ءبىز بۇعان دەيىنگى ماقالامىزدا ءححى عاسىر ادامزات ءۇشىن شىن مانىندە ەندى عانا، ياعني شيرەك عاسىر وتكەننەن كەيىن باستالعانىن ايتقان ەدىك. ونىڭ باستى بەلگىسى وتكەن جۇزجىلدىقتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قالىپتاسقان ىرگەلى گەوساياسي نەگىزدەر تەپە-تەڭدىگىنىڭ بۇزىلۋى بولدى. سول كەزدە ءبىز پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ وسى جاڭا ءداۋىردىڭ سىن-قاتەرىنە توتەپ بەرۋ ءۇشىن جاساعان جۇيەلى ەكى قادامىن تالداعان ەدىك. ونىڭ ءبىرىنشىسى – ساياسي رەفورمالار ارقىلى مەملەكەتتىڭ ىشكى تۇراقتىلىعىن نىعايتۋ، ەكىنشىسى – ەكونوميكالىق جۇيەنى قۇبىلمالى الەمگە بەيىمدەۋدى كوزدەيتىن ەكونوميكالىق رەفورمالار. ال جاڭا قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى تاعانى قانداي بولماق؟

تاريحتان تارتىلعان كوپىر

«مەن كىممىن؟ قايدان كەلدىم؟
مەنى وگەيسىنبەيتىن ەل بار ما؟»
«سۇلتان بەيبارىس» ءفيلمى (1989)

ادەتتە، ءبىز ادامزات نەمەسە ۇلت تاري­حىن وتكەننىڭ قويناۋىندا قالعان ءدۇ­نيە سە­كىلدى قابىلدايمىز. سوندىقتان ونىڭ قازىرگى ءومى­رىمىزگە تىكەلەي قاتىسى جوق­تاي كورى­نە­تىنى بار. ارينە، تاريح­تىڭ ىقپا­لىن ەشكىم جوق­قا شىعارا المايدى. دە­سەك تە، ءبىز وتكەن­گە وتكەل سالىپ ءوتۋ ءمۇم­كىن ەمەس دەپ ەسەپتەي­تىنى­مىز جاسىرىن ەمەس. بىراق كەيدە تاريحتىڭ ءتىل­سىز كۋاسى – تاس­قا، قابىرعاعا، سىنعان توس­تا­عانعا قو­لى­مىز تيسە، كەنەتتەن كەشە مەن بۇگىندى جال­عايتىن كوپىر پايدا بول­عان­داي، ءداۋىر­دى داۋىرگە ۇلاستىرعان جۇيكە تا­مىر­­دىڭ بۇلكىلدەپ سوققانىن سەزەمىز.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىر­ما­سى­مەن 2023 جىلعى جازدا مىسىر مەن سي­ريا­نىڭ سۇلتانى، كرەست جورىقتارىنا ءجا­نە موڭ­عولدارعا تويتارىس بەرگەن ءمام­لۇك، ۇلى بابامىز بەيبارىستىڭ 800 جىل­­­دىعىنا وراي كايرگە باردىق. باستى ماق­ساتىمىز – قازاقستان مەن مىسىردىڭ ءبىر­لەسكەن جو­باسى، ءحىىى عاسىردا بەيبارىس سالدىرعان مە­­­شىتتىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا قاتىسۋ ەدى. نى­ساندى قالپىنا كەلتىرۋ جۇ­مىستارى ءبى­راز جىلعا جالعاسقانى بەلگىلى. ناتيجەسىندە، بۇل تاريحي جادىگەر ءوزىنىڭ رۋحاني بول­مى­سىن جوعالتپاي، قازىرگى زاماننىڭ ءسان-سال­تاناتىنا ساي كەلەتىن زاماناۋي كەشەنگە اي­­نالدى. بىزگە، اسىرەسە، ونداعى ارحي­تەك­تۋرالىق شەشىم ۇنا­دى. سەبەبى زاماناۋي تەحنولوگيالار مەن كونە نەگىزدىڭ استاسۋى ءوت­كەننەن بو­لا­­شاققا سالىنعان كوپىر ءىس­پەتتى كورىن­گە­نى راس.

سول كەزدە ەرەكشە ءبىر كۇيدى باستان كەش­تىم: ءبىر ساتكە تۋعان جەر مەن تۇرعان جەر­دىڭ اراسىنداعى بەس مىڭ شاقىرىم­نىڭ بار-جو­عىن سەزبەي قالدىم. ويتكەنى تالانتتى قو­لونەرشىلەر قالپىنا كەل­تىر­گەن سوناۋ ءحىىى عاسىردا بەدەرلەنگەن تا­نىس ويۋ-ءور­نەكتەر، ەكى ءتۇستى كىرپىشتەن قا­لانعان قا­بىرعالار – ءبارى جۇرەگىمىزگە جا­قىن دۇنيە­لەر ەدى. بالكىم، ءبىزدىڭ داڭق­تى جەرلەسىمىز ءوزىنىڭ بالا كەزىندە ۇلى دالا توسىندە قو­لىنا العان جۋساننىڭ ءيىسىن سەزىنىپ، وسىلاي بول­سا دا وتانىنا ورال­عانداي كۇي كەشكىسى كەل­گەن بولار؟!

وسىنداي ساتتەردە ءوزىڭدى بۇگىنگىنىڭ عا­نا ەمەس، ودان اناعۇرلىم ۇلكەن جارا­تى­لىس­تىڭ ءبىر بولشەگى سياقتى سەزىنەتىن كۇي بو­لادى. وزىڭنەن بۇرىنعىلار مەن كەيىن­گى­لەردىڭ وي-ارماندارىن، رۋحىن، قاي­عى-مۇڭى مەن ءۇمىتىن ۇرپاقتان-ۇرپاق­قا جالعاپ، بويىنا سىڭىرگەن ءبىرتۇتاس، ءۇز­دىك­سىز، ءتىرى سا­نا­نىڭ بولىگى ەكەنىڭدى ۇعى­نا تۇسەسىڭ.

وسى تۇرعىدان العاندا، ۇلى دالا – تا­ري­حي-گەوگرافيالىق كەڭىستىك قانا ەمەس،
ول – ۇجىمدىق ساناداعى رۋحاني ءول­شەم. وعان دەم بەرىپ وتىرعان كونەرگەن قيانداعى بەيسانالى يمپۋلستەر ەمەس، مىڭجىلدىق جولداعى مادەنيەتتەرمەن، سىناقتارمەن جانە جەڭىستەرمەن بەتپە-بەت كەلگەندە تۋعان ەموتسيونالدى ءتاجى­ري­بە. مىنە، ءبىزدىڭ بىرەگەيلىگىمىزدىڭ تا­مى­رىن وسى تۇستان ىزدەۋ كەرەك. كوپتەگەن عا­سىر بويى بۇل جاندى كەڭىستىكتىڭ ار­ناسى تارامدالىپ، الەمگە جاڭا قان تا­رات­سا، تارتىلۋعا شاق قالعان كەزدەرى دە بولدى. جەڭىستەردىڭ اتاسى اتان­عان ءال-ءما­لىك از-زاحير رۋكن اد-دين بەي­با­رىس قاي­تا ورالۋدى ارمانداعان وسى كەڭىس­تىك­تىڭ بۇلكىلدەپ سوعىپ تۇرعان گەوگ­را­فيالىق جانە رۋحاني جۇرەگى، «الەمنىڭ كىن­دىگىندە» ورنالاسقان مەكەن، ول – قازاق­ستان. بۇرىن سولاي بولعان، قازىر دە سولاي.

سەبەبى الەمنىڭ قاي تۇپكىرىندە ءجۇر­سەك تە، تاعدىر قانشاما تاماشا جەرلەرگە جە­تەلەپ اپارسا دا، مۇرىندى جارىپ، كەۋ­دەنى كەر­گەن دالا جۋسانىنىڭ يىسىنە جە­تەتىن ەش­نارسە جوق.

تاريح تاسقىنىندا جوعالماۋ

وسىلايشا، قالىپتاسقان پاراديگ­ما­لاردىڭ بۇزىلۋى ءححى عاسىردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە اينالدى. ياعني، جاھان­دىق قاۋىپ-قاتەردىڭ ءورشي ءتۇسۋى، حا­لىق­ارا­لىق ورتاق ءومىر ءسۇرۋ قاعيداتتارىنىڭ دە­فور­ماتسيالانۋى جانە ۇلتشىل-پوپۋ­ليزم­نىڭ كەڭ تارالۋى ۋاقىتشا داعدارىستىڭ ءوز­گەرىستەرى عانا ەمەس، بۇگىنگى كۇننىڭ شىن­دىعىن ايقىندايتىن بەلگىلەر. قازاقستان وسى ءبىرتۇتاس الەمنىڭ اجىراماس بولشەگى رە­تىندە بۇل ۇدەرىستەردەن قالىس قالا ال­ماي­دى.

ال تاريحتىڭ وسىناۋ اساۋ تولقىنىنا جۇ­تىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن مەملەكەتكە مىز­عى­ماس ىشكى وزەك قاجەت. بۇل دەگەنىڭىز، ەكو­نو­ميكا دا، ساياسي جۇيە دە ەمەس. سەبەبى ولار بەل­گىلى ءبىر اۋماققا جانە ونداعى ادامدار­دىڭ مەنتاليتەتىنە تاۋەلدى ەمەس امبەباپ ۇعىمدار دەسەك، قاتەلەسە قويمايمىز. ال ىشكى وزەك بولسا، بىرەگەي، بەرىك، ۇلتتى ۇيىس­تىرا­تىن دۇنيەلەرگە تابان تىرەيتىنى انىق.

ياعني، بولشەكتەۋگە كەلمەيتىن بىرەگەيلىك قا­نا جالپىعا ورتاق داعدارىس دۇربەلەڭىندە ۇلت­تىڭ ىدىراۋىنا جول بەرمەيتىن مو­لە­كۋليارلىق بايلانىس بولا الادى. بۇل – بار­لىق ازاماتتىڭ وزىنە عانا ءتان مادەني-بول­مىستىق قۇندىلىق ماتريتساسىنا جاتا­تى­نىن سەزىنۋى.

اتالعان تەزيستى جاقسىراق ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىز ۇلتتى اداممەن سالىستىرىپ كورەيىك. ادام تۇلعاسى ءوزىم جانە وزگە دەگەن تۇسىنىك ار­قى­لى ءوزىن وزگەدەن بولەكتەيدى. ءبىز جانە ولار. ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى وسىنداي وپ­پوزيتسيالىق ۇستانىمنان باستالىپ، ونىڭ قور­شاعان گەوساياسي ورتادان جويىلىپ كەت­پەۋىنىڭ كەپىلى بولادى.

قۋاتتى ۇلتتىق بىرەگەيلىك شىعۋ تەگىنە، الەۋ­مەتتىك جاعدايىنا، ءدىني نەمەسە ساياسي كوز­قاراستارىنا قارامايدى. ءبىز ايتقان ىشكى وزەك دەگەنىمىز – وسى. سول عانا قازاق­ستاندى ءبىرتۇتاس ومىرشەڭ اعزاعا بىرىكتىرە وتىرىپ، نەگىزگى كۇشتەر مەن سىرتقى سىن-قاتەرلەرگە توتەپ بەرە الادى. ەگەر ساياسي جۇيە – ونىڭ تىرەگى، ەكونوميكا – ومىرلىك ءنارى بولسا، بىرەگەيلىك – ۇلتتىڭ جانى، ءمانى، ەركى مەن رۋحى.

بۇل سالىستىرۋ – رومانتيكالىق ابست­راك­تسيا ەمەس. سەبەبى ساميۋەل حانتينگتون­نىڭ پىكىرىنشە، ونىڭ سيپاتتامالارى كوزگە كورىنبەيتىندەي، قولعا ىلىنبەيتىندەي سان ءتۇرلى مازمۇندا بولسا دا، ۇلتتىق بىرەگەي­لىك­تەن ۇلتتىق مۇددە تۋىندايدى. سوندىق­تان ۇلتتىڭ مۇددەسىن تۇتاس ايقىنداۋ ءبىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى جانە باسقالاردان قالاي ەرەكشەلەنەتىنىمىزدى تۇسىنۋىمىزگە تىكەلەي بايلانىستى. ال مۇنى ءتۇسىنىپ الماي، مەم­لە­كەت پەن قوعامنىڭ ودان ءارى دامۋىن بول­جاۋ مۇمكىن ەمەس.
وسىدان كەلىپ، مىناداي سۇراق تۋىن­داي­دى. جالپى، قازاقستان دەگەنىمىز نە؟ ول ەت­نوستىق تۇتاستىق پا، الدە ورتاق ازامات­تىق بىرىكتىرگەن ءوز قازانىندا قايناعان ەتنومادەني سۋببىرەگەيلىك پە؟ ۇلتتىق كوكتەيلدىڭ ينگرەديەنتتەرىن بىرىكتىرەتىن نە؟ مادەنيەت، تۋىستىق، ساياسي قۇندىلىقتار، ورتاق تاريح نەمەسە بولاشاققا دەگەن كوز­قاراس پا؟ ەگەر بىرىكتىرۋشى مادەنيەت بولسا، ول ءبىرتۇتاس پا، الدە كوپمادەنيەتتى مە؟ ەتنوستىق، ءدىني، الەۋمەتتىك جانە ساياسي بىرە­گەيلىكتەن بيىك تۇراتىن بارشاعا ورتاق سۋپەر-بىرەگەيلىك بىزگە ءتان بە؟

وسى سۇراقتاردى قويۋدىڭ ءوزى ىقتيمال جاۋاپ­تىڭ كوپ بولاتىنىن مەڭزەيدى. قىم­باتتى وقىرمان دا سولاي ويلايتىنى انىق. بىراق ءبىز بۇدان قىسىلماۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ءححى عاسىر – باسقالاردى ايتپا­عاندا، ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ءوزى الەمدىك داعدارىسقا تاپ بولعان ءداۋىر.

بۇل داعدارىس بارلىق جەردە بايقالادى جانە جاھاندىق سيپاتقا يە. ودان باي-قۋات­تى باتىس ەۋروپا دا، اقش تا تىس قالا العان جوق. بۇعان دالەل امەريكالىق بالقىتۋ قازا­نىنىڭ كلاسسيكالىق مودەلى بىرنەشە فاكتوردىڭ كۇشتى قىسىمىمەن نەگىزگى انگلو-پروتەستانتتىق بىرەگەيلىك السىرەگەن تۇستا سىر بەرۋى ايقىن دالەل بولا الادى. بۇل قانداي فاكتورلار؟ ولار: لاتىن امە­ريكاسى مەن ازيادان جاپپاي كوشۋ، مادەني ارالۋاندىقتىڭ كەڭىنەن تارالۋى، ءناسىل، ەتنوس جانە جىنىستىق بەلگىلەر ۇعىم­دا­رىنا نەگىزدەلگەن توپتىق بىرەگەيلىكتىڭ ور­نىعۋى، دياسپورالاردىڭ، كوسموپوليتيزم مەن ەليتانىڭ ترانسۇلتتىق وزىندىك بىرە­گەيلىگىنىڭ كۇشەيۋى.

وسىلايشا، ءداستۇرلى امەريكالىق بىرە­گەي­لىك كەيىنگى سەگىز-توعىز جىلدا ايتار­لىق­تاي داعدارىسقا تاپ بولدى. تارازىنىڭ ءبىر با­سىندا «Black Lives Matter» ۇرانىمەن جاپ­پاي نارازىلىقتارعا ۇلاسقان ناسىلدىك داعدارىس تۇر. ال ونىڭ ەكىنشى باسىنا اقش-تىڭ ىشكى جانە سىرتقى پاراديگ­ماسىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرىسى ورنالاسقان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە «Make America Great Again» دەگەن ۇراندى تۋ ەتكەن دونالد ترامپ اقش-تىڭ 47-ءشى پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعانى ءمالىم. كەيىنگى جىلدارى №1 الەمدىك دەرجاۆا امەريكانى ۇلى ەل ەتكەن ۇلتتىق بىرە­گەيلىكتىڭ تامىرىنا ورالۋ ءۇشىن جاساعان BLM-نەن MAGA-عا دەيىنگى بۇل كۇرت بەتبۇرىس وسى ماتەريالدىق ەمەس كاتەگوريا­نىڭ الەم تاعدىرىنداعى شەشۋشى ءمانىن كور­سەتەدى.

وسىدان كەلىپ شىعاتىن قورىتىندى: ءاربىر مەملەكەت ءۇشىن الدىمەن – ۇلتتىق بىرەگەيلىك، سودان كەيىن عانا – ەكونوميكا مەن ساياسات. ءححى عاسىرداعى كەز كەلگەن ەلدىڭ مەملەكەتتىك باسىمدىقتار ۇشتىگىنىڭ ورنىن وسىلاي ايقىنداۋعا بولادى. مەنىڭشە، بۇل ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

سوندىقتان 2022 جىلعى بەتبۇرىس كەزەڭىنەن باستاپ، پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ جاڭا قازاقستان قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپ، ءوزىنىڭ رەفورمالىق كۇن تارتىبىنە ۇلتتىق بىرلىك ماسەلەسىن قوس­تى. سونداي-اق پرەزيدەنتىمىز: «ءبىز «ءتۇرلى كوز­قاراس، ءبىرتۇتاس ۇلت» قاعيداتىن بەرىك ۇستانۋىمىز كەرەك» دەپ، وعان ەلىمىزدىڭ بار­لىق ازاماتى ءۇشىن ورتاق بىرەگەيلىك قۇن­دىلىعى تۇرعىسىنان نازار اۋداردى. مەم­لە­كەت باسشىسى وسىلايشا ۇلتتىڭ جاڭا سا­پا­سىن جانە بارشا ازاماتقا ورتاق قۇندى­لىق­تاردى قالىپتاستىرۋ جولىندا ءبارىمىزدى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى نىعايتۋعا شاقىرىپ وتىر.

سۋرەت: turkystan.kz

قاتار جولدار توعىسپايدى

وسى رەتتە سكەپتيكتەردى سويلەتسەڭىز، ولار بىلاي دەر ەدى: بىرىنشىدەن، ءبىز مۇنىڭ ءبا­رىن وتكەن وتىز جىلدا بىرنەشە رەت ەستىدىك; ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىڭ بۇرىنعى باسشىلارى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ۇلت­تىق بىرلىك پەن ورتاق بىرەگەيلىك ماسە­لە­لەرىمەن اينالىسىپ كەلدى.

شىندىعىندا، وتكەن وتىز جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە قازاقستاندىق بىرەگەيلىك پەن ۇلت ساناسىن جاڭعىرتۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى مالىمدەمەلەر بيلىك ديسكۋرسى ءۇشىن ورتاق ماسەلەگە اينالدى. ولاي بولسا، ءسىز بۇرىنعى كەزەڭدەگى ۇلت قۇرۋ ساياساتى مەن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قازىرگى رەفور­مالارى اراسىندا تۇبەگەيلى ايىرماشىلىق بار ما دەپ سۇرايتىنىڭىز انىق.

سپويلەر: ايىرماشىلىق بار جانە ول اي­تار­لىقتاي ۇلكەن دەسەك، ارتىق ەمەس.

بۇل پىكىرىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن ءبارىن با­سى­نان ساراپتاۋىمىز كەرەك. ەڭ الدىمەن، ءبىز ءوزى جاس ۇلتپىز با؟ جاۋاپ: ءيا جانە جوق. ءويت­كەنى تاۋەلسىزدىك العان ءساتتى جاڭا ۇلتتىڭ پاي­دا بولۋىنىڭ باستاۋى دەپ ساناۋعا دا بولار ەدى. بىراق، سونىمەن بىرگە، مۇنى كەم دە­گەن­دە 13 عاسىر بۇرىن نەمەسە ودان ەرتەرەك، ءبىز­دىڭ جەرىمىزدە، مادەنيەتىمىز بەن گەنىمىزدە ءوز ءىزىن قالدىرعان ساقتاردىڭ، عۇنداردىڭ ءجا­نە ەجەلگى تۇركىلەردىڭ كوشپەلى وركەنيەت­تەرىنەن باستالعان تۇتاس ءارى ۇزاق تاريحي ءتىز­بەك­تىڭ تابيعي جالعاسى دەپ قاراستىرعان ءجون. تىكەلەي ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ قازاقستان اۋ­ماعىندا قالىپتاسۋى بۇگىن نەمەسە ءتىپتى 30 جىل بۇرىن دا باستالعان جوق. ول ءبىر-بىرىمەن استاسىپ جاتقان ەكى ۇدەرىسپەن بايلانىستى: ءبىرىن­شىسى – قازاق ەتنوسىنىڭ جوشى ۇلىسىن­داعى حالىقتاردىڭ كونگلومەراتىندا پايدا بو­لىپ، ءبولىنۋى، كەيىن 300 جىلدان استام ۋا­قىت بويى ءوز مەملەكەتتىلىگى شەڭبەرىندە دامۋى، ەكىنشىسى – قازاق كەڭەستىك سوتسيا­ليس­تىك رەسپۋبليكاسى قۇرامىنداعى كوپەتنوستى بىرەگەي حالىقتىڭ قالىپتاسۋى.

1991 جىلدان باستاپ بۇل ۇدەرىستەردىڭ ەكەۋى دە قۇقىق تۇرعىسىندا ميراسقور مەم­لە­كەت قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ەگەمەن ۇلتتىڭ قۇرىلىسى رەتىندە جالعاسىن تاپتى. مۇن­دا ەكى جولدى اجىراتىپ كورسەتۋ كەرەك. ويتكەنى تومەننەن – مەملەكەتتىك ەگەمەندىك پەن نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىنداعى قو­عام­دىق «ءوزىن-ءوزى قۇرۋدىڭ» ستيحيالىق، تا­بي­عي پروتسەسى ءجۇردى. ال جوعارىدان – كو­پەت­نوستى كەڭەستىك داۋىردەن كەيىنگى حالىق­تى جاڭا تيپتەگى ازاماتتىق بىرلىككە ينتەگ­را­تسيالاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ىشكى ساياسات جۇزەگە اسىرىلدى.

ارينە، بۇل ەكى جول دا بۇگىندە ەتنوسقا، ءنا­­سىلگە نەمەسە الەۋمەتتىك مارتەبەگە قارا­ماس­تان، بىزگە تانىمال سيپات بەرگەن ءداس­تۇر­لەردىڭ، ادەتتەردىڭ، مامىلەنىڭ، ومىرلىك ءتاجى­ريبەنىڭ، ماقساتتاردىڭ، قۇندىلىقتار مەن مۇراتتاردىڭ باستاپقى سينتەزى بولعان ورتاق ناتيجەگە اكەلدى. بۇل ورتاق ناتيجە – شەتەلدە ءجۇرىپ تە، ءبىر-ءبىرىمىزدى جازباي تانيتىن ادام­نىڭ سيپاتى.

الايدا «جوعارىدان» باستالعان جول انا­عۇرلىم قيىن بولىپ شىقتى جانە ول باس­تالعان جەرىنەن الىستاعان سايىن العاشقى يمپۋلس ەنەرگياسىن جوعالتا بەردى. ءبىز قازىر ىشكى، سىرتقى، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە تاعى باسقا باعىتتاردان تۇراتىن جال­پى مەملەكەتتىك ساياسات تۋرالى ەمەس، ماق­سات­تى مەملەكەتتىك ۇلت قۇرۋ جوباسى تۋرالى اي­تىپ وتىرمىز.

راسىمەن، بۇل باعىتتاعى العاشقى باس­تاما­لار، سونىڭ ىشىندە كونستيتۋتسيادا بەكى­تىل­گەن قادامدار، جاقسى ءارى ناتيجەلى بولدى. بىراق كەيىننەن ناقتى ارەكەتتەر دەكلاراتيۆتى دۇنيەلەرگە ۇلاسىپ، تاقىرىپتىق ديسكۋرستىڭ تۇڭ­عيىعىنا باتىپ كەتتى. 2015 جىلى پرە­زي­دەنت جارلىعىمەن قابىلدانعان قازاق­ستان­نىڭ بىرەگەيلىگى مەن بىرلىگىن نىعايتۋ جانە دامىتۋ تۇجىرىمداماسىن بۇگىندە ەشكىم ەسىنە تۇسىرە قويماس. بىراق «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى كوپشىلىكتىڭ ساناسىنان كوشە قوي­ماعان شىعار. دەگەنمەن مازمۇن جاعىنان بەلگىلى ءبىر يننوۆاتسيالىق سيپاتقا يە بول­عانىمەن، ول دا بيۋروكراتيالىق قۇجاتتاما مەن ەسەپتەردىڭ اراسىندا جوعالىپ كەتتى.
سونداي-اق قازاقستاننىڭ 2050 جىلعا دەيىن­گى دامۋ ستراتەگياسى جازىلعانى بەلگىلى. وندا دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ جوس­پارىنان بولەك، حالقىمىزدىڭ تاريحي سا­ناسىنىڭ وزەگى رەتىندە بۇكىلقازاقستاندىق بىرەگەيلىك العا شىعارىلدى. سونىمەن ءبىر قا­تا­ردا دامىپ كەلە جاتقان قازاقستاندىق ازاماتتىق قوعامداستىقتىڭ بىرىكتىرۋشى نەگىزى رەتىندە قازاق حالقىنىڭ رولىنە ءمان بەرىلدى.

بۇل ەكى تەزيس ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى سەكىل­دى كورىنسە دە، ناتيجەسىندە بىزدە قوس بىرەگەيلىك فاكتىسىنىڭ بار ەكەنىن كورسەتتى. ونىڭ ءبىرى – دامىپ جاتقان ازاماتتىق بىرە­گەيلىك، ال ەكىنشىسى – پوليەتنوستىق ەلەكترون­دار ءۇشىن تارتىلىس يادروسى بولاتىن قازاق ەتنوسىنىڭ بىرەگەيلىگى. ال مۇنىڭ ءبارىنىڭ ءبىر ارناعا توعىسۋى تەك 2050 جىلعا قاراي تولىق اياقتالادى دەپ كۇتىلگەن ەدى.

وسىلايشا، قازاقستان حالقىنىڭ وزىندىك بىرەگەيلىگىنىڭ ەكى دەڭگەيى تىركەلەدى: ءبىرىنشى-ءسى – ورتاق ساياسي قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن ءبىرتۇتاس ازاماتتىقتان تۋىندايتىن بارشاعا ورتاق بىرەگەيلىك، ەكىنشىسى – قازاق ەتنوسىنىڭ بىرەگەيلىگى. سايكەسىنشە، ەكى بىرەگەيلىكتى، قا­زاقستان ازاماتى مەن قازاق ەتنوسىنىڭ بىرە­گەيلىگىن قاتار دامىتۋعا ۇزاقمەرزىمدى باعىت بەرىلدى. وعان سايكەس ۇلتتى جاساندى تۇردە قۇراستىرىلماعان، ادامدار قولدايتىن شىنايى قۇندىلىقتار نەگىزىندە بارشاعا ورتاق بىرەگەيلىك اياسىنا ۇيىستىرۋ مىندەتىن شەشۋ كەم دەگەندە 2050 جىلعا دەيىن شە­گەرىلدى. مىنە، «ەسكى» جانە «جاڭا» قازاقستان ارا­سىن­داعى ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى وسى جەردەن ەكىگە اجىرايدى.

سۋرەت: turkystan.kz

«توقاەۆ مودەلى»

سونىمەن، ۇلتتىق بىرەگەيلىك ماسەلەسىن­دەگى ەسكى جانە جاڭا كوزقاراستاردىڭ ايىر­ما­شىلىعى نەدە؟ بۇرىن ۇلت قۇرۋ پروتسەسى، نەگى­زىنەن، ستيحيالى بولدى جانە وعان «جو­عارى­دان» ىقپال ەتۋ ارەكەتتەرى دەكلاراتيۆتى تەتىك­تەردى قابىلداۋمەن شەكتەلدى. سونداي-اق بۇل جۇمىستىڭ بارلىعى مەملەكەتتىڭ اق­پاراتتىق تاپسىرىسىمەن ورىندالاتىن باق-تاعى تاقىرىپتىق ديسكۋرسپەن ءتامامدا­لاتىن. ال «توقاەۆ مودەلى» بولسا، مەملەكەت پەن قوعامنىڭ ۇلتتى بىرىكتىرىپ قانا قويماي، وعان ءححى عاسىردا جاڭا ساپا بەرە الاتىن ورتاق قۇندىلىقتاردى ىرىكتەۋ جانە ازىرلەۋ جونىندەگى پرواكتيۆتى قىزمەتىن ۇسىنادى.

ءدال وسىلاي ەكى بىرەگەيلىكتىڭ ورنىنا ەلدى ءبو­لىپ-جارمايتىن جاڭا ءتاسىل العا شىعا باس­تادى. وسىناۋ «توقاەۆ مودەلى» تاۋەلسىزدىك العا­لى بەرى ءبىر جۇيەگە تۇسكەن جانە كوپشىلىك قا­بىلداعان ورتاق مادەني، ساياسي، ەكونومي­كا­لىق، تۇرمىستىق، ءداستۇرلى، ومىرلىك قۇندى­لىق­تار كەشەنىن نەگىزگە الادى. بۇل ۇلگى ەلى­مىزدىڭ ازاماتتارىن جىككە بولمەيدى، كەرى­سىن­شە بىرىكتىرەدى. مۇنىڭ ءبارى، تۇپتەپ كەلگەندە، جاڭا جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالانادى. بۇل – ۋاقىت تالابىنا ساي نى­عايتۋ مەن جەتىلدىرۋ ارقىلى جۇمىس ىستەۋ­گە بولاتىن جانە سوعان قاجەت بەرىك قوسپا. ەسكەرەتىن جايت: ونىڭ بارلىق قۇراۋشى ءبول­شەكتەرى مەحانيكالىق قوسپا ەمەس، قورىتپا، ياعني، ءتۇرلى قۇرامداس بولىكتەردىڭ جاڭا بىرە­گەي مانگە ساپالى ترانسفورماتسيا­لانۋى­نىڭ ناتيجەسى.

بۇل قورىتپانىڭ بىرەگەيلىگى سول – ول ءار­تۇرلى مادەني قۇندىلىققا نەگىزدەلگەن ەلە­مەنتتەردىڭ بىتەقايناسىپ كەتۋىمەن عانا اي­قىندالمايدى. سونداي-اق قازاقستان حال­قى­نىڭ جالپىۇلتتىق بىرەگەيلىگىنىڭ نەگىزگى سيپاتى – «قازاقى» مادەني كودتىڭ باسىم بولۋىمەن دە دارالانىپ تۇرادى. بۇل، شاما­مەن، «اعىلشىندىق»، بريتاندىق بىرەگەيلىك­تىڭ بولمىسىن ايقىندايتىن جاعدايعا ۇق­سايدى. بۇل رەتتە قازاقى بىرەگەيلىك تە باسقا داستۇرلەردىڭ مادەني ەلەمەنتتەرىن وزىنە قابىلدايتىنىن نازاردا ۇستاعان ءجون.

ءدال وسى قازاقى مادەني كود ەلەمەنتتەرى ورتاق ازاماتتىقپەن جانە وزگە دە ورتاق قۇن­دىلىقتارمەن ءبىر قاتاردا تۇرادى، ءالۋانتۇرلى سيپاتتاعى بىرلىكتى قامتاماسىز ەتەتىن ماڭىز­عا يە. سونىمەن بىرگە بۇل ۇلتقا، كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاۋ مۇمكىن ەمەس، وزگەلەرگە ۇقسا­مايتىن ەرەكشەلىك سىيلايدى. سونىڭ ارقا­سىندا ءبىز شەتەلدىكتەر اراسىنان «قازاق­تاردى» ەتنوستىق تەگىنە قاراماستان، جازباي تاني الامىز.

بۇل مودەلدىڭ ءمانىن مەملەكەت باسشىسى 2023 جىلى بىلايشا تۇجىرىمداپ بەردى: «ءبۇ­گىندە ازاماتتارىمىزدىڭ بارلىعى وزدە­رىن ۇلكەن ءارى ءبىرتۇتاس قازاق وتباسىنىڭ، شىن مانىندە، قازاق ەلىنىڭ مۇشەسى سەزىنەدى. /…/ وسى رەتتە ءبىز ماقتانىش ەتەتىن ەتنوما­دەني ارالۋاندىعىمىز ەشقايدا جوعالىپ كەت­پەيدى. كەرىسىنشە، ءبىرتۇتاس ازاماتتىق نە­گىز ەسەبىنەن نىعايا تۇسەدى. ەلىمىزدە ءتۇرلى ءما­دەنيەت داستۇرلەرى جالپىۇلتتىق بىرە­گەيلىكتىڭ بەرىك ىرگەتاسى بولىپ قالاناتىن وزىمىزگە ءتان ايرىقشا ءومىر ءسۇرۋ سالتى قا­لىپتاستى».

ۇلت قۇرىلىسىنىڭ امورفتىق، بەت-ءال­پەتسىز، سۋبەكتىسىز جالپىازاماتتىق مودە­لى­نەن قازاق مادەني گەنوتيپىنىڭ ايقىن سۋبەك­تيۆتىلىگىنە اۋىسۋى – «توقاەۆ مودەلىنىڭ» باستى ماڭىزدى ەرەكشەلىگى. بۇل جەكەلەگەن بىرەگەيلىكتەردىڭ «ءبىرتۇتاس قازاق وتباسىنىڭ» اياسىندا ءبىر مادەني-اقىل-وي ماتريتساسىنا ۇلاسۋىنان كورىنەدى. مۇنىڭ ءبارى – ەشقانداي قى­سىمسىز نەمەسە ءماجبۇرلى اسسيميليا­تسيا­لاۋسىز، تۇرعىلىقتى جەردىڭ، مادەني ورتا­نىڭ جانە ساندىق فاكتوردىڭ ىقپالى­مەن بولىپ جاتقان تابيعي پروتسەسس.

وسى پىكىرىمىزگە مەملەكەت باسشىسىنىڭ: «داڭقتى وتانداستارىمىزدى، سپورتشى­لارى­مىزدى، مادەنيەت قايراتكەرلەرىمىزدى، عالىم­دارىمىز بەن ستۋدەنتتەرىمىزدى، كاسىپ­كەر­لەرى­مىزدى شىققان تەگىنە قاراماستان، شەتەلدە ۇنە­مى قازاقتار دەپ اتايدى. بۇل – تابيعي قۇ­بىلىس. سولاي بولۋعا ءتيىس»، – دەگەن ۇستانى­مى دالەل.

وبەكتيۆتى ۇدەرىستەردى نەگىزگە الۋ – «توقاەۆ مودەلىنىڭ» تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى. بۇل – ءتۇپ-تامىردان الشاقتاتىپ، نەگىزسىز شىعىن­دار­عا عانا اكەلەتىن كۇردەلى كونسترۋكتسيا­لار­دى، دوكترينالار مەن باعدارلامالار جا­ساۋعا تىرىسۋدان تۇبەگەيلى باس تارتۋ دەگەن ءسوز.

الايدا وسى قاراپايىمدىلىق جاعدايدى جۇگەنسىز جىبەرۋ دەگەندى بىلدىرمەيدى. كەرى­سىنشە، بۇل – وقيعالاردىڭ قالىپتى اعىنىنا جاردەمدەسۋ، باعىتتى تۇزەپ، جولدا كەزدەسكەن كەدەرگىلەردى ەڭسەرىپ، كەدەرگىلەر تۋعىزباي، قوعام كوشىنە ىلەسىپ وتىرۋ. ايكيدو قاعيداتى دا وسىعان سايادى. ياعني، ول – تابيعي پروتسەس­تەردىڭ ەنەرگياسىن اقىرىن، بىراق انىق، تۇنشىقتىرماي ءارى تەجەمەي ماقساتقا باعىتتاۋ. سونىمەن قاتار ول – قارسى قويماي ورتاق مۇددەلەردى ىزدەۋ، اسسيميلياتسيالاماي ينتەگراتسيالاۋ.

«توقاەۆ مودەلىنىڭ» تاعى ءبىر ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى – پراگماتيزم جانە ناتيجەنى كوزدەۋ. سونىڭ نەگىزىندە ديسكۋرس شىندىعىن ءىس-ارەكەت شىندىعى الماستىردى. تيىمدىلىگى كۇماندى، ۇزاققا سوزىلاتىن، بىرىنەن-ءبىرى تۋىندايتىن باعدارلامالاردىڭ ورنىن ناق­تى ىستەر باستى. وسىعان قاراپ، جاڭا قازاق­ستان دەگەنىمىز امالدىڭ سوزدەن باسىم ءتۇسۋى دەپ ايتا الامىز. بۇل 15 جىلعا جۋىق ۋاقىت تۇرالاپ قالعان اۋقىمدى لرت جوباسىنىڭ مەملەكەت باسشىسى ارالاسقاننان كەيىن 2025 جىلدىڭ كۇزىندە تەست-درايۆتان وتۋگە دايىن بولۋىنان دا كورىنسە كەرەك.

ۇلت قۇرۋ ىسىندەگى بۇل پراگماتيزم بارلىق با­عىتتان بايقالادى. اسىرەسە، پوپ-مادە­نيەتتى، فيلمدەردى، ءساندى، تاماقتى، سپورتتى، الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى كونتەنتتى قالىپتاس­تىرۋشى اسەردى تۋىنداتاتىن نەگىزگى باعىت­تاردى سانالى تۇردە قولداۋ مەن ناسيحاتتاۋ­دان دا كورىنەدى. قالىپتاستىرۋشى اسەر دەپ وتىر­عانىم – ۇلتتىق ترەندتەردىڭ، كوپ جاع­دايدا، جاستار اراسىندا قالىپتاسۋى­نا بارىن­شا كەڭ جانە تەرەڭ اسەر ەتەتىندەي تارال­­عان كوڭىل كۇي تولقىنى. مۇندا دا «قا­زا­­قىلىقتى» سانگە اينالدىرعان كرەاتيۆتى ين­دۋستريا «توقاەۆ مودەلىنىڭ» نەگىزگى باسىم­دى­عى ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون.

بۇعان ناقتى مىسالدار از ەمەس. سەبەبى كەيىن­گى جىلدارى ديماش قۇدايبەرگەن، يرينا كايراتوۆنا، قازىبەك قۇرايىش، ميراس پەن باسقا دا جاڭا تولقىن Q-pop ورىن­داۋشىلارى ارقىلى قازاق پوپ-مۋزى­كاسى الەمگە تانىل­دى. قازاق كينوين­دۋست­رياسى قارقىن الىپ، سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا فەشن-جانە گاسترو-يندۋسترياداعى ەتنو­باعىتتار العا شىقتى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە ۇلتتىق تاقىرىپقا ار­نالعان اۆتورلىق روليكتەردىڭ سانى دا، سا­پاسى دا ارتتى. مۇ­نىڭ ءبارى – ءبىزدىڭ پىكىرى­مىزدىڭ دۇرىس ەكەنىن راس­تايتىن دالەلدەر.

جالپى، مەملەكەت باسشىسى كرەاتيۆتى يندۋستريانى ۇلتتىق جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى تەتىگىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرۋى تەگىن ەمەس. سەبەبى ءدال وسى سالادا soft power, ياعني جۇم­ساق كۇشتى پايدالانۋدىڭ بەرەرى مول. بۇل ىستە ەشكىمدى ماجبۇرلەۋ، كۇشپەن كوندىرۋ نەمەسە مەديا گيپنوزدى قولدانۋدىڭ قاجەتى جوق. قايتا تارتىمدى ترەندتەر قالىپتاستىرۋ ارقىلى جەكە قىزىعۋشىلىققا جانە ەموتسيا­عا اسەر ەتەتىن تەتىكتەردى جانداندىرۋ ايرىق­شا مانگە يە.

تۇپتەپ كەلگەندە، بولاشاقتاعى ۇلتتىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاستىرۋ جولىن ايقىنداۋ جانە سودان كەلىپ تۋىندايتىن ۇلتتىق رەنەسسانس «توقاەۆ مودەلىنىڭ» نەگىزگى قاعيداتى سانالادى. مەملەكەت باسشىسى اتاپ وتكەندەي: «جاس ۇرپاق تاريح تاعىلىمىن جانە ەلدىڭ جارقىن بولاشاققا ۇمتىلىسىن ءبىر ارناعا توعىستىرىپ جاتىر. وسىلايشا، ولار ۇلتتىڭ رۋحىن جاڭعىرتۋدا. وسى سەرپىلىستىڭ قارقىنىن ساقتاي وتىرىپ، ونى كۇشەيتە ءتۇسۋ – مەملەكەتتىڭ مىندەتى. بۇل مىندەتتى ابىرويمەن اتقارساق، قازاقتىڭ رە­نەسسانس ءداۋىرى، ياعني تۇبەگەيلى وزگەرىستەر زامانى كەلەدى».

ءححى عاسىردا ۇلتتى قايتا جاڭعىرتۋ 2050 جىلدارعا كوزدەگەن بۇلىڭعىر مەجە ەمەس، ول – ورتا مەرزىمدە ناقتى قول جەتكىزۋگە بولا­تىن ايقىن ماقسات. بۇل جولدا ۇلت ءوزىن ءبىر وتباسى رەتىندە سەزىنۋگە ءتيىس. بۇل وتبا­سى­نى ورتاق قۇندىلىقتار جانە ەلىمىزدىڭ ۇزاق­مەر­زىمدى دامۋ پەرسپەكتيۆالارىنا دەگەن ور­تاق كوزقاراس بايلانىستىرۋى شارت. ال مۇ­نى تەك ۇلتتىق ديالوگ ارقىلى عانا جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەم­لەكەتتىڭ جاڭا ينستيتۋتى – «تاريح تاعى­لىمى مەن جارقىن بولاشاقتى» توعىس­تىرا­تىن ۇلتتىق قۇرىلتاي ءدال وسى ماقساتپەن قۇرىلدى.

سۋرەت: turkystan.kz

تاريح تاعىلىمى

ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ 2022 جىلعى ماۋ­سىمدا وتكەن تاريحي I وتىرىسىن­دا ۇلتتىق جاڭعىرۋدىڭ نەگىزى قالاندى. سول جيىندا مەملەكەت باسشىسى: «قۇرىلتايدىڭ باستى ماقساتى – جاڭا يدەيالار مەن جاسامپاز قادامدار ارقىلى ۇلت بىرلىگىن نىعايتۋ»، دەپ، جاڭا الاڭنىڭ ءرولىن ايقىنداپ بەردى. وسى­لايشا، ۇلتىمىزعا ۇيا بولعان قاسيەتتى ۇلىتاۋ تورىندە، قازاق حاندارىنىڭ اتاسى جوشى حان كەسەنەسىنىڭ ىرگەسىندە تامىرىن تەرەڭگە جاي­عان مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ جاڭا ءداۋىرى باس­تال­د­ى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

قازاقتىڭ مادەني جانە تاريحي ءداس­تۇرى­نەن باستاۋ الاتىن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ فور­ماتى دالا دەموكراتياسى ينستيتۋتىنىڭ ءما­نىن جاڭعىرتىپ قانا قويماي، حالىقتىڭ تاريحي جادىنا، عاسىرلار بويى ساقتالعان ادەت-عۇرپىنا تابان تىرەيدى. مۇنىڭ ءمانى تەرەڭدە جاتىر. بۇل داڭقتى تاريحتى ەسكە الۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان سيمۆوليكالىق شارا ەمەس. ول – بولاشاقتىڭ كەلبەتىنە ۇلى تاريح ارقىلى قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قادام.

قازاقستان تاريحىندا ۇلتتىق بىرەگەي­لىك­تىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتىپ، ءبىزدىڭ مادەني-مەنتالدى جادىمىزدا تەرەڭ ءىز قالدىرعان ءۇش ماڭىزدى كەزەڭدى بەلگىلى ءبىر شارتتى­لىق­پەن ءبولىپ كورسەتۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى – VIII عا­سىردان XII عاسىرعا دەيىن جالعاسقان ور­تا­لىق ازياداعى اعارتۋشىلىق ءداۋىرى بولسا، ەكىن­شى كەزەڭ – التىن وردا ۋاقىتى. ال ءۇشىن­شى كەزەڭ – تاۋكە حان بيلەگەن قازاق حان­دىعىنىڭ التىن عاسىرى.

«وركەنيەتتەر توعىسىندا بولعان قازاق­ستان ءوزىنىڭ كوپ عاسىرلىق تاريحىندا الەم­نىڭ سان الۋان سالت-ءداستۇرىن بويىنا ءسىڭىردى. بۇل – مادەني كودىمىزدىڭ اجىراماس ءبىر بولشەگى، ۇلتىمىزدىڭ باعا جەتپەس بايلىعى جانە باسەكە جولىنداعى ارتىقشىلىعى». مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل سوزدەرى ورتالىق ازيا وڭىرىندە، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا وركەنيەتتىڭ وركەندەگەن ءداۋىرىن ءدال سيپاتتايدى. شىن مانىندە، سول كەزەڭ ادام­زاتقا شىعىستا ەكىنشى ۇستاز اتانعان ايگىلى ەنتسيكلوپەديست ءال-ءفارابيدى، ءبيرۋنيدى، يبن-سينانى، الگەبرانىڭ اتاسى ءال-حورەزميدى، قوجا احمەت ءياساۋيدى، ءال-ءبۋحاريدى، ءرۋميدى، ءجۇسىپ بالاساعۇندى، ومار حايامدى جانە باسقا دا ۇلى ەسىمدەردى بەردى.

بۇل عالىمدار مەن ويشىلداردىڭ، گەوگ­راف­تار مەن ساياحاتشىلاردىڭ، فيلوسوفتار مەن تەولوگتاردىڭ، اقىنداردىڭ، سۋرەتشى­لەر­دىڭ، مۋزىكانتتاردىڭ، ساۋلەتشىلەر مەن ساۋ­داگەرلەردىڭ ءداۋىرى بولدى. مۇنىڭ ءبارى ەۋ­رو­پاداعى عىلىم مەن ونەردىڭ دامۋ كەزەڭىنەن ءبىر­نەشە عاسىر بۇرىن بولعانىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل ناعىز اعارتۋ جانە 500 جىلعا جا­ل­عاس­قان رۋحاني گۇلدەنۋ ءداۋىرى ەدى. ول كەزدە ورتالىق ازيا بۇكىل الەمنىڭ عىلىمي جانە مادەني ورتالىعى، ەلدەر مەن حالىقتار ارا­سىنداعى التىن كوپىر بولعانى بەلگىلى. وسى بىرنەشە عاسىرعا ۇلاسقان ينتەللەكتۋالدى ورلەۋ كەزەڭىندە جيناقتالعان مول قازىنا بۇكىل ادامزاتتىڭ، سونىڭ ىشىندە XVIII عاسىر­داعى ەۋروپادا عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ سەرپى­لىسىنە جول اشتى.

وسىنشالىق دامۋ مەن ىلگەرىلەۋ ۇلى ءجى­بەك جولىنىڭ بويىندا بولعانى ايرىقشا ماڭىزعا يە. بۇل وركەنيەت قازاقستاننىڭ وڭ­تۇستىگىندەگى قالالاردى قامتىدى. ماسەلەن، ەجەلگى تارازدىڭ ساۋدامەن تىعىز بايلانىستى بولعانى سونشالىق، كەيبىر دەرەكتەردە شاھار­­­دىڭ اتاۋى «تارازى» سوزىنەن شىعاتىنى جونىندە ايتىلادى. كوممەرتسيالىق بەلسەن­دىلىك قالالاردىڭ دامۋىنا، اۋقىمدى تران­سۇلت­تىق بايلانىستارعا جانە تۇتاس «حالىق­ارا­لىق ينفراقۇرىلىمنىڭ» پايدا بولۋىنا ىق­پال ەتتى. ول دەگەنىمىز – قىزمەت كورسەتۋ سا­لاسى: قوناقۇيلەر، كەرۋەن-سارايلار، بازار­لار مەن قويمالار. سول كەزدە دۇنيەنىڭ ءار ءتۇپ­كىرىنەن ساۋداگەرلەر مەن قولونەرشىلەر، ساياحاتشىلار مەن عالىمدار، ونەرپازدار مەن سۋرەتشىلەر باي قالالارعا اعىلدى. الەمدى تانىپ-بىلگەن، ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداي الا­تىن، جەتكىلىكتى سالىق تولەيتىن، وزدەرىمەن بي­لىك ساناساتىن دەڭگەيدەگى ساۋداگەر كاسىپ­كەرلەردىڭ تۇتاس شوعىرى قالىپتاستى.

ورتالىق ازياداعى اعارتۋ ءداۋىرى ەلىمىز­دىڭ ىلگەرىلەۋىنە ۇلكەن اسەرىن تيگىزىپ، حالقى­مىز­دىڭ ۇجىمدىق ساناسىندا ايقىن ءىز قال­دىردى. بۇل كەزەڭ الەمگە اشىق بولۋ، ءما­دە­نيەتتەر پوليفونياسى، تولەرانتتىلىق، ءبا­رىمەن ءتىل تابىسا ءبىلۋ، ديپلوماتيا ونەرى، ءبى­لىم جولىنداعى تالپىنىس سياقتى حال­قى­مىزعا ءتان قاسيەتتەردىڭ قاينار كوزى ەكەنى ءسوزسىز.

ءبىزدىڭ بىرەگەيلىگىمىزدىڭ قالىپتاسۋ جولىنداعى ەكىنشى ماڭىزدى كەزەڭ – التىن وردا ءداۋىرى. شىن مانىندە، ءدال وسى جەردە XIII-XV عاسىرلاردا حالىقتاردىڭ تاريحي قاۋىمداستىعى قالىپتاستى. ودان جوشى ۇلىسىنىڭ اۋماعىن، ءتىلىن، ءداستۇرى مەن بولمىسىن مۇرا ەتىپ قابىلداعان قازاق ەتنوسى ءبولىنىپ شىققانى بەلگىلى.

كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ «التىن وردا ەزگىسى»، باسىپ العان حالىقتى نايزا مەن قى­لىش ارقىلى قورقىتىپ ۇستاعان جابايى كوش­پەندىلەر ورداسى تۋرالى ايتقان ستەرەو­تيپتى تۇجىرىمىنا قاراماستان، جوشى ۇلىسى ورتا عاسىردا وركەنيەتتىڭ وشاعى بول­دى. ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرا تۇسەتىن قالالىق ءجا­نە كوشپەلى مادەنيەتتەردىڭ سينكرە­تيكا­لىق ۇيلەسىمدىلىگىنەن ونىڭ بىرەگەيلىگى قا­لىپ­تاستى. كوشپەندىلەردىڭ جاۋىنگەرلىك اي­بىنى قالا قولونەرشىلەرىنىڭ ونەرىمەن ۇش­تاسىپ، ساۋدا كەرۋەندەرى الەمنىڭ ۇزدىك سار­بازدارىنىڭ قورعاۋىمەن شىعىستان با­تىسقا قاراي اعىلىپ جاتتى. بازارلار وي­كۋمەنانىڭ ءار تۇپكىرىنەن كەلگەن تاۋارلارعا تولى بولدى. ال، ءدىني توزىمدىلىك ءوزارا قىپ­شاق ديالەكتىسىندە سويلەسەتىن مۇسىلمان­دار­عا، قىرىم يۋدەي-كارايمدارىنا، نەستوريان-حريس­تياندارعا جانە پراۆوسلاۆيە وكىلدەرىنە بەي­بىت قاتار ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەردى.

جوشى ۇلىسىنىڭ مادەني الۋاندىعى فيلوسوفيا، ءدىن، مەديتسينا، ماتەماتيكا، پارسى جانە تۇركى ادەبي داستۇرىمەن قاتار، ورتالىق ازيا يسلام اعارتۋشىلىق مۇراسىن، سونداي-اق ءوزىنىڭ باي فولكلورىن، ونىڭ ىشىندە باتىرلار جىرىن بويىنا ءسىڭىردى. التىن وردا بىرنەشە عاسىر بويى قىتاي ءجا­نە ءۇندىستان، سونداي-اق رەسەي جانە قىرىم­داعى يتاليالىق (گەنۋەزيالىق) فاكتوريالار ارقىلى شىعىس پەن باتىس اراسىندا ۇلى جىبەك جولىنداعى ساۋدا جانە مادەني كوپىر، ترانسكاسپي ءدالىزىنىڭ بالاماسى بولدى.

ءتىل وسى ەتنومادەني ارالۋاندىقتى بىرىك­تىرگەن قۇرال رەتىندە قىزمەت ەتتى. ول – جازباشا وعىز-قىپشاق تۇركى ءتىلى مەن lingua franca – قىپشاق ءتىلىنىڭ حالىقتىق ديا­لەكتىلەرى. تۇرپايى لاتىننان فرانتسۋز جانە يسپان تىلدەرى پايدا بولعانى سياقتى بۇ­لاردىڭ ءبىرى قازىرگى قازاق تىلىنە اينالدى.

وسى ەتنوستىق، ءدىني جانە مادەني تو­لەرانت­تىلىقتىڭ ناتيجەسىندە التىن ور­دادا ءومىر سۇرگەن حالىقتار ەرەكشە كوپ­ما­دەني جۇيە رەتىندە قالىپتاستى. لەۆ گۋمي­لەۆ­شە ايتقاندا، ونى سۋپەرەتنوس دەۋگە بولادى. بۇل – بەلگىلى ءبىر وڭىردە ءبىر ۋاقىتتا پايدا بولعان، ەكونوميكالىق، يدەولوگيالىق جانە ساياسي تۇرعىدان ءوزارا بايلانىستى جانە تا­ريح­تا موزايكالىق تۇتاستىق تانىتقان ەت­نوس­تار توبى.

قازىرگى قازاقستان – ۇلى دالانىڭ ءدال ءجۇ­رەگىندە، التايدان كاسپيگە، سىبىردەن سىردارياعا دەيىنگى جوشى ۇلىسىنىڭ نەگىزگى اۋماعىن ساقتاپ قالعان جانە ونىڭ مادەني-مەنتالدىق پاراديگماسىن قابىلداپ العان جالعىز ەگەمەن مەملەكەت. سودان قازاقتىڭ بۇگىنگى بىرەگەيلىگى باستاۋ الدى. ونىڭ ءمانى – تۇركىلىك، ەۋرازيالىق، شىعىس، باتىس جانە ءداستۇرلى قازاق قۇندىلىقتارىنىڭ سينتەزى، دىنارالىق جانە ەتنوسارالىق تولەرانت­تىلىق، تاباندىلىق، بايسالدى اۆانتيۋريزم، بوستاندىق پەن جاڭا كوكجيەكتەرگە ۇمتىلۋ.

بىرەگەيلىگىمىزدىڭ قالىپتاسۋىنداعى ءۇشىنشى ماڭىزدى كەزەڭ – حالىق اراسىندا ءاز-تاۋكە – دانا تاۋكە اتانعان ۇلى رەفورما­تور، قازاق كونستيتۋتسياسى ايگىلى «جەتى جار­عى» زاڭدار جيناعىن قابىلداعان تاۋكە حان بي­لىك قۇرعان ۋاقىت. حالىق اراسىندا بۇل كە­زەڭ قازاق ءۇشىن التىن عاسىر سانالعانى تە­گىن ەمەس.

تاۋكە حان باسقارۋ جانە قۇقىق جۇيە­سىن­دەگى رەفورمالاردىڭ ارقاسىندا ىشكى ساياسي قاتىناستاردى رەتتەدى. ول بيلىك قاتىناس­تارى­نىڭ جۇيەسىن وزگەرتتى. بيلىكتى ءبىر قولدا شوعىرلاندىرماۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. ەسكى باي-سۇلتانداردى ىعىستىرىپ، حالىق ءوز ارا­سىنان سايلاعان رۋ بيلەرىن مەملەكەتتى باس­قارۋعا تارتتى. بيلەر بيلىك پەن حالىق ارا­سىنداعى كەرى بايلانىستى جانە داۋلى ءما­سەلەلەردىڭ ءادىل شەشىلۋىن قامتاماسىز ەتتى.

كونسەنسۋس، ياعني ورتاق مامىلە باسقارۋ­دىڭ نەگىزگى قاعيداتى رەتىندە جاريالاندى. ەليتا اراسىنداعى قاقتىعىستار توقتاپ، زاڭ­نىڭ ادىلدىگى مەن ۇستەمدىگى ورنادى. ەكو­نوميكا دامىپ، ساۋدا وركەندەدى. تۇراقتى ءوت­كىزىلىپ تۇرعان بيلەر قۇرىلتايى جال­پىۇلت­تىق ماسەلەلەر شەشىلەتىن ماڭىزدى مەم­لەكەتتىك ورگانعا اينالدى. ەلىمىزدەگى ءبۇ­گىنگى ۇلتتىق قۇرىلتاي وسى دەموكراتيالىق ءداستۇردىڭ تىكەلەي جالعاسى ەكەنى انىق.

سول كەزەڭ حالىقتىڭ ساناسىندا التىن عا­سىر، يگىلىك پەن بەيبىتشىلىك سالتانات قۇرعان ادىلەتتى ءارى جايلى ءداۋىر، «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان» بولىپ، ءماڭ­گىگە قالدى.

ۇلى بابالارىمىز بىزگە جاقسىلىق پەن جا­ماندىقتىڭ اراجىگىن اجىراتۋ، قاشاندا ءادىل­دىك پەن ار-نامىستى تۋ ەتۋ، قاراپايىم ءارى قايسار بولۋ، بىلىمگە تالپىنۋ، جاقىنعا قام­قورلىق تانىتۋ، ۇلكەنگە – قۇرمەت، كىشىگە – ىزەت كورسەتۋ، تۋىستىق قارىم-قاتىناستى ۇزبەۋ، تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋ، جاڭاشىلدىقتى مەڭ­گەرۋ، بالالاردىڭ ەركىندىگى مەن دۇرىس ماقسات سياق­تى قۇندىلىقتاردى باعا جەتپەس مۇرا ەتىپ قالدىردى. ءبىزدىڭ ەندىگى مىندەتىمىز – وسى باي قازىنانى ءارى قاراي دامىتۋ جانە سونىڭ اينالاسىنا توپتاسۋ. سول ارقىلى ۇلى دالا­نىڭ جاڭارعان جانە ماڭگىلىك جۇرەگىندە بو­لا­شاققا لايىقتى ۇلت قالىپتاستىرۋ.

ءبىزدىڭ رەنەسسانس قازىردىڭ وزىندە باس­تا­لىپ كەتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە ۇلتتىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە جاڭا جول اشىلدى. داڭقتى جاۋىن­گەرلەر مەن ساۋداگەرلەردەن، عالىمدار مەن اقىنداردان، حاندار مەن بيلەردەن، قو­نىس اۋدارۋشىلار مەن جەر اۋدارىلعانداردان، اعارتۋشىلاردان، التىن وردا، قازاق حان­دى­عى، الاش ورداسى، قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى داۋىرىندەگى زيالى قاۋىم مەن جۇ­مىسشىلاردان بىزگە جەتكەن دنك كود – سو­نىڭ كەپىلى.

سۋرەت: turkystan.kz

كەلەشەك كوكجيەگى

2022 جىل ەلىمىز ءۇشىن حالىقتىڭ ساناسىن وياتقان، ۇلتتىڭ بىرەگەيلىگىن قالىپتاستىرۋ پرو­تسەسىن جانداندىرىپ، جاڭا باعىت-باعدار بەرگەن مەجەلى جىل بولدى. تسيفرلىق داۋىردەگى گەوساياسي سىن-قاتەر كوبەيگەن وسىناۋ ۋاقىتتا ۇلتتى بىرىكتىرەتىن تۇراقتى جانە سانالى بىرە­گەيلىكتى ساقتاپ، نىعايتۋ جەتكىلىكسىز ەكە­نى انىق. سوندىقتان بىرنەشە قادام الدا ءجۇرۋ جانە ءححى عاسىردا ۇلتتى جاھاندىق گەو­ساياسي ارەنادا باسەكەگە قابىلەتتى ەتەتىن قۇن­دىلىقتاردى قالىپتاستىرۋدى قازىردىڭ وزىندە باستاۋ اسا ماڭىزدى. بۇل – قازاق­ستان­نىڭ الەمنىڭ بولاشاق ساياسي كارتاسىنان الا­تىن ورنىنا تىكەلەي قاتىستى ماسەلە.

بۇگىندە قازاقستان پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ جان-جاقتى ويلاستىرىلعان جانە جۇيەلى قادامدارىنىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ الەمدەگى لايىقتى ورنىن يەلەندى. سوندىقتان ءبىز ءالى دە اينالاسىندا داۋ-جانجال بەلەڭ العان ورتادا بەيبىتشىلىك مەكەنى بولىپ قالىپ وتىر­مىز. ءبىزدىڭ جاۋىمىز جوق، ءوز كوزقارا­سىمىز بەن مۇددەمىزدى ساقتاي وتىرىپ، ءبارى­مەن دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتتىق. ءوزى­مىزدى شىعىس ازيا مەن ەۋروپا اراسىنداعى جاڭا جىبەك جولىنىڭ ماڭىزدى لوگيس­تيكا­لىق تارماعى رەتىندە تانىتا الدىق. رەسەي، قىتاي جانە جاھاندىق وڭتۇستىك سياقتى گەو­ساياسي الىپتاردىڭ ورتاسىندا ءوزىمىزدىڭ باع­دارىمىزدى ساقتاپ قانا قويماي، ماڭىز­دى وڭىرلىك كۇش رەتىندە دامىپ كەلەمىز. وسى تۇرعىدان العاندا، قازاقستاننىڭ ساياسي لا­گەرلەردەن تىس مۋلتيلاتەراليزم ساياساتىن ۇستاناتىن ورتا دەرجاۆا رەتىندەگى مارتەبەسى اي­رىقشا ماڭىزعا يە.

سىرتقى ساياسي باعدار­دىڭ بۇل وزگەرىسى تۋرالى 2024 جىلدىڭ جا­زىن­­دا ەۋروپالىق وداقتىڭ سول كەزدەگى سىرتقى ىستەر جانە قاۋىپسىزدىك جونىندەگى جو­عارعى وكىلى جوزەپ بوررەل: «بۇرىن قا­زاق­ستان پەريفەريانىڭ ورتالىعى سانالاتىن ەدى. ال ول قازىر ءبارىنىڭ ناق ورتاسىنا جاي­عاستى»، – دەپ پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن.

قازاقستان كوپ ەلمەن سالىستىرعاندا، ءبۇ­كىل الەمدى شارپىعان بىرەگەيلىك داعدا­رى­سىنان شىعاتىن جولدى تاپتى. كەيبىر مەم­لەكەتتەردە، ونىڭ ىشىندە الەمدىك دەرجاۆا­لار­دا بۇل سىن-قاتەرگە جاۋاپ رەتىندە رەگرەسس، ەتنوستىق ۇلتشىلدىق، كسەنوفوبيانىڭ ءور­شۋى، وڭشىل راديكاليزمنىڭ بەلەڭ الۋى، ءوڭىر­لىك جانە ۇلتتىق دەڭگەيدە وقشاۋلانۋ، سو­لاردىڭ سالدارىنان كەرى كەتۋ بايقالعانى جا­سىرىن ەمەس. ال قازاقستان ىشكى ەتنوما­دەني ينتەگراتسيا ارقىلى، ەشكىمنىڭ قۇقى­عىنا نۇقسان كەلتىرمەي ءارى اسسيميلياتسيا­لاۋدان باس تارتىپ، ۇلتتىق جاڭعىرۋعا ۇمتىل­دى.

قوعامدىق سانادا بولاشاقتاعى ۇلتتىق قۇن­دىلىق پەن مادەني-اقىل-وي نەگىزىن قا­لىپتاستىرۋ جانە بەكىتۋ – كۇن تارتىبىمىزدەگى وزەك­تى ماسەلە. ونىڭ تارتىمدى بولۋى قازاق­ستاننىڭ ءاربىر ازاماتىنا جاڭا مۇمكىندىك بەرىپ، ەل برەندىنىڭ شەتەلدە باسەكەگە قابى­لەت­تى بولۋىن قامتاماسىز ەتەر ەدى. بۇل – ءححى عا­­سىردا ۇلتتىق يدەياعا اينالۋعا لايىق تا­ري­حي اۋقىمداعى ماقسات.

مەملەكەت باسشىسى: «ەڭ الدىمەن، ءبىز ۇلت­­تىڭ جاڭا ساپاسىن قالىپتاس­تىرۋ­عا باسا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. سونىمەن ءبىر­گە قوعامدى العا جەتەلەيتىن قۇندى­لىق­تار­دى قالىپتاس­تىرۋ قاجەت. حالىقتىڭ بىرە­گەيلىگى مەن قو­عام­دىق سانانى جاڭارتپاي ءتۇ­بەگەيلى وزگە­رىس­تەردى جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس»، – دەپ، جاڭا قۇندىلىقتاردىڭ بۇل ۇدە­رىس­تەگى ءرولىن ەرەكشە اتاپ كورسەتتى.

ءداستۇر مەن قازىرگى زاماندى بىرىكتىرەتىن جاڭارتىلعان ۇلتتىق بىرەگەيلىك تۇراقتى مەم­لەكەتتىلىكتىڭ نەگىزگى ورتالىعىنا، رە­فور­مالار درايۆەرىنە جانە داعدارىس ۋاقىتىندا دامۋدىڭ جاسامپاز كۇشىنە اينالۋى دا كەرەك شىعار. ول ءححى عاسىرداعى ۇلتتىڭ دەڭگەيىنە ساي كەلەتىن جاڭا ەتيكانى، رۋحاني دامۋدىڭ ۇشتاعانى – ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەتتى، ەڭ­بەك مادەنيەتىن، تسيفرلىق ءداۋىردىڭ وزىق داع­دىلارىن قالىپتاستىرۋدى، سول ارقىلى سمارت-ۇلت قۇرۋدى قامتيدى. «توقاەۆ مودە­لى­نىڭ» باستى ۇستانىمى وسى تەتىكتەردى جال­پىۇلت­تىق بىرەگەيلىكتىڭ مادەني-مەنتالدىق ماتريتساسىنا ەنگىزۋدى كوزدەيدى.

قازىر ونى ايقىندايتىن نەگىزگى قۇن­دى­لىق­تار مەن مادەني ۇردىستەردى اتاپ كورسەتۋگە بو­لادى. ول، ەڭ الدىمەن، مەملەكەت باسشى­سى­­نىڭ «ادال ازامات» تۇجىرىمداماسىنان كو­­رىنىس تاپقان ادىلدىك، زاڭ مەن ءتارتىپ. بۇل تۇ­جىرىمداما پرەزيدەنتىمىزدىڭ زاڭ ءۇس­تەم­دىگىن، اشىقتىق پەن ازاماتتىق جاۋاپ­كەر­شى­لىكتى نىعايتۋ جونىندەگى ساياساتىنىڭ ماڭىز­دى باعىتى سانالادى. بۇل يدەيا سىبايلاس جەم­قورلىققا قارسى كۇرەس سالاسىنداعى رە­فور­مالارمەن، مەملەكەتتىك قىزمەتتەردى تسيفرلاندىرۋمەن جانە جاڭا قوعامدىق سانا قالىپتاستىرۋمەن تىعىز بايلانىستى. ادال ازامات – سىبايلاس جەمقورلىق ۇيات سانالاتىن جانە زاڭ، اشىقتىق، جاۋاپكەرشىلىك قالىپتى نورماعا اينالاتىن قوعام قۇندىلىقتارى.

مادەني مۇرا مەن ءداستۇردىڭ جاڭعىر­تىل­عان قۇندىلىقتارى – جاڭا بىرەگەيلىكتىڭ ماڭىز­دى ەلەمەنتى. تىڭعىلىقتى زەردەلەنگەن ءداستۇرلى نەگىزگە تابان تىرەيتىن قازىرگى قازاق ءما­دەنيەتى حالىقارالىق اۋديتورياعا دا وزەك­تى جانە سۇرانىسقا يە قۇبىلىسقا اينا­لىپ كەلەدى. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە عانا ەمەس، بىرەگەيلىكتىڭ باستاپقى ءارى ماڭىزدى بولىگىن بىرىكتىرەتىن مادەنيەت قۇرا­لى رەتىندە اياسىنىڭ كەڭەيە تۇسكەنىن دە اتاپ وتكەن ءجون. بۇل ءۇردىس ۇلتتىق رەنەسسانستىڭ نەگىزگى ەلەمەنتىنە اينالىپ كەلەدى. ناۋرىز تويلاۋ، ەتنوستيلدەگى كيىم ۇلگىسىنە، حالىق اسپاپتارىنا، ۇلتتىق تاعامدارعا سۇرانىس­تىڭ ارتۋى سياقتى جاڭارتىلعان ادەت-عۇرىپ­­تار مەن سالت-داستۇرلەر دە ۇلت ءبىرلى­گىنە ىق­پال ەتەتىنى انىق.

پاتريوتيزم مەن ۇلتتىق بىرلىك – رەسمي يدەولوگيا رەتىندە ەمەس، ەل مەن حالىق ءۇشىن ماقتانىش سەزىمى، مەملەكەتتىك رامىزدەرگە – تۋعا، ءانۇران مەن ەلتاڭباعا، اتا-بابا­لارى­­­مىزدىڭ تاريحي جادى مەن رۋحاني مۇراسىنا دەگەن شىنايى قۇرمەت، ازاماتتىق كەلىسىمنىڭ، ەتنوسارالىق جانە دىنارالىق تولەرانتتى­لىق­تىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنۋ جولىنداعى نە­گىزگى قۇندىلىقتار.

«سمارت-ۇلت» تۇجىرىمداماسى «قازاق رە­نەس­سانسىنىڭ» ايقىنداۋشى قۇرامداس ءبو­لىگىنە اينالۋعا ءتيىس. ول – تسيفرلىق ترانس­­­فور­ماتسيا جاعدايىندا قاتتى دا­مىعان، ءبىلىمدى، تەحنولوگيالىق تۇرعىدان ىلگ­ەرى جانە الەۋمەتتىك جاۋاپتى قوعام قا­لىپتاستىرۋ دەگەن ءسوز. سمارت-ۇلت – تەح­نو­لوگيانى قول­دا­نا­تىن قوعام عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ازا­ماتتاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى مەن تسيفرلىق ساۋات­تىلىعى جوعارى، ين­نو­ۆاتسيالىق ويلاۋ قابىلەتى، قوعامدىق يگى­لىككە دەگەن جاۋاپ­كەرشىلىگى دامىعان، ءوزىن-ءوزى وقىتۋ، بەيىم­دەلۋ جانە جۇمىلۋ داعدى­لا­رى قالىپ­تاسقان بولاشاققا لايىق قوعام.

سونىمەن قاتار سمارت-ۇلت تەرەڭنەن ويلاۋدى، كوگنيتيۆتى يكەمدىلىكتى، تەح­نولوگيالىق وزگەرىستەر جاعدايىندا وقۋ­عا جانە قايتا ۇيرەنۋگە دايىن بولۋدى، جاڭا يدەيالار مەن تاسىلدەرگە اشىقتىقتى، كرەا­تيۆتىلىك پەن يننوۆاتسيالىق ويلاۋدى دا­مىتادى. ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا تسيفرلىق تەحنولوگيالاردى بەلسەندى قول­دانۋمەن قاتار، سمارت-ۇلت ينكليۋزيۆتىلىكتى، بارلىعىنا تەڭ مۇمكىندىكتەردى قولداۋدى، ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋدى، «جاسىل» تەحنولوگيالاردى پايدالانۋدى، ازاماتتاردى باستاماشىل، ويشىل، ەتيكا­لىق وزگەرىستەرگە دايىن تۇراتىن تۇلعالار رەتىندە تاربيەلەۋدى كوزدەيدى. بۇل تۇجى­رىم­دامانىڭ ماقساتى – ءاربىر ازامات ءادىل، ءتيىم­دى جانە يننوۆاتسيالىق مەملەكەت قۇرۋ­دىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولا الاتىن قوعام قالىپتاستىرۋ.
قازىردىڭ وزىندە العاشقى قادامدار جا­سالدى. ولار: «تسيفرلىق قازاقستان» باع­دار­لاما­سى، «اقىلدى» قالالار مەن IT-ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ دامۋى، Astana Hub-تىڭ ىسكە قوسىلۋى، ستارتاپتار مەن جاستار باس­تا­مالارىنا جۇيەلى قولداۋ كورسەتۋ. سمارت-ۇلت كوز الدىمىزدا پايدا بولىپ جاتىر. بۇل –حالىقارالىق وليمپيادالاردا جەڭىس­كە جەتكەن جانە بەدەلدى شەتەلدىك جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسكەن وقۋشىلارىمىزدىڭ جەتىستىكتەرى، شاحمات سياقتى اقىل-وي سايى­­سىنداعى زياتكەرلىك سەرپىلىس. ءبىزدىڭ جا­سوسپىرىمدەر جۋىردا گرەكيادا وتكەن الەم چەمپيوناتىندا جالپى كوماندالىق ەسەپتە ءبىرىنشى ورىن يەلەنىپ، 6 التىن مە­دال جەڭىپ العانى بەلگىلى. بۇل قاتارداعى ەڭ جاس چەمپيونىمىز اليشا بيساليەۆا نە­بارى سەگىز جاستا ەكەنىن ەرەكشە اتاپ ءوت­كەن ءجون.

اتا-بابامىزدان قالعان مول مۇرانى ءححى عاسىر ترەندتەرىنە ساي جان-جاقتى زەر­دە­لەۋ، جاڭارتىلعان، تسيفرلىق ءداۋىردىڭ داعدىلارىمەن، جاڭا ءبىلىم جانە اقىل-ويمەن تولىقتىرۋ اسا ماڭىزدى. ول – پاس­سيونارلىق ءوسۋدىڭ وزەگى، «تسيفرلىق كوش­پەندىلەردىڭ» جاس ۇرپاعىن جاڭا بيىكتەرگە جەتەلەيتىن ىشكى كۇش. بۇل ۇلتتىڭ بىرلىگىن، مەم­لەكەت پەن قوعامنىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىك­تىرۋدى، جۇيەلى ستراتەگيانى جانە ابدەن زەرتتەلگەن يدەولوگيالىق تەتىكتەردى بىرىك­تىرۋدى تالاپ ەتەدى. سەنات جانىنداعى ساراپ­شىلار كلۋبى باستاماشى بولعان «تالداۋ مەكتەبى» قوعامدىق جوباسى وسى قاعيداتپەن جۇمىس ىستەيتىنىن ايتا كەتۋگە بولادى. جوبا مەملەكەتتىك باسقارۋداعى، باق، عىلىمي ساراپتاما قوعامداستىعى جانە ازاماتتىق سەكتور قىزمەتىندەگى تالداۋ تاسىلدەرىنىڭ ساپاسىن كوتەرۋدى كوزدەيدى.

جالپى، «توقاەۆ مودەلى» قوعام ساناسىن­دا بىرىڭعاي مادەني-مەنتالدىق كەڭىستىك قالىپتاستىرۋ پروتسەسىن باستاپ بەردى. ول قۇن­دىلىقتارعا، ماقسات-مىندەتتەرگە، تاري­حي نارراتيۆتەرگە، مادەني ترەندتەرگە، ەت­نو­مادەني داستۇرلەر مەن تسيفرلىق ءداۋىر­دىڭ نەگىزگى مانىنە تابان تىرەيدى. بۇل قادام قا­زاق رەنەسسانسىن تولىق جۇزەگە اسىرۋعا ءجا­نە ۇلتىمىزدى الەمدىك داعدارىس جاع­دايىندا باسەكەگە قابىلەتتى ەتۋگە قانشا­لىق­تى قاۋقارلى؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى ونىڭ بارلىق قاتىسۋشىسى مەن يگىلىگىن كورۋشىلەر – مەملەكەتكە، قوعامعا، ازامات­تارعا، ياعني ءسىز بەن بىزگە بايلانىستى.

بۇل جونىندە پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ: «ءبىزدىڭ الەمدەگى ورنىمىز، ەڭ الدىمەن، ۇلتىمىز­دىڭ ساپاسىنا بايلانىستى بولماق. قۋاتتى ەل بولامىز دەسەك، بىرلەسە وتىرىپ، بىرقاتار ماڭىزدى ساۋالعا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىسپىز. ءبىز بولاشاعى قانداي مەملەكەت قۇرىپ جاتىر­مىز؟ ۇلتىمىز نەنى ارماندايدى؟ قازاقستان ازاماتى قانداي بولۋى كەرەك؟ ەلىمىزدىڭ باستى تىرەگى نە؟ ميسسياسى قانداي؟»، – دەپ، ناقتى ايتقان بولاتىن.

POST SCRIPTUM

تاريح ءوزىنىڭ ساباعىن قابىلداۋعا دايىن ادامداردى عانا ۇيرەتەدى. ءبىزدىڭ بۇرىنعى ابىروي-بەدەلىمىز بەن اتاق-داڭقىمىز وتكەن ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە قالىپ، قازىرگى بار مىندەتىمىز الەمدى بولىسكە سالاتىن جاھاندىق ويىنشىلار اراسىندا امان قالۋ عانا بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. بىراق تاريح بولجانعان تاراۋلاردان تۇراتىن وقۋلىق ەمەس، ول – قورىتىندىسىن ەشكىم ءبىل­مەيتىن ۇزدىكسىز پروتسەسس. ءبىز – ونىڭ ءبىر ءبول­شەگىمىز. تاريح ءبىزدىڭ بۇگىنىمىز بەن بولا­شاعىمىزدى قامتيدى. ءبىز ۇلى تاريحتىڭ مۇراگەرلەرى عانا ەمەسپىز. اتا-بابامىزدىڭ اسىل ارمانى، تاريحتىڭ بۇرالاڭ جولىنىڭ جاڭا سوقپاعىندا قايتالانۋ ءۇشىن ءوز ۋاقى­تىن كۇتكەن الەۋەت بولىپ ءبىزدىڭ بويىمىزدا ءومىر سۇرەدى. ءبىز بولاشاقتى، سانامىزدا ءساۋ­لە شاشىپ تۇرعان التىن عاسىردى جا­قىن­داتا وتىرىپ، سول ۋاقىتقا باتىل قادام باسۋىمىز كەرەك.

…قىپشاق اۋىلىنان شىعىپ، قاتارداعى قۇلدان داڭقتى قولباسشىعا دەيىن كوتەرىل­گەن ءامىر، قوس كيەنىڭ قورعاۋشىسى، مىسىر مەن شامنىڭ بيلەۋشىسى، ساناڭا ايرىقشا قۋات، بويىڭا ەرەكشە كۇش بەرەتىن جۋسان ءيى­سىن ەشقاشان ۇمىتپاعان سۇلتان بەي­بارىس­تىڭ ارمانى دا وسى ەدى.

ماۋلەن اشىمباەۆ،

قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ توراعاسى

Abai.kz