايىنا قالدى. ءبىز قاسقىر قوعام ورناتتىق. قاسقىر ەمەس، شۇيەبورى دەسەك تە بولادى...

قوعام بولسا ‑ بولاشاقتىڭ ەرتەگىسىنە لىقا تويدى...  تويعان سوڭ، «بولماعاندا  بولمىسىمىزدى جوعالتىپ المايىق" دەپ، وتكەنىن قاۋزاپ كەتتى... ونى ساناعا ءسىڭسىن دەپ ميفتەندىردى...  سەبەبى، حالىق بولاشاقتا ءبارىبىر تەك وسى باستاۋدان قايتا تۇلەيتىنىن ءبىلدى... ەندى، سونىڭ ۋاقىتى كەلە جاتىر ما دەيمىن. بۇگىنگىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى – بولاشاققا «وتانىن سەزىنگەن ۇرپاق قالدىرۋ» بولسا كەرەك. قازىر ءبىز سول پروتسەستى باستان كەشۋدەمىز...

ب.ا. – جوعارىدا ايتىلعانداي، فيلوسوف اعامىزدىڭ «بۇگىن» دەپ وتىرعانى دا «ارۋاققا سەنىم» تۇسىنىگىمەن بايلانىستى. ول ۇعىم تاڭىرشىلدىكتىڭ قۇرامىنا ءسىڭىرىلىپ، بۇگىنگى كۇنى دە وزىندىك كەلبەتىن ساقتاپ كەلە جاتىر. ول قازاق نانىم‑سەنىمىنىڭ وزەگىندە تۇر. قازاق قاي جەرگە بارماسىن، اتا-بابا ارۋاعىنا سىيىنىپ، «اتا-بابا ارۋاعى قولداسىن» دەپ تىلەك ايتىپ، جالبارىنادى. بۇل – مىناداي فورمالاردا كورىنىس تابادى.

بىرىنشىدەن ‑ دەم بەرۋشى قولداۋشى، رۋحتاندىرۋشى قىزمەتى. ماسەلەن، بايىرعى جاۋعا شاپقان قازاق ارۋاق شاقىرىپ، شابىتتانىپ الاتىن.

ەكىنشىدەن ‑ ەمشىلىك داستۇردەن بايقالادى.

ۇشىنشىدەن ‑ وتكەندى قۇرمەت تۇتۋ رەتىندە.

اركىم ءوزىنىڭ اتا-باباسىنىڭ زيراتىنا تاعزىم ەتەدى. بۇندا دا ۇرەي مەن ساقتاۋ، قورقىنىش پەن سىيلاۋ، قۇرمەتتەۋ مەن جۇرەكسىنۋ، سىيىنۋ مەن قاستەرلەۋ ءبارى قاتار ءجۇرىپ وتىرادى. «ارۋاق اتقان»، «ارۋاق كەشىرمەيدى»، سونىمەن قاتار «ارۋاق قونعان»، «ارۋاق قولداعان» دەگەن تۇسىنىكتەر وسىدان شىعادى.

بۇل سان مىڭداعان جىلدار بويى ساقتالىپ كەلە جاتقان، حالىقتىڭ ءداستۇرلى سەنىمىنە اينالعان تۇسىنىك. بۇگىندە دە، الدىمەن، ءوزىنىڭ اتاسى-باباسى-ارعى باباسىنا تاعزىم ەتۋ، ءوزىنىڭ ونىڭ ۇرپاعى ەكەندىگىن ماقتانىش تۇتۋ، اتا جولىن قۋ ت.ب. ورىن الۋدا. سونىڭ ءبىرى ‑ جالپى تۇركى-قازاق حالقىنىڭ اۋليەلەرىن قادىرلەۋى،  تاريحتى ۇمىتپاۋ، دانالار مەن ۇلىلاردى قاستەرلەۋى، ولاردىڭ ارۋعى جاردەم بەرەتىنىنە سەنۋ سياقتى ۇلگىلەردە ساقتالعان.

بۇل تۇسىنىكتىڭ عىلىمي-تەوريالىق نەگىزدەرى ك.گ. يۋنگتىڭ «ۇجىمدىق بەيسانالىق» تەورياسىنا جۋىقتايدى.  ول بويىنشا، بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالارىنىڭ ساناسى، دۇنيەتانىم مەن ۇستانىمدارى، كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ سانا تۇپكىرىندە ساقتالىپ قالاتىندىعى تۋرالى ايتىلادى.  دەمەك، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە، ارۋاققا سىيىنۋ مەن قۇرمەت تۇتۋ ك.گ. يۋنگ تەورياسىنا «قازاقى فورما» بەرەتىن ءتارىزدى. بۇگىندە ول «تاڭىرگە، ارۋاققا، حالىققا ءتىل تيگىزبە»، «اتا-بابا قورىمدارىنا سوعىپ، ولارعا دۇعا وقۋدى ۇمىتپا» دەگەن سياقتى شارتپەن شەشىمىن تاپقان.

وسى ماسەلەلەردى س.وسپانوۆ بىلايشا ءتۇسىندىرىپ وتەدى: «ارۋاقتىلىققا يە بولعان ادامنىڭ دا، ونى كورىپ، سونىڭ ىقپالىنا ەنگەن، ەرەكشەلىكتەرىن كورگەن ادامداردىڭ دا ساناسى، سەنىمى ەرەكشە ساپالىق سيپاتتارعا يە بولادى. مىسالى، ارۋاقتى باتىردىڭ سوعىس كەزىندە سول ارۋاعىن شاقىرىپ، وراسان كۇش پەن باتىلدىققا يە بولىپ جاۋدىڭ شەبىنە ءتيىپ، ونى قاقىراتۋى وزگەلەرگە قۋات بەرسە، جاۋدىڭ ۇرەيىن ۇشىرادى، باسقاشا ايتقاندا جەڭىس ايقىن، كۇمانسىز جاقىندايدى....مىنە وسى ايتىلعانداردىڭ بارلىعى ەرتەدەگى تاڭىرشىلدەردىڭ عانا ەمەس، سولاردى مويىندايتىن بىزدەردىڭ دە سانالارىمىزعا ونتولوگيالىق اسەر ەتەدى. ياعني، بۇل قۇبىلىستاردى تاڭىرلىك تۇرعىسىنان قارالعان سانا ونتولوگياسىنىڭ كورىنىستەرى دەي الامىز».

[وسپانوۆ س. ارعىتەكتانۋ نەگىزدەرى: تاڭىرلىك پەن جاراتۋشىلىق ءىلىمدى زەرتتەۋدىڭ عىلىمي-پراكتيكالىق ماسەلەلەرى.-الماتى: ارىس، 2009.-424ب. ،265ب.].

ءا.ب. – ءيا، كۇن تارتىبىندە ارۋاق ماسەلەسى وتكىر تۇر. الايدا، ول اقىرىنداپ تومەندەۋ ۇستىندە. ماسەلەن، بۇگىندە قانشاما اتا‑بابا قورىمدارى قاراۋسىز قالىپ، ولاردىڭ ۇرپاقتارى ودان قاتىناستى ءۇزىپ الدى. ولاردىڭ بۇگىنگى نەمەرەلەرى، نە، شوبەرەلەرى ەندى ول بابالار قورىمىن ۇمىتقان. ولار، ەندى، ءوز ارۋاقتارىن «جالپىلاما ارۋاق» اتىنا قوسادى. ارينە، ءبىر جاعىنان بۇل ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋ ءۇردىسى بولسا، ەكىنشىدەن، بۇل بولاشاقتا ءدىني كوسموپوليتيزمنىڭ نەگىزى بولا الادى.

ەگەر، قازاق ءسالت‑داستۇرى ۇلتتىق يدەولوگيا نەگىزىن قۇراسا، وندا «ارۋقتىڭ جالپىلاما تۇسىنىگى» ۇلتقا قىزمەت ەتەدى. ەگەر، ۇلتتىق يدەولوگيا «جالپىمۇسىلماندىق» پرينتسيپكە قۇرىلسا – وندا ول بۇكىل مۇسىلمان الەمىنىڭ  جارشىسىنا اينالدى. ول جاعدايدا وتان ۇعىمىنىڭ ءمانى شايىلىپ، جاۋىنگەرلىك پاتريوتتىق رۋح تومەندەيدى.

ب.ا. – بۇگىنگى كۇنى  ارۋاققا تابىنۋ ازايسا دا، «ءيا، ارۋاق»، «اتا-بابانىڭ ارۋاعى قولداي گور» ت.ب. قولداۋ كۇتەتىن سوزدەردى پايدالانۋ حالقىمىزدا كەزدەسىپ وتىراتىن سالت. مىسالى: «...ءابدىسالان بولسا – قاڭتاردا جاراعان قاپتاعايداي شابىنىپ-اق تۇر. بۇل الارى – حاق. اللا جار بولىپ ۇلى باباسى قارا قىپشاق قوبىلاندى ارۋاعى قولداسا...»،-دەگەن سپورتشىنىڭ جاتتىقتىرۋشىسىنىڭ ىشكى سەزىمدىك تولعانىسىن بىلدىرەتىن ءسوزدى [قازاق سپورتىنىڭ ساڭلاقتارى. (وكتيابر جارىلعاپوۆ، ءابدىسالان نۇرمۇحانوۆ، بەكزات ساتتارحانوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر). / قۇراست. جارىلقاسىن نۇسقابايۇلى. – الماتى: ءبىلىم، 2007.-272 ب.،58-59بب.] كورسەتە كەتۋىمىزگە بولادى.

بۇل – تاڭىرلىك تۇسىنىكتەگى بايىرعى جاۋعا شاپقان قازاقتىڭ ارۋاق شاقىرىپ، شابىتتانىپ الاتىن كەلبەتىنىڭ كورىنىستەرى. ياعني، بۇگىنگى تاڭدا قازاق ازاماتتارىنا اسكەري‑جاۋىنگەرلىك پاتريوتيزمدە (اسكەري قىزمەتتە دە) قولدانىلۋى ءتيىس ‑ ارۋاقتانۋ، ارقالانۋ، جىگەرلەنۋ دەگەن تۇسىنىكتەر قانىمىزعا سىڭگەن قاجەتتى قۇندىلىق. ول ۇگىت-ناسيحات، ساياسي-اسكەري يدەولوگيالاردا الدەقايدا ىقپالدى بولادى. ويتكەنى، ول قانىمىزدا بار، جوعالماعان، «جاسىرىنىپ قالعان» رۋح.

قورىتىندى اۆتورلىق ءسوز:

جالپى تاڭىرلىك دۇنيەتانىم رۋح بەرۋشىلىك، سايىپ كەلگەندە، وتان قورعاۋ مەن ەلدىك، نامىس پەن جىگەر، قۋات بەرۋ مەن شابىتتاندىرۋمەن ۇشتاسىپ، سول ءداۋىردىڭ اسكەري ءپاتريوتيزمىن ساقتاۋدىڭ قۇرالى بولعان: «جالاڭاش بار دا جاۋعا تي، ءتاڭىرىم ءوزى بىلەدى اجالامىز قايدان-ءدۇر» (اقتامبەردى جىراۋ).

ال «نامىس» ءوز الدىنا جەكە تالداۋدى قاجەت ەتەتىن قاستەردى قۇندىلىق. سايىپ كەلگەندە، بۇگىنگى ۇلتجاندىلىق پەن پاتريوتيزم، ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، بويىمىزدا، قانىمىزدا بار تاڭىرلىك اسكەري‑جاۋىنگەرلىك ءپاتريوتيزمدى جانشىماي، كەرىسىنشە، ونى جانداندىرۋدى قاجەت ەتىپ تۇر. بۇل پەرزەنتتىك پارىز!  

Abai.kz