بۇدان توقسان جىل ىلگەرىدە ءدال وسى كۇندەرى قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىنشى سەزى وتكەن-ءتىن. سودان بەرى رەسپۋبليكا قالامگەرلەرىنىڭ ۇيىمى جاڭاشا دامۋ جولىنا تۇسكەن ەلىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن بىتە-قايناسىپ، ءوسىپ-وركەندەپ كەلەدى. قازاق ادەبيەتى قازىناسى نەبىر عالامات شىعارمالارمەن تولىقتى، جازۋشىلارىمىز ءتۇرلى-ءتۇرلى بيىك مارتەبەلى سىيلىقتارمەن ماراپاتتالدى. وسى مەرەيلى مەرەكەگە وراي ءبىز وقىرماندارىمىزعا شىعارماشىلىق ۇيىم تاريحىنان بىرەر سىر شەرتەتىن تانىمدىق ماتەريال ۇسىنباقپىز.  

تاۋەلسىزدىك تابالدىرىعىنداعى وداق جانە ءبىز

بيىل قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇرىلعانىنا 90 جىل تولادى. توقسان جىلدىق عۇمىرىندا قالامگەرلەر ۇيىمى رەسپۋبليكامىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستا دامىدى. ونىڭ ەلۋ جەتى جىلى قالام قايراتكەرلەرىن سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى سوۆەتتىك جازۋشىلار وداعى دەگەن اتاۋمەن بىرىكتىرگەن  ورتاق قاۋىمداستىقتا ءوتتى. قازاقستان جازۋشىلار وداعى سسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىر بولىمشەسى ىسپەتتى بولاتىن. وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بارلىعىنداعى جازۋشىلار ۇيىمدارى وزىمەن يدەيالىق بىرتۇتاستىقتا تۇرعان بۇل قاۋىمداستىق الەمنىڭ باسقا ەشبىر مەملەكەتىندە جوق، ەڭ بەدەلدى، ەليتالىق، داۋلەتتى، قۋاتتى جانە بارىنشا يدەولوگيالاندىرىلعان شىعارماشىلىق ۇيىم ەدى.

مۇنداي قالامگەرلەر ۇيىمى تەك ءبىزدىڭ كوممۋنيزم ەلەسىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلىمىزگە عانا ءتان قۇبىلىس-تۇعىن. 1991 جىلى رەسپۋبليكامىز قۇرامىندا بولعان سوۆەت وداعى تارقاپ، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك كەلگەندە، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە جاڭا قوعامدىق فورماتسيا تابالدىرىقتان اتتاعاندا – ءوندىرىس قۇرالدارىنا مەنشىك ءتۇرى اۋىستى، جەكەمەنشىكتىڭ ماڭىزى مەن حاقى ارتتى، قۇندىلىق وزگەردى. تيىسىنشە  بۇل ءجايت بارشا يگىلىكتى ۇكىمەتتەن كۇتەتىن قازاقستان جازۋشىلار وداعىن،  ونىڭ باسشىلارىن ءبىر ءسات كادىمگىدەي داعدارىسقا تىرەگەندەي بولدى. بۇرىنعى ۇيرەنشىكتى، ماسىلدىق قالىپقا ۇيرەنىپ قالعاندىقتان، جاڭا شارتقا تەز بەيىمدەلە المادى. كوممۋنيستىك تارتىپپەن ورناعان باياعى داۋرەن كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقانمەن، جارىلقاۋشى بيلىككە سول باعزى ادەتكە سالىپ ەمىنۋمەن ءجۇردى...

پاتشا زامانىنا شەگىنىس...

ەلىمىز تالاي ۋاقىت وتارى، شەت ايماعى بولعان رەسەي يمپەرياسىندا جازۋشىلاردى قورعايتىن، كىتابىن شىعارۋعا، تۇرمىسىن كوتەرۋگە جاردەمدەسەتىن  ورتالىق قۇرۋ يدەياسى پۋشكين زامانىندا تۋعان ەكەن. سودان «سوۆرەمەننيك»، «وتەچەستۆەننىە زاپيسكي»، «بيبليوتەكا دليا چتەنيا» سەكىلدى  بەلگىلى باسىلىمداردىڭ اۆتورلارىن وسى ماسەلە كوپ تولعاندىرسا كەرەك، اقىرى سولاردىڭ بىرلەسە ويلاسىپ-جوبالاۋىمەن جازارماندار 1859 جىلى ادەبي قور دەپ اتالعان ءبىر ۇيىمعا ۇيىسىپتى. كاسىبي جازۋشىلارعا ءتۇرلى قاجەت كومەك بەرۋدى مۇرات ەتكەن تۇڭعىش قوعامدىق ۇيىم.  العاشقى ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ قاتارىندا نەكراسوۆ، وستروۆسكي، تۋرگەنەۆ، تولستوي، چەرنىشەۆسكي جانە باسقالار (شوقان ءۋاليحانوۆ تا مۇشە بولعان دەگەن دە دەرەك بار) بولعان.

قوردىڭ قارجىسى كىتاپ، جۋرنال، گازەت شىعاراتىن باسپاگەرلەردىڭ ەرىكتى تۇردە بولەتىن ازداعان ۇلەستەرىنەن، مۇشەلىك جارنادان، رەسەي يمپەراتورىنىڭ جىل سايىن بەرەتىن جاردەمپۇلىنان، جەكەلەگەن ادامداردىڭ قوسقاندارىنان، كونتسەرتتەر مەن ساحنالىق قويىلىمداردان، كورمەلەردەن، جازۋشىلاردىڭ دارىستەرىنەن تۇسكەن تابىستاردان قۇرالعان.

قور قىزمەتىن بەلينسكيدىڭ وتباسىنا زەينەتاقى تاعايىنداۋدان باستاپتى.  دوستوەۆسكي، گارشين، گوركي جانە باسقا دا كوپتەگەن قالامگەرلەرگە ماتەريالدىق جاردەم بەرسە كەرەك. تاراس شەۆچەنكونىڭ تۋىسقاندارىن كرەپوستنويلىق تاۋەلدىلىكتەن ازات ەتۋگە دە قول جەتكىزگەن ەكەن. جەر اۋدارىلعان جازۋشىلار مەن عالىمداردىڭ تاعدىرىن جەڭىلدەتۋ جايىندا بيلىككە وتىنىشتەر ءتۇسىرىپ تۇرىپتى. ال  1905 جىلى،  ماكسيم گوركيدىڭ تۇتقىندالۋىنا وراي، بيلىككە نارازىلىق ايتىپ اشىق مالىمدەمە جاساعان كورىنەدى. وسى ادەبي قور اقىن-جازۋشىلاردىڭ قۇقتارىن قورعاۋ، الەۋمەتتىك جاعدايلارىنا قارايلاسۋ جاعىنان پاتشا زامانىندا ءتاپ-ءتاۋىر جۇمىستار اتقارعان بىردەن-ءبىر ەلەۋلى قالامگەرلەر بىرلەستىگى بولىپتى.

رەۆوليۋتسيالاردان كەيىن...

1917 جىلعى رەۆوليۋتسيالاردان سوڭ اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءتۇرلى ۇساق توپتارى مەن ۇيىمدارى پايدا بولعان. نەعۇرلىم ايگىلىسى – جالپى ونەردىڭ ادەبيەت، تەاتر، مۋزىكا، بەينەلەۋ ونەرى سىندى ءارتۇرلى سالاسىندا ەڭبەك ەتەتىن شىعارماشىلىق ادامدارىنىڭ پرولەتارلىق مادەني-اعارتۋ ۇيىمى (قىسقاشا پرولەتارلىق مادەنيەت، پرولەتارسكايا كۋلتۋرا، پرولەتكۋلت) ەدى.  جۇمىسشى تابىنا تولىققاندى تاربيە بەرۋدى ماقسات ەتكەن وسى ۇيىم قازان توڭكەرىسىنەن ءبىر ايداي بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن-ءتىن. الدىنا جاڭا مادەنيەت، پرولەتاريات مادەنيەتىن جاسايمىز دەگەن ماقسات قويىپتى. ءىرى قالالاردىڭ بارىندە بولىمشەلەرى، ءوز باسپا ورگاندارى بولعان. بىراق يدەيالىق قاتەلىكتەرى ءۇشىن 20-شى جىلداردىڭ باسىندا لەنيننىڭ سىنىنا ۇشىرادى. سول جىلداردا شارۋا جازۋشىلارىنىڭ وداعى، پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ اسسوتسياتسياسى، فۋتۋريستەر ۇيىمى، ءتۇرلى باسقا بىرلەستىكتەر ۇيىسقان ەكەن. بولشەۆيكتەر پارتياسى سولاردى زەرتتەپ-بىلە كەلە، شىعارماشىل كۇشتەردى ءوز قاراماعىنا الۋعا بەت بۇردى.

1925 جىلى رك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى «پارتيانىڭ كوركەم ادەبيەت سالاسىنداعى ساياساتى تۋرالى» قارار شىعارىپ، ءتۇرلى توپتار مەن اعىمداردىڭ ەركىن جارىسقا تۇسۋىنە بولاتىنىن، ونداي شىعارماشىلىق باسەكەنىڭ تەك پرولەتار يدەولوگياسى نەگىزىندە جاسالۋى كەرەكتىگىن ايتتى. سول جىلى رەسەي پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ اسسوتسياتسياسى قۇرىلدى. وسى ۇلگىمەن 1926 جىلى بىزدە دە (سوۆەتتىك قازاق رەسپۋبليكاسىندا) «قازاق پرولەتار جازۋشىلار اسسوتسياتسياسى» بوي كوتەرگەن.

1928 جىلى پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ بۇكىلوداقتىق ءبىرىنشى  سەزى بولدى. سول سەزد ۇلتتىق رەسپۋبليكالارداعى بارلىق پرولەتار اسسوتسياتسيالارىن بۇكىلوداقتىق پرولەتار جازۋشىلارى اسسوتسياتسيالارىنىڭ بىرلەستىگىنە (ۆواپپ) بىرىكتىردى، ال ونىڭ باسىندا رەسەي  پرولەتار جازۋشىلارى اسسوتسياتسياسى (راپپ) تۇردى. راپپ ەلدەگى جۇمىسشى تابىنىڭ شىعارماشىل كۇشتەرىنىڭ ءبارىن بىرىكتىرىپ، ينتەلليگەنتسيا مەن شارۋالاردان شىققان جازۋشىلاردى كوممۋنيستىك دۇنيەتانىم رۋحىندا تاربيەلەيتىن ۇيىم، ول بۇكىل ادەبي ۇدەرىستى باستاپ الىپ جۇرۋگە ءتيىس دەپ سانالدى.

الايدا راپپ ءىس جۇزىندە پرولەتكۋلتتىڭ مۇراگەرى بولىپ شىقتى، ءتىپتى ونىڭ تۇرپايى-سوتسيولوگيالىق نيگيليستىك  ىڭعايلارىن ودان ءارى كۇشەيتە ءتۇستى. ءوزىن پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ ۇيىمى عانا ەمەس، پارتيانىڭ ادەبيەتتەگى بىردەن-ءبىر وكىلى رەتىندە كورسەتتى. ءوز باعىتىنا قارسى شىققانداردى پارتياعا قارسىلىققا بالادى. ءباسپاسوز ورگاندارىن اكىمشىلىك جولمەن پرولەتار جازۋشىلارىنا الىپ بەرۋدى،  جۋرنالدار مەن جيناقتاردان «جولبيكەلەردى» قۋىپ شىعۋدى تالاپ ەتتى.

«قازاق پرولەتار جازۋشىلارىنىڭ اسسوتسياتسياسى» ۇيىمىنىڭ دا (كازاپپ، قازپجا) بۇل باعىتتى بەلسەنە قولداعانى بەلگىلى. ورتالىقتا قالامگەرلەردىڭ وزگە ۇيىمدارى دا جۇمىس ىستەپ، سەزدەرىن وتكىزىپ جاتتى. ال قازاق ەلىندە «بايشىلدار، الاششىلدار» مەن «جولبيكەلەردى» سىباپ، قازپجا جەكە-دارا داۋىرلەدى. ماعجان جۇماباەۆ باس بولعان كەيبىر بەلگىلى الاشتىق اقىن-جازۋشىلاردىڭ «القا» تۇعىرناماسىن جاساپ، باعدارلاماسى  جايىندا ءوزارا پىكىر الماسقانى ءمالىم، بىراق سودان اسپادى، يدەيا دارەجەسىندە قالدى. ۇيىم رەتىندە قۇرىلمادى، اشىق جۇمىس ىستەگەن جوق، رەپرەسسيانىڭ 1929 جىلعى العاشقى تولقىنىندا «الاش ىسىمەن» بىرگە تۇنشىقتىرىلدى.

ورتاق وداق قۇرۋ

1932  جىلعى 23 ساۋىردە بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى «ادەبيەت-كوركەمونەر ۇيىمدارىن قايتا قۇرۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. وندا ۆواپپ پەن راپپ-تى جويۋ، ادەبي-كوركەم ۇيىمداردى تۇبەگەيلى قايتا قۇرۋ، سوۆەت وكىمەتىنىڭ پلاتفورماسىن قولدايتىن جازۋشىلاردىڭ ءبارىن سوۆەتتىك جازۋشىلار وداعىنا بىرىكتىرۋ ماسەلەسى تۇجىرىمدالدى. وسىعان سايكەس قاۋلى سول 1932  جىلعى 9 مامىردا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنەن دە شىقتى.  قازاقستاننىڭ سوۆەتتىك جازۋشىلار وداعىن قۇرۋعا ءتيىس ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى بەلگىلەندى، باسىنا اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ تاعايىندالدى.

العاشقى سەزد ماسكەۋدە دە، بىزدە دە سودان ەكى جىل وتكەندە، 1934 جىلى (ماۋسىمدا – الماتىدا، تامىزدا – ماسكەۋدە) ءبىر-اق شاقىرىلدى.

ادەبي قوردىڭ سوۆەت داۋىرىندەگى جاڭا تىنىسى

وسى 1934 جىلى سسرو حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى «سسرو ادەبي قورى تۋرالى» قاۋلى الىپ، قازان توڭكەرىسىنەن بەرى كاسىپوداقتار جانىندا ەلەۋسىز كۇن كەشىپ كەلە جاتقان ادەبي قورعا سوۆەتتىك تۇرپاتتا جاڭاشا تىنىس بەردى.  سسرو ادەبي قورى قۇرىلدى. ونىڭ اقشالاي قاراجاتتارىنىڭ نەگىزگى كوزى كوركەم ادەبيەت باسپالارى مەن جۋرنالدار رەداكتسيالارىنان جانە ساحنا-كونتسەرت مەكەمەلەرىنەن بولىنەتىن قارجى بولادى دەپ كورسەتىلدى.

1935 جىلى سسرو حالكومكەڭەسى دەربەس زاڭدى تۇلعا رەتىندە سسرو ادەبي قورىنىڭ جارعىسىن بەكىتتى. سول جىلى قازاقستان حالكومكەڭەسى دە رەسپۋبليكاداعى دەربەس زاڭدى تۇلعا ساناتىمەن سسرو ادەبي قورى قازاق بولىمشەسىنىڭ ەرەجەسىن بەكىتتى.

سسرو ادەبي قورى قازاقستان جازۋشىلارىنا الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق كومەك كورسەتۋگە بولگەن قاراجاتتىڭ ءبارى (شىعارماشىلىق جاردەمپۇلدار، جاڭا شىعارما جازۋ ءۇشىن نەسيە، شىعارماشىلىق ءىسساپارلار، ەڭبەككە ۋاقىتشا جارامسىز بولعاندارعا جاردەمپۇلدار، شىعارماشىلىق ۇيلەر مەن ساناتوريلەرگە جەڭىلدىك جاسالاتىن جولدامالار، سونداي-اق قالامگەرلەردىڭ تۇرعىن ۇيلەرىنىڭ، شىعارماشىلىق ءۇيىنىڭ كۇردەلى قۇرىلىستارىن قارجىلاندىرۋ، تت.)  وسى قازاق بولىمشەسى ارقىلى ءتۇسىپ تۇردى.

وزگەرىس كەزەڭىندە

سوۆەتتىك كەزەڭدە قازاقستان جازۋشىلار وداعى رەسپۋبليكا بيۋدجەتىنەن قارجىلاندىرىلاتىن. قايتا قۇرۋ جىلدارى ونى بيۋدجەت تاراپىنان قارجىلاندىرۋ كولەمى كۇرت كەمىدى دە، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا مۇلدەم دوعارىلدى.

سسرو ادەبي قورى قايتا قۇرۋ ساياساتى اۋقىمىندا وتكەن پلەنۋمىندا بارلىق بولىمشەلەرىنە، سونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ الماتىداعى قازاق بولىمشەسىنە دە شارۋاشىلىق ەسەپكە  كوشۋ جونىندە تاپسىرما بەرگەن-ءدى. الايدا بۇل توڭىرەكتە قازاق جازۋشىلار ۇيىمى ەشتەڭە ىستەي قويمادى. بەلگىلەنگەن ءبىر جىل مەرزىمنەن كەيىن ادەبي قوردىڭ قازاق بولىمشەسىن ماسكەۋ تاراپىنان قارجىلاندىرۋ دا ءبىرجولا توقتادى.

بيۋدجەتتەن ءتۇسىم قاتتى كەمىگەندىكتەن، قالامگەرلەر ءۇشىن تابىس ءتۇسىرىپ تۇرادى دەگەن ويمەن، قازاقستان جازۋشىلار وداعى ءوزى ورنالاسقان عيماراتتىڭ جارتىسىن جانە  سسرو ادەبي قورى قازاق بولىمشەسىنىڭ (قازاقستان ادەبي قورىنىڭ) قاراماعىنداعى شىعارماشىلىق ءۇيدى اينالاسىنداعى باعىمەن قوسا جاڭا زامانعا وراي پايدا بولعان ءىس ادامدارى فيرماسىنىڭ باسقارۋىنا بەردى.

كوپ ۇزاماي مۇنىڭ قاتە قادام ەكەنى بەلگىلى بولدى. فيرماشىلاردىڭ وداق مۇددەسىنە جاۋاپ بەرمەيتىن ءىس-ارەكەتتەرىن كورگەن،  شىعارماشىلىق ۇيدە دەمالىپ، جۇمىس ىستەۋدەن قالعان قالامگەرلەر قاتتى نارازىلىق كورسەتتى. نارازىلىقتىڭ ادىلدىگىن ۇققانمەن، شىعارماشىلىق ءۇي جونىندە فيرمامەن جاسالعان كەلىسىمشارتتى قايتا كەلىسسوز جۇرگىزۋ جولىمەن بۇزۋعا، ءسويتىپ عيماراتتاردى باسقارۋدى بۇرىنعى  قالپىنا كەلتىرۋگە جازۋشىلار وداعىنىڭ الەۋەتى جەتپەدى. سوندا ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن شىعارماشىلىق ءۇيدىڭ نەگىزگى قوجايىنى سوتقا جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولدى.

ۋاقىت تالابىنا بەيىمدەلۋ

وسى جەردە مىنا ءجايتتى ەسكە تۇسىرە كەتۋ ءلازىم. تاۋەلسىزدىككە دەيىن  قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءوز جارعىسى بولعان جوق، بارشا وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى ۇيىمدار سەكىلدى، ول دا سسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ جارعىسىمەن جۇمىس ىستەگەن-ءدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعى تاۋەلسىزدىك جاريالانعاننان كەيىن ءوز جارعىسىن قابىلداپ، ءتيىستى تىركەۋدەن ءوتتى. سسرو ادەبي قورىنىڭ قازاق بولىمشەسى دە قازاقستان ادەبي قورى رەتىندە قايتا قۇرىلىپ،  وزىنىڭ دەربەس جارعىسىن تىركەتتى. مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلىندا وسىلاي جازۋشىلاردىڭ ءبىر-بىرىنەن تاۋەلسىز، زاڭ الدىندا تەڭ قۇقىقتى ەكى ۇيىمى دۇنيەگە كەلگەن-ءتىن.

سسرو ادەبي قورى قازاق بولىمشەسىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى رەتىندە، قازاقستان ادەبي قورى كوزگە ۇرىپ تۇرعان قاتەلىكتى دۇرىستاۋ جولىندا ارەكەتتەندى – ءوز بالانسىنداعى، جازۋشىلار وداعى كونەرگەن پارتيالىق تارتىپپەن ءوزىن قوجايىنى ساناپ، سىرتىنان زاڭسىز يەلەنگەن دە، فيرماشىلاردىڭ پايدالانۋىنا بەرىپ جىبەرگەن شىعارماشىلىق ءۇيدى قايتارىپ الۋ ءۇشىن كۇرەستى. ۇزاق  سوتتاستى، اقىرى فيرما مەن جازۋشىلار وداعى اراسىنداعى كەلىسىمشارت زاڭسىز دەپ تانىلىپ، شىعارماشىلىق ءۇي ادەبي قورعا قايتارىلدى.

سودان كەيىن ادەبي قور مەن جازۋشىلار وداعى اراسىندا قىزمەتتەستىك جايىندا كەلىسىمشارت جاسالدى. وداق – شىعارماشىلىق جانە قوعامدىق-ساياسي ماسەلەلەرمەن، قور – شارۋاشىلىقپەن شۇعىلدانادى، وداق جۇمىسىن ماتەريالدىق تۇرعىدا قامسىزداندىرۋ ىسىمەن جانە الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق ماسەلەلەرمەن اينالىسادى دەپ كەلىسىلدى. وداق پەن قوردىڭ ىنتىماقتاسا قىزمەت اتقارۋىن تەك اتالعان قىزمەتتەستىك جايىنداعى كەلىسىمشارت قانا ەمەس، ادەبي قور توراعاسى جازۋشىلار وداعى حاتشىلارىنىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ۇيىمدىق تۇرعىداعى بىرلىگى دە قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس-تۇعىن.

سول كەلىسىمشارت نەگىزىندە ۇكىمەتتىڭ ءتيىستى شەشىمى شىعارىلىپ، جازۋشىلار وداعى عيماراتىن دا (ادەبيەتشىلەر ءۇيىن ءتيىمدى پايدالانۋدى جولعا قويۋ ءۇشىن) ادەبي قور ءوز بالانسىنا الدى.

وداق عيماراتىنا بايلانىستى جازۋشىلار وداعى مەن فيرما اراسىنداعى كەلىسىمشارت 1996 جىلى قالالىق پروكۋراتۋرانىڭ ارالاسۋىمەن بۇزىلدى.

ەندى تەك فيرمانى عيماراتتان ماجبۇرلەۋ جولىمەن شىعارىپ جىبەرۋ عانا قالعان.

كەرى توڭكەرىس ارەكەتتەرى

الايدا، وكىنىشكە قاراي، قالامگەرلەردىڭ كوپشىلىگى سول تۇستا، تاۋەلسىزدىكتىڭ تابالدىرىعىندا، رەسپۋبليكامىزدىڭ جاڭا ساپاعا بەت العانداعى بەكەم ۇستانار قۇندىلىقتارىن – شىن مانىندەگى دەموكراتيا مەن قۇقىقتىق قوعام ورناتۋدى كوزدەگەن ۇراندارىن – تەرەڭ تۇسىنبەدى. ولار بۇلاردىڭ ءبىرىنشى كەزەكتە وزدەرىنىڭ – قوعامنىڭ الدىڭعى قاتارلى زيالىلارى ساناتىنداعى جازۋشىلاردىڭ قاۋىمداستىعىنا قاتىستى بولۋعا تيىستىگىن ۇقپاعان-دى. بىرقاتارى استىرتىن تۇردە فيرماعا جاردەمدەسىپ ءجۇردى، ونى ادەبي قوردىڭ «زاڭسىز ۇيىم» ەكەنىن كورسەتەتىن ءتۇرلى مالىمەتتەرمەن قامتاماسىز ەتتى، سونداي ارەكەتتەردىڭ سالدارىنان ادەبي قور ءوز قۇقتارى مەن ۇستانىمدارىن جاريالى تۇردە ناقتىلاعان توتەنشە سەزد وتكىزىپ، قايتا تىركەۋدەن ءوتتى دە، سوتتى ساتىمەن جالعاستىرىپ، قالامگەرلەر مۇددەسىن قورعاپ شىعا الدى.

بۇل ورايدا ەشكىمنىڭ دە اتى-ءجونىن اتاۋدى قوش كورمەدىك، ويتكەنى مۇنداي جاعداي قوعامدىق قۇرىلىستاعى قالامگەرلەردىڭ كوپشىلىگى كۇتپەگەن كۇرت وزگەرىس سالدارىنان تۋىنداعان ەدى. ودان بەرى وتىز شاقتى جىل ءوتتى، از ۋاقىت ەمەس، ءارى ءبىراز قالامگەر ومىردەن ءوتىپ كەتتى.  ويلانعان كىسىگە سول كەزدەگى وزگەرىسكە ساي جاڭالىقتى ۇعۋداعى قالامگەرلەر اراسىندا ورىن العان وي الا-قۇلالىعىن ايقىن سارالاپ، كەشىرىممەن قاراۋعا، ۇيىمىمىزدىڭ تاۋاريحىندا ورىن العان كەلەڭسىزدىكتەردىڭ سەبەپ-سالدارىن كەلەشەكتە كەزدەسۋى ىقتيمال قيلى تۇسىنىسپەۋشىلىكتەردىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا اجىراتىپ قاراۋعا ابدەن بولادى.

جازۋشىلاردىڭ 1996 جىلعى كەزەكتى سەزىندە وداققا جاڭا باسشىلىق كەلدى دە، زاڭدى بەلىنەن باسا وتىرىپ، ادەبي قوردى جويۋمەن شۇعىلداندى. جاڭا باسشىلىقتىڭ قۇقىقتىق تۇرعىدا ساۋاتسىزدىق تانىتۋى سالدارىنان، بيلىكتىڭ ءتۇرلى بۋىنىنداعى ءتۇرلى لوببيستەرىنىڭ ارقاسىندا، زاڭدى قالاۋىنشا بۇرمالاعان شەشىممەن ادەبي قوردى جوققا شىعارىپ تىندى. ەسەسىنە، جازۋشىلار وداعى مەن فيرما اراسىنداعى كەلىسىمشارتتى بۇزعان ادەبي قور ساحنادان كەتىرىلگەننەن كەيىن، ياعني جاڭا باسشىلىقتىڭ قۇقىقتىق تۇرعىدا ساۋاتسىزدىق تانىتۋى سالدارىنان ەكى ۇيىم – وداق پەن فيرما اراسىنداعى شارت جاڭعىرىپ، فيرما قايتادان كۇشىنە كىردى. ەندى وداققا عيمارات پەن شىعارماشىلىق ءۇيدى قايتارىپ الۋ ءۇشىن فيرمامەن سوتتاسۋعا تۋرا كەلدى.

وداقتىڭ جاڭا باسشىلىعى جازۋشىلار ۇيىمىنىڭ باستى ورىنتاعىنان ايرىلماۋدىڭ استىرتىن تەحنولوگياسىن قاپىسىز مەڭگەرگەن بوپ شىقتى. 1996 جىلدان 2014 جىلعا دەيىن، ياعني ون سەگىز جىل بويى وزگەرمەگەن سول جاڭا باسشىلىقتىڭ تۇسىندىرۋىنە قاراعاندا، وداق بار اسىل ۋاقىتىن فيرمامەن ون شاقتى جىل بويى سوتتاسىپ وتكىزگەن سياقتى. بىراق ونىڭ سەبەبىن ءوزىنىڭ كەزىندە زاڭدىلىقپەن ساناسپاۋىنان (ياعني جازۋشىلاردىڭ ءبىرىن ءبىرى تولىقتىراتىن ەكى قوعامدىق ۇيىمى زامان تالابىنا ساي ۇيىسقانىن ۇقپاۋىنان، ءسويتىپ، ەكى ۇيىم – ادەبي قور مەن جازۋشىلار وداعى – اراسىنداعى قىزمەتتەستىك كەلىسىمشارتتى مويىنداماي، ادەبي قوردى زاڭسىز تۇردە جويۋىنان) ەمەس، وزدەرىنەن بۇرىنعى باسشىلىقتان كوردى. قىزىعى، بەلدى دەگەن جازۋشىلار دا سولاي ويلادى – «تاراپ كەتە جازداعان وداقتى» (بۇل – ەشقاشان ورىن الماعان، جاڭا باسشىلىقتىڭ ءوز بەدەلىن ارتتىرۋ ماقساتىندا ويلاپ تاۋىپ، جالاۋلاتا تاراتقان وتىرىگى!) قۇددى وسى باسشىلىق «ساقتاپ قالعان» دەگەن جالعان تۇجىرىمعا قۇلاي سەندى...

شىنتۋايتىندا، ناعىز «اتتەگەن-ايلار» – ءىستى بولعان اقىن-جازۋشىلارعا قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋدىڭ ورنىنا، جەتىم قالدىرۋ، ءتىپتى مۇشەلىكتەن شىعارىپ تاستاۋ، وداق ىسىنە سىن ايتقانداردى ءتۇرلى شىعارماشىلىق دەلەگاتسيالار قۇرامىنا، باسقا دا ماڭىزدى ءىس-شارالارعا جولاتپاۋدى، وداقتىق باسىلىمدارعا تۋىندىلارىن جاريالاتپاۋدى كوزدەيتىن «قارا تىزىمگە جازىپ» قويۋ، ەڭ باستىسى، ادەبي ۇدەرىستەگى ەلىمىزدىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىنە پايدالى باعىتتاردى اجىراتىپ كورسەتۋگە قاۋقارسىزدىق تانىتۋ، كۇندەلىكتى ومىردە قوعامدىق بەلسەندى پوزيتسياسىمەن  تانىلعان قالامگەرلەردى بوتەنسۋ، تت. كەمىستىكتەر وسى جاساندى «قاھارماندىقتىڭ» تاساسىندا قالا بەردى...

بۇگىنگى تىرشىلىك

ودان بەرى دە ون شاقتى جىل وتە شىقتى عوي، قازىر ۇيىمدىق قۇرىلىس ماسەلەلەرىندەگى قيعاشتىقتار ۇمىتىلعان. ادەبي قوردى كەرەك قىلىپ جاتقان ەشكىم جوق، ويتكەنى قازىرگى تاڭدا كومەك قولىن سوزاتىن قيلى دەمەۋشىلەر بار، بيلىك بۋىندارى دا وداققا وڭ كوزبەن قارايدى. بۇگىندە نەگىزىنەن شىعارماشىلىق ماسەلەلەرى كۇن تارتىبىندە. تيىسىنشە، كوڭىل كونشىتەتىن جاقسى ىزدەنىستەر بارشىلىق.

كەزىندە قوعامىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە جازۋشىلاردىڭ تىم بەيتاراپ قاراعانى حاقىندا ءبىر كىسى بىردە وسى جولدار اۆتورىنا بازىنا ايتىپ ەدى.  ار شاقتاعى ەلدى ەلەڭدەتكەن وقيعالارعا، جاڭاوزەن تراگەدياسىنا،  ەۋرازيالىق وداققا كىرۋ سىندى تاۋەلسىزدىككە قاتەر توندىرگەن شاراعا، تت. سونداي ەلەۋلى ماسەلەلەرگە قاتىستى جازۋشىلارىمىزدىڭ ءۇنسىز قالۋى قالاي دەگەن. ولاردى زيالى دەيمىز، بىراق سول زيالىلاردان قازاققا كەلىپ جاتقان پايدا از، بۇل نەلىكتەن دەگەن. مەن ءوز الىمشە جاۋاپ بەردىم، جەكەلەگەن سىني ءۇن كوتەرگەندەر، ءتىپتى «قازاقستاندىق ۇلت» ۇرانى دۇركىرەگەندە، جەردى ساتۋعا قاتتى قۇلشىنىس تۋعاندا سوڭىنا بۇقارانى ەرتىپ،  بيلىكتىڭ نازارىن اۋدارعاندار بولعانىن ايتتىم. دەگەنمەن شىن زيالىلار قاتارى بايقالماعانىن مويىندادىم.

جالپى، ۇلت زيالىسى سانالۋ ءۇشىن ءجاي عانا جازۋشى، ءجاي عانا وقىمىستى بولۋ جەتكىلىكسىز عوي. ەسىمى الەمگە ءماشھۇر جالپىتۇركىلىك ارداقتى ۇلت قايراتكەرى مۇستافا شوقاي ايقىنداپ كەتكەندەي، ەگەر جازعىشتىڭ ءبارىن، وقىعاننىڭ ءبارىن ۇلت زيالىسى قاتارىنا قوسا بەرسەك – قاتەلەسەمىز، ۇلت زيالىلارى دەپ بەلگىلى ءبىر مۇرات-ماقساتتاردىڭ سوڭىندا جۇرگەن جانە ءوز حالقىنىڭ جان-جاقتى دامۋىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتە الاتىنداردى عانا اتاۋ ءجون. ياعني ءاربىر تاعدىرلى ساتتەردە بۇعىپ قالماي، ەل مۇددەسىن كوزدەيتىن كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ جۇرەتىن جازۋشىلاردى ۇلتتىق زيالىلار دەپ ءبىلۋ كەرەك. وندايلار از ەمەس، بىراق داۋىستارى ەستىلمەيتىن. داۋىستارى ەستىلمەگەندىكتەن، سولاردان «قازاققا كەلىپ جاتقان پايدا از» دەسەتىن-ءدى.

ويلاپ قاراساق، ولاردىڭ داۋىستارىنىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە ەستىلمەۋ سەبەبى – قاۋىم بولىپ، ياعني جازۋشىلاردىڭ رەسمي تىركەلگەن ءوز زاڭدى ۇيىمى جازۋشىلار وداعى اتىنان ۇجىمداسىپ ءۇن قاتا الماۋىندا جاتقان-تىن. زيالىلار قاۋىمى رەتىندە جازۋشىلار وداعى داۋىس كوتەرسە – جەكە زيالىنىڭ شىرىلداعانىنان الدەقايدا ايباتتى ەستىلىپ، ءۇنى الىسقا جەتەر ەدى دەيتىنبىز. وكىنىشكە قاراي، وندايعا سول قاۋىم كوپ جاعدايدا قۇلىقسىزدىق كورسەتكەن-ءتىن. ونى مويىنداۋعا تۋرا كەلەتىن. سوندىقتان كىنانى جەكەلەگەن جازۋشىعا ەمەس، بار جازۋشىنى ۇيىستىرىپ وتىرعان، الايدا ۇجىمدىق بۇحار جىراۋ بولا الماعان جازۋشىلار وداعىنا ارتۋدى ءجون كورۋشى ەدىك.

بۇل رەتتە دە قازىر جاعداي كوپ تۇزەلگەن. كۇنى كەشەگى تابيعاتتىڭ سۋ تاسقىنى سىندى اۋىر سىناعىنا وداق اپاتتى ايماقتارعا كومەك كورسەتۋ جونىنەن ارنايى ۇندەۋ جاريالادى، قالامگەرلەردى ورتاق مۇددەگە بىرىكتىرىپ، ۇيىستىرا الدى.

ءبىز وسى جازبامىزدا تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى جىلدارىندا تەك شىعارماشىلىق وداعىمىزداعى ءبىلىپ تە، بىلمەي دە  جاسالعان ۇيىمدىق قۇرىلىمعا قاتىستى وزگەرىستەر جايىن عانا ءسوز ەتتىك. بۇل، ءسوز جوق، قالامگەرلەردىڭ بۇگىنگى بۋىنىنا ۇيىم باستان كەشكەن جايتتەردەن بولاشاق ءۇشىن ساباق بولۋعا تۇراتىن وقيعالاردىڭ ءبىرى.

ال قازىر جازۋشىلار ءوز قاۋىمداستىعىنىڭ توقسان جىلدىق مەرەيلى داتاسىنا وداقتىڭ ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىنىنا كامىل سەنەتىن كوڭىل-كۇيمەن بەتتەپ كەلە جاتىر.

بەيبىت قويشىباەۆ،  

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz