قىتاي قازاقتارى اراسىنا كەڭىنەن تارالعان «سالكۇرەڭ» اتتى ءۇش كۇي بار. ءبىرىنشىسى، حالىق كۇيى – «دايىنكولدىڭ تولقىنى» («دايىنكول» سىرتقى موڭعول قازاقتارى قونىستانعان بايان-ولگەي ايماعى وڭىردەگى كولدىڭ اتى).

بۇل كۇي شىنجاڭ قازاقتارى اراسىندا «حالىق كۇيى» اتالىپ كەڭ تاراعان. كۇيدىڭ اۆتورى الىگەدەيىن بەلگىسىز. قىتايداعى اتى شۋلى مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ سوڭعى مەزگىلىندە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، التاي ايماقتىق ءان-بي ۇيىرمەسىنىڭ وركەسترى بۇل كۇيدىڭ بۇرىنعى اتىن وزگەرتىپ «ۇلىڭگىر تولقىنى» (ۇلىڭگىر – التاي ايماعى بۋرىلتوعاي اۋدانىنداعى بالىقتى كولى) دەپ اتىن وزگەرتىپ راديوعا بەرگەن. بۇل كۇي الىگەدەيىن وسىلاي اۋە تولقىنىندا شەرتىلىپ جۇرگەن كورىنەدى. ەكىنشىسى، بۇكىل شىعىس تۇركىستان وڭىرىنە بەلگىلى بولعان كۇيشى – رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى. بۇل كۇيدى رازدىقتىڭ تۋماسى، نەمەرە ءىنىسى، بەلگىلى كۇيشى ءۋالي بەكەن جەتكىزگەن. ال، ءۇشىنشىسى، بەلگىلى كۇيشى، كومپوزيتور تايىر بەلگىبايۇلى 1954 جىلى شىعارعان «سالكۇرەڭ» كۇيى. بۇل كۇي كەزىندە قىتايدا جۇرگىزىلگەن سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ەنەسىنەن جەرىگەن قۇلىنداي بولىپ، ەل اراسىندا «حالىق كۇيى» اتانىپ كەتكەن كورىنەدى.

«تايىر بەلگىبايدىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى وزىنە تولىق قايتارىلۋى كەرەك!» دەگەن مىنا ماقالانىڭ اۆتورى، كۇيشى، كومپوزيتور، ونەرتانۋشى دولدا كەنەشۇلى. ماقالا اۆتورى د.كەنەشۇلى حالىق كۇيى اتانىپ كەتكەن «سالكۇرەڭ» كۇيىنىڭ اۆتورى – تايىر بەلگىبەيۇلى ەكەنىن ناقتىلى، بۇلتارماس فاكتىلەرمەن دالەلدەگەن. ەندىگى تورەلىگىن پاتشا كوڭىلدى وقىرمانعا قالدىردىق.

تايىردىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيىنە العاش اراشا تۇسكەن اقىن، جۋرناليست س.سادۋاققاسۇلى. 

بەلگىلى اقىن، جۋرناليست ءسالي سادۋاقاسۇلى 1973 جىلى مادەنيەت توڭكەرىسى مەزگىلىندە جابىلىپ قالعان «شۇعىلا» جۋرنالىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءار ايماقتاعى اۆتورلارمەن كەزدەسۋ ماقساتىندا قاسىندا مارقۇم ورازقان اداسبايۇلى، تاعى ءبىر ۇلتى سىبە ازامات بار ۇشەۋى التايعا بارعان ساپارىندا مەنىڭ ۇيىمدە مارقۇم قايىن اتام تايىر بەلگىبەيۇلىمەن كەزىككەن بولاتىن. اڭگىمە بارىسىندا تايىر «سالكۇرەڭ» كۇيىن 1954 جىلى «قاسەن مەن ءجاميلا» كينو ءفيلمىن ءتۇسىرىپ جاتقان مەزگىلدە تاپسىرىسپەن شىعارىلعاندىعىن، وعان كاسىمباي قۇسايىنۇلى كۋاگەر ەكەندىگىن ايتىپ بەرگەن بولاتىن.

كەيىن ءسالي سادۋاقاسۇلى ەستىگەن دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، «سالكۇرەڭ» يەسىن تابۋى كەرەك» دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جازىپ، ونى «شۇعىلا» جۋرنالىنا جاريالاعان بولاتىن. سول ماقالاسىندا اۆتور: «1976 جىلى جانە 1980 جىلدارى كاسىمباي اقساقالمەن ەكى رەتكى كەزدەسۋ ورايىندا، تايىر بەلگىبايۇلىنىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى تۋرالى سۇراعانىمدا كاسىمباي: «سالكۇرەڭ» تايىردىڭ كۇيى. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم مىنا «سالكۇرەڭ» دەپ، وسى كۇنى ءبىز توي-تومالاقتاردا «قاراجورعا» اتىنا تەلىنىپ جۇرگەن «سالكۇرەڭدى» شەرتىپ بەرەگەن ەدى. ءارى «مەن بىلەتىن تايىردىڭ «سالكۇرەڭى» وسى. ال ودان باسقا تاعى ءبىر «سالكۇرەڭ» بولسا ونى بىلمەدىم»، – دەپ كەسەتىپ ايتىپ ەدى» دەپ جازادى. جانە كاسىمباي اقساقال 1991 جىلى 81 جاسىندا قايتىس بولدى. كاسىمبايدىڭ قايتىس بولۋى بايلانىسىمەن «ىلە ايدىنى» جۋرنالى ارناۋلى ايدار اشىپ، ونىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانى مەن ەلەۋلى ەڭبەكتەرىن ەسكە ءتۇسىردى. ءارى سول اقىننىڭ «ءان-كۇيى تۋرالى ويلار» اتتى ماقالاسىن جاريالادى.

كاسىمباي سول ماقالاسىندا ءبىرتالاي شىندىقتىڭ بەتىن اشىپتى. سول قاتاردا «سالكۇرەڭ» جايلى دا لەبىز بىلدىرگەندىگىن، اتاپ ايتقاندا «سالكۇرەڭ» كۇيىنىڭ 1954 جىلدارى «قاسەن مەن ءجاميلا» كينو ءفيلمىن ءتۇسىرىپ جاتقان كەزىندە، كينا مۋزىكاسىن جازۋشى كومپوزيتور چەحۋسايدىڭ تاپسىرىسى بويىنشا جاساعاندىعىن فاكت-دالەلدەر كەلتىرە وتىرىپ جازىپ قالدىرعانىن جاريالاعان بولاتىن. وقىرمانعا قاجەت بولسا ماقالانى ءوزى ىزدەپ تاۋىپ وقي جاتار.

تايىر بەلگىبايۇلى كىم بولعان ادام؟

ال ەندى مەن «سالكۇرەڭ» كۇيىنىڭ اۆتورى تايىر بەلگىبايۇلى تۋرالى قىسقاشا مالىمەت بەرە كەتپەكپىن. ت.بەلگىبايۇلى 1921 جىلى شىنجاڭ، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، التاي ايماعى، التاي اۋدانىنىڭ ەرتىس وزەنى بويىنداعى «اقارال» ەلدىمەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى بەلگىباي اتالاس تۋىس ماميلە زاڭگى مەشىتىنىڭ يمامى بولعان. تايىر بەس جاسىندا شەشەسىنەن، توعىز جاسىندا اكەدەن ايىرىلىپ، اعاسى ءجۇمادىل مەن جەڭگەسى زاعيلانىڭ باعىپ، تاربيەلەۋىندە بولادى. قولىنان دومبىرا تۇسپەيتىن تايىر 15-16 جاستارعا كەلگەندە تانىمال دومبىراشىعا اينالادى.

ت.بەلگىبايۇلى 1940 جىلدارى «اقكوت تورعاي» اتتى تۇڭىش كۇيىن شىعارادى. 1946 جىلدان 1948 جىلعا دەيىن «شىعىس تۇركىستان ۋاقىتتىق ۇكىمەتىنىڭ» التاي ايماقتىق ءۋالي مەكەمەسىندە شابارماندىق (ۇكىمەت شتاتى 9-كاتەگوريا) جۇمىستا بولادى. 1948 جىلدان 1951 جىلعا دەيىن جەمەنەي اۋداندىق ۇكىمەتتە قىزمەت ىستەيدى. 1951 جىلى جاڭا قۇرىلعان التاي ايماقتىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنە شاقىرىلىپ، باس دومبىراشى بولىپ جۇمىس اتقارادى. وسىدان باستاپ تايىر بۇرىنعى وتكەن ايگىلى حالىق كۇيشىلەرىنىڭ كۇيلەرىن ەل ىشىنەن جيناپ، ۇيرەنىپ، ونى وڭدەپ رەتكە ءتۇسىرىپ، ساحناعا شىعارا باستايدى. مىسالى، ايگىلى كۇيشى بەيسەنبى دونەنبايۇلىنىڭ نەمەرەسى اعزام دەگەن كۇيشىنى ىزدەپ بارىپ، جانىندا جارىم اي شاماسىندا بولىپ، بەيسەنبى كۇيلەرىن ۇيرەنەدى. سول ۇيرەنگەن كۇيلەرى ىشىنەن بىرنەشە كەڭەس كۇيلەرىنىڭ قۇرىلىمىن رەتكە كەلتىرىپ، تۇڭعىش رەت ساحناعا كوتەرەدى.

تايىر تۋرالى تايىرمەن تۇستاس جاساعان بەلگىلى كۇيشى، قارت پەداگوگ باقىتقان تاعايۇلى 1980 جىلدار ىشىندە «التاي اياسى» جۋرنالىنا جاريالاعان «تايىردىڭ ءومىرى مەن ونەرى تۋرالى» دەگەن كولەمدى ماقالاسىندا تايىر تەك بەيسەنبى كۇيلەرى عانا ەمەس، «شاقاباي شالاپ» اتانىپ كەتكەن شالاپ ساۋداگەرۇلىنىڭ «زاۋرە» كۇيىنىڭ قۇرىلىمىن رەتتەپ، تولىقتىرىپ قازىرگى كۇيگە جەتكىزگەن تايىر ەكەندىگىن جانە «ماڭعايىلدىڭ قارا قاسقا اتىنىڭ شابىسىنا ارنالعان كۇيلەردىڭ بىرەۋىن رەتتەپ، ۇزىن جىل كاسىبي كوركەمونەر ۇيىرمەلەرىنىڭ ساحناسىندا ورىنداپ جۇرۋىنە سەبەپكەر بولعان تايىر ەكەندىگىن، سونىمەن قاتار «قۇرويناق»، «جەلمايا»، «كوك سەركە»، «كوك توبەت»، «قوس باسار» كۇيىنىڭ 1-, 2-, 3-ءشى ءتۇرىن تاعى دا باسقا كوپتەگەن حالىق كۇيلەرىن رەتتەپ بۇگىنگە جەتكىزگەن تايىر ەكەندىگىن ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىرىپ جازىپ قالدىرعان. جانە شىنجاڭ حالىق راديوسى تىلشىلەرىنە وسى تۋرالى سويلەگەن سوزدەرىنىڭ دىبىستىق نۇسقالارى دا ساقتاۋلى. بۇلار ءوز الدىنا نەداۋىر قۇنعا يە اڭگىمەلەر. مەن تەك قىسقاشا سيتات رەتىندە ايتىپ وتىرمىن.

تايىردىڭ كەلەشەگىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن ۇيىم 1952 جىلدان 1953 جىلدارعا دەيىن شىنجاڭ ولكەلىك كادرلار بيرو مەكتەبىنىڭ 3-قارارىنان ەكى جىل وقىتادى. 1954 جىلى شىنجاڭ قازاقتارى ومىرىنەن تۇڭعىش تۇسىرىلگەن «قاسەن مەن ءجاميلا» كينو فيلمىنە شاقىرىلىپ، فيلمدەگى باس رولدەردىڭ ءبىرى جاقاننىڭ ءرولىن ءساتتى سومداعان، قىتاي قازاقتارىنان شىققان ءبىرىنشى بۋىن كينو اكتەرلەرى قاتارىنان ورىن الادى. ءارى كينو مۋزىكاسىن جازۋشى كومپوزيتورى چەحۋسايدىڭ تالابى بويىنشا، قىستىرما مۋزىكا رەتىندە، كەيىن «سالكۇرەڭ» اتانىپ كەتكەن كۇيدى جاساپ، ءوزى ورىندايدى.

كينو جۇمىسى اياقتاعاننان كەيىن 1955 جىلى تايىر ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق تەاترگە شاقىرىلادى. تەاتردىڭ سول كەزدەگى دومبىراشىلارى ءاشىم ءدۇڭشىۇلى ء(اشىم 1962 جىلعا دەيىن وبلىستىق تەاتردە جۇمىس ىستەگەن), تايىر بەلگىبايۇلى، الىپبەك مالىكۇلى، باياقىن الىمبەكۇلى، مالىك ءجۇنىسۇلى، قارا مۇقاتاي، سارى مۇقاتاي، يگەن كىرىشبايۇلى، داۋلەت حالىقۇلى، تۇردىقان كىرىشبايقىزى، نۇرياش بولماسقىزى، كامال ماقايۇلى (كامال تەاتردىڭ ءبىرىنشى قول باسشىسى بولىپ، زەرنەتكەرلىككە شىققانعادەيىن تەاتردى باسقارعان). مالىك شيپانۇلى سول كەزدەرى تەاتردىڭ كاسىپتىك ءبولىمىن باسقارعان بولاتىن. سولاردىڭ ىشىندە تايىر بەلگىبايۇلى باس دومبىراشى بولىپ، داۋلەت حالىقۇلى، يگەن كىرىشبايۇلى، نۇرياش بولماسقىزى، تۇردىقان كىرىشبايقىزى قاتارلى جاس دومبىراشىلارعا ۇستازدىق ەتكەن.

تايىر الماتىدا مۇحتار اۋەزوۆ پەن احمەت جۇبانوۆقا كەزدەسكەن

1956 جىلى تامىز ايىندا شىنجاڭ ءان-بي ۇيىرمەسىنىڭ قۇرامىندا تايىر بەلگىبايۇلى، مالىك ءجۇنىسۇلى، دانەش راقىشۇلى، باياقىن الىمبەكۇلى، كامال شىكبايقىزى قاتارلى ونەرپازدار كەڭەس وداعىنىڭ ورتا ازياداعى وداقتاس بەس رەسپۋبيكاسىندا كونتسەرتتىك ساپاردا بولادى. ساپارعا شىعار الدىندا تايىردىڭ ورىندايتىن كۇيلەرىن بەكىتتىرەدى. وندا ءوزى جاساعان كۇيلەردەن بىرەۋىن، قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ كۇيلەرىنەن بىرەۋىن ورىنداۋ كەرەك دەگەن تالاپ بويىنشا «قاسەن مەن ءجاميلا» كينو ءفيلمىنىڭ قىستىرما مۋزىكاسى رەتىندە جاساعان كۇيىن ورىنداۋعا تۋرا كەلەدى. ول كەزدە ول كۇيگە ات قويىلماعان ەكەن. تايىر جوپەلدەمەدە كۇيدىڭ اتىن نە دەپ قويارىن بىلمەي، قاسەن مىنگەن اتتىڭ ءتۇسىن مەڭزەپ «سالكۇرەڭ» دەپ قويا سالادى. ءسويتىپ شەتەل ساحناسىندا ءوز كۇيى «سالكۇرەڭ» مەن دينا نۇرپەيسوۆانىڭ «اسەم قوڭىر» كۇيىن ورىندايتىن بولىپ بەكىتىلەدى.

الماتى ساحناسىندا «سالكۇرەڭ» مەن «اسەم قوڭىر» كۇيلەرىن ورىنداعاندا، كورەرمەن ورىندارىنان تىك تۇرىپ شاپالاق سوعادى. دينانىڭ ۇلى ساحاناعا شىعىپ تايىردىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ، «شەشەمنىڭ ءدال وزىندەي ورىندادىڭ»، –  دەپ رازىلىعىن بىلدىرەدى. جالعاستى «اداي»، «تورەمۇرات» كۇيلەرىن ورىنداپ كورەرمەندەردى تاڭ قالدىرادى. ەرتەسى «سوتسياليستيك قازاقستان» گازەتىندە سۋرەتىمەن «قىتايدىڭ ايگىلى كۇيشىسى، كومپوزيتورى تايىر بەلگىبايۇلى» دەپ تانىستىرادى. مۇحتار اۋەزوۆ قابىلداپ تايىر مەن دانەشكە «قازاقستانعا كەلىڭدەر» دەپ ۇسىنىس جاسايدى. احمەت جۋبانوۆ قابىلداپ تايىرعا دومبىراسىن سىيعا تارتادى.

ورتا ازياداعى گاسترولدىق ساپارىن اياقتاتىپ قايتىپ كەلگەننەن كەيىن 1957 جىلى ورتالىق بەيجىڭدە وتكەن بۇكىل مەملەكەتتىك ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر قۇرىلتايىنا بارىپ قاتىناسىپ توراعا ماۋ زىدۇڭ مەن ورىنباسارى ليۋ شياۋشي قاتارلى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، سۋرەتكە تۇسەدى.

شىنجاڭعا قايتىپ كەلگەنەن كەيىن اۆتونوميالى رايوندىق ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر قۇرىلتايى اشىلادى. وسى قۇرىلتايدا تايىر بەلگىبايۇلى قىتاي مۋزىكانتتار قوعامى شىنجاڭ بولىمشە قوعامىنىڭ ورىنباسار توراعاسىنا سايلانادى. ايگىلى «جاڭا شابىت» كۇيىن وسى مەزگىلدەردە شىعارعان ەكەن.

تايىر ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرىنە قالاي، نەگە باردى؟

ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق تەاتر سول كەزدەرى قازاق، ۇيعىر، حانزۋ وسى ءۇش ۇلتقا ورتاق تەاتر بولعاندىقتان، ءۇش ۇلتتىڭ كونتسەرت نومىرلەرى ارالاس قويىلادى ەكەن. سول جىلداردىڭ ءبىر كۇندەرى قۇلجا قالاسىنىڭ «سقاقبەك قۇلىبىندا» كونتسەرت قويىلادى. ول كەزدەرى قۇلجا قالاسىندا قازاقاتار از بولىپ، كورەرمەندەرىنىڭ كوبى ۇيعىر ۇلى ەكەن. كونتسەرتتە تايىر بەلگىبايۇلى جەكە دومبىرامەن كۇي ورىنداۋعا شىققاندا، ۇيعىر كورەرمەندەرى ىسقىرىپ، جەر تەپكىلەپ، «قوڭقىباي قازاق ساحنادان ءتۇسىپ كەتسىن» دەپ ۇلار شۋ بولادى. تايىر ىزا بولىپ كەتىپ ورنىنان تۇرىپ ميكروفونمەن، «ۇيعىر بولعانىڭنىڭ اكەسىنىڭ تاق اۋزىن...» دەپ ساحنادان ءتۇسىپ كەتەدى.

ىلە-شالا 1958 جىلدان باستالعان «ۇلتشىلارعا، وڭشىلدارعا قارسى تۇرۋ» قوزعالىسى باستالادى دا، دايىن فاكت تايىردى ءىلىپ الىپ كەتەدى. «ۇيعىر ۇلتىن بوقتاعان، ءسايپيدىن اپەندىگە ءتىل تيگىزگەن»، «مۇحتار اۋەزوۆ قازاقستانعا شاقىرعان»، «احمەت جۋبانوۆ دومبىراسىن سىيعا تارتقان» دەگەن فاكت-دالەلدەر ارقىلى تايىردىڭ ۇلتشىلدارعا، وڭشىلدارعا قارسى تۇرۋ كۇرەسىنىڭ وبكتىسىنە اينالادى. تايىردىڭ جەتىستىكتەرىنە، اسىرەسە شۇار مۋزىكانتتار قوعامىنىڭ توراعالىعىنا سايلانۋىنا كوز الارتىپ جۇرەتىن كۇندەستەرىنىڭ قىشىعان جەرىنە ءدال ءتيىپ، ۇساق-تۇيەكتەرگە دەيىن قازبالاپ كۇرەسكە الىپ، سوڭىندا ەڭبەكپەن تۇزەتۋ الاڭىنا جىبەرىپ تىنادى.

تايىر كەيىن اڭگىمەسىندە، «مەنى وزگەرتۋگە جىبەرگەن كەزدە اشارشىلىق باستالىپ كەتكەن كەز ەدى. اۋىر ەڭبەكپەن، اشارشىلىقتان قاتتى قينالدىم. دالادا كەتىپ بارا جاتقان جىلاندى ۇستاپ الىپ، شوڭكەمە قايناتىپ ەتىن جەپ، سورپاسىن ىشكەندە ماڭدايمنان تەر بۇرق ەتە تۇسەتىن» دەپ ايتىپ وتىراتىن. ايگىلى «اق ارال» كۇيىن ەلدى، جەردى ساعىنىپ جۇرگەن ءدال سول كەزدەرى شىعاردىم دەيتىن جارىقتىق.

تايىردىڭ «جورعا جيرەن» كۇيى قالاي دۇنيەگە كەلدى؟

تايىر ەڭبەكپەن وزگەرتۋگە كەتكەن كەزدەرى جۇبايى مەن الدى 3-سىنىپ وقيتىن ۇيەلمەلى، سۇيەلمەلى ءتورت بالاسى اشارشىلىقتان قاتتى قينالعاندىقتان، التايداعى تۋىستارى كەلىپ الىپ كەتەدى. ەڭبەكپەن تۇزەتۋ مەرزىمى ءبىتىپ قايتىپ كەلگەن تايىر جازىقسىز قورلاۋعا ۇشىراعانىنا  اشۋلانىپ تەاترداعى قىزمەتىن ءبىرجولاتا تاستاپ 1962 جىلى ءۇي-مۇلكىن ماشينەگە باسىپ، التاي اۋدانى اۆيتان اۋىلى، قاراتەرەك قىستاعىندا تۇراتىن اعاسىننىڭ قاسىنا كەلىپ تۇسەدى. سولشىلدىق ۇدەپ تۇرعان سول ءبىر كەزدە ساياسي دەڭگەيى تومەن، نادان قىزىل بەلسەندىلەر جاعىنان پارتياعا قارسى بولىپ ايدالىپ كەلگەن قىلمىسكەر رەتىندە قاراپ، اۋىر ەڭبەكتەرگە جەگىلەدى.

تاكەڭ سول ءبىر كەزدەردى ەسكە الىپ بىلاي دەپ وتىراتىن. «اۋىر ەڭبەككە جەگىلىپ تيتىقتاپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە، كۇرەگىمدى يىعىما سالىپ، توعان قازۋعا كەتىپ بارا جاتىپ اترەت كەڭسەسى الدىندا ات اعاشتا بايلاۋلى تۇرعان بىرنەشە ەرتوقىمدى اتتىڭ ىشىندە ەر تۇرمان ابزەلى جاقسى ەسىك پەن توردەي جيرەن ات باسىن شۇلعىپ تۇر ەكەن. ات ءمىنىپ وسكەن قازاق بالاسى ەمەسپىزبە، الگى اتقا قىزىعىپ قاراپ تۇر ەدىم كەڭسەدەن ءبىر توپ ادام شىعا كەلدى. ىشىندە كوممۋنانىڭ ءبىرىنشى پارتيا حاتشىسى، قازاق تىلىنە سۋداي جاسى ەگدەلەۋ ۋاڭ يىشان بار ەكەن. مەن جۇرە بەرىپ ەدىم، ول مەنى تاني كەتىپ شاقىرىپ الىپ، «تايىر، سەن مەنىڭ جورعا جيرەنىمە قىزىعىپ تۇرسىڭ با؟ قىزىعىپ تۇرعان بولساڭ ءمىنىپ كوشەنى ءبىر اينالىپ كەل»، – دەپ اتتى كولدەنەڭ تارتتى. مەن كۇرەگىمدى تاستاي سالىپ اتقا ءمىندىم دە اتتىڭ باسىن كۇرە جولعا بۇرىپ تاقىمىمدى قىسىپ قالىپ ەدىم، ات الا جونەلدى. ءبىر اينالىپ قايتىپ كەلدىم. «قانداي ەكەن؟» –  دەدى ول. «كەرەمەت ەكەن!».  «ونداي بولسا جيرەن جورعاعا ارىناپ ءبىر كۇي شىعار، ەندى ءبىر اينالىپ كەلگەندە تىڭدايتىن بولايىن»، – دەدى. مەن ماقۇلدىق بەردىم. اكىرەڭدەپ سويلەيتىن اترەتتىڭ شولاق باسشىلارىنان، ءتىپتى توپ باسشىلارىنان ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ەستىمەگەن ەدىم. كوممۋنانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ جىلى لەبىزىن ەستىپ نەداۋىر كوڭىلدەنىپ قالدىم. سول اسەرمەن كوپ ايلانباي «جورعا جيرەن» كۇيىن ءساتتى جاساپ شىقتىم. ءبىراز كۇندەر وتكەننەن كەيىن ۋاڭ حاتشى شاقىرىپ جاتىر دەپ بىرەۋ كەلدى. مەن دومبىرامدى الىپ اترەت كەڭسەسىنە بارسام قاسىندا كوممۋنانىڭ باسقادا كادرلارى بار وتىر ەكەن. مەنى وتىرعىزىپ، ءبىر ستاكانعا قايناعان سۋ قۇيعىزىپ الدىما قويىپ، بىرنەشە كۇي تارتىپ بەرۋدى سۇرادى. مەن دومبىرامنىڭ قۇلاعىن تەڭشەپ الىپ، ەڭ الدىمەن «ۋاڭ حاتشىنىڭ جورعا جيرەنى» دەگەن كۇيدى ورىنداپ بەرەيىن دەپ تارتقان ەدىم، «ويپىرىم-اي، قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە مىنانداي وبرازدى كۇيدى قايتىپ شىعارىپ قويدىڭ» دەپ قاتتى رازى بولدى. جانىندا وتىرعان بۇرىن ماعان كوز قيىعىندا سالمايتىن جانداي شاپتار دا كەۋكەۋلەسىپ كەتتى.

كۇيگە قاتتى رازى بولعان ۋاڭ حاتشى «سەنىڭ قىزمەتىڭە مەنىڭ شامام كەلمەيدى، الدىڭا كوممۋنانىڭ ءبىر قورا قويىن سالىپ بەرەمىن، سونى باعىپ-قاعىپ، ايران-ءسۇت ءىشىپ، ورايى كەلگەندە سورپا-سۋ ءىشىپ ات ۇستىندە ءجۇر. كەيىنگىسىن كەيىن كورە جاتارمىز» دەپ قاسىنداعى مالعا جاۋاپتى كادرلاردىڭ بىرىنە تابىستايدى. سودان باستاپ اۋىر ەڭبەكتەن، باقىلاۋدان قۇتىلىپ، ەركىندىكتە ءبىر قورا قوي باعىپ، سۇتىنەن، جۇنىنەن پايدالانىپ، اقساق-تۇقساعىن سويىپ سورپا-سۋ ءىشىپ جاقسى بولىپ قالدىم» – دەپ مال باققانىنا ىرازى بولىپ وتىراتىن.

تايىردىڭ قوي سوڭىندا 20 جىل ءجۇرىپ جازعان شىعارمالارى

تايىر بەلگىبايۇلى سودان باستاپ 1981 جىلى جاڭا قىزمەتكەر رەتىندە التاي اۋداندىق مادەنيەت ۇيىنە ورنالاسقانعا دەيىن تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىل قوي باعادى. سول ارالىقتا «ەڭبەك دۋمانى»، «اققۋ»، «مەرگەن»، «قاناس تولعاۋى»، «چاڭجاڭ تولقىنى»، «سايگۇلىك»، «شالقىما»، «ساقارا ساڭىلاعى»، «ارال شاتتىعى»، «ماقپىش» (ادام اتى), «كەڭەس»، «توقال بۇقا» قاتارلى ون نەشە كۇي، «قىرمان ءانى»، «ەڭبەكشى ءانى»، «شىرقايدى مالشى شاتتىق ءان»، «جاسىل القاپ»، «سارىبۇلاق»، «قاناسىم» قاتارلى ون نەشە ءان شىعارىپ، حالىق ىشىنە ءوزى تاراتادى. كەيىنىرەك وسى شىعارمالارىنىڭ بارلىعى راديونىڭ التىن قورىنا كىرىپ، جاريالاندى.

1973 جىلداردان باستاپ مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ بورانى سولعىنداپ، ءار كاسىپ، ءار سالا اقىرىنداپ قالپىنا كەلە باستادى. قازاق راديوس دا مازمۇنى تازا دەپ قاراعان ءان-كۇيلەردى دىبىسقا الىپ تاراتا باستادى. الايدا، سولشىلدىقتان تولىق ارىلا الماعان جاعدايدا حالىقتىق اندەر مەن اۆتورلىق اندەردىڭ ماتىندەرىن جاڭا مازمۇندارمەن قايتا جازدىرىپ ورىنداتتى. اۆتورلىق قۇقىق دەگەندى قايىرىپ قويىپ، اۆتورلى ءان-كۇيلەردى قالاعانىنشا تەمەسىنە دەيىن وزگەرتىپ باسقالاي ءماتىن جازىپ ورىنداتىپ راديودا جاريالاپ جاتتى. ماسەلەن، «احاۋ كەرىم» اتتى حالىق ءانىن «گۇڭشانداڭىم» دەگەن انگە وزگەرتىپ، «گۇڭشانداڭىم – اتقان تاڭىم» دەپ ورىنداپ جاتتى.

تايىر بەلگىبايۇلىنىڭ 1950 جىلدارى ىشىندە وبلىستىق تەاتردە جۇرگەندە شىعارعان «جەڭەشە» دەگەن ءانىنىڭ تەمەسىنە دەيىن وزگەرتىپ، «مينبيڭ ءانى» (حالىق جاساعى ءانى) دەگەن تەمە قويىپ، بۇرىنعى:

«الما مويىن، اققۋ ءتۇستى جەڭەشە،
مىنا جىگىت نەتكەن جاسىق دەمەشى.
ءسىز وسسەڭىز سۋىن ءىشىپ ىلەنىڭ،
مەنىڭ دە اكەم ەرتىستە وسكەن كەمەشى»، - دەپ كەلەتىن ءماتىنىن:

«سايگۇلىكتەي ساقارانىڭ قىرانى،
ءبىز حالىقتىڭ ءمينبيڭىمىز قىراعى.
مايەگىمىز ماۋ زىدۇڭنىڭ سيشاڭى (يدەياسى),
كوڭىلىمىزدە كۇندەي جايناپ تۇرادى»، - دەپ ورىنداتىپ راديوعا جاريالاعان.

تايىر ءوز كۇيلەرىن، حالىق كۇيلەرىن جانە باسقا دا اۆتوراردىڭ كۇيلەرىن ورىنداپ التىن قورعا جازدىردى

ال، تايىر بەلگىبايۇلى «جامان ادام» دەپ قارالاتىندىقتان ونىڭ «سالكۇرەڭ» اتتى كۇيىن تايىردىڭ اتىندا جاريالاۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سول سەبەپتى «حالىق كۇيى» دەپ وركەسترگە ءتۇسىرىپ راديوعا بەرگەن ەدى. ءسويتىپ تايىردىڭ كۇيى ەكەنىنەن تولىق حابارى جوق تىندارماندارعا «حالىق كۇيى» بولىپ تانىلىپ كەتكەن سەبەبى سول ەدى.

1982 جىلى ورتالىق حالىق راديو ستانتسياسى شىنجاڭنان تايىر بەلگىبايۇلى، كامال ماقايۇلى، داۋلەت حالىقۇلى، قيزات سەيتقازىۇلى تورتەۋىن بەيجىڭگە شاقىرىپ اكەلىپ، ولاردىڭ ءوز تۋىندىسىن جانە ولار بىلەتىن حالىق كۇيلەرىمەن باسقادا اۆتوردىڭ كۇيلەرىن دىبىسقا الۋ جۇمىسىن باستايدى. ءدال سول مەزەتتە مەنىڭ كاسىپتەسىم قابىلالدى ابدوللاۇلى ەكەۋىمىز بەيجىڭدە ءوز كاسىپتەرىمىزدەن ءبىر جىلدىق ءبىلىم تولىقتىرۋ وقۋىندا جاتقان كەزىمىز ەدى. راديو ستاتسياسىنىڭ باسشىلارى قابىلالدى ەكەۋىمزگە سەندەر وسى كاسىپتىڭ مامانىسىڭدار عوي، وسى جۇمىس اياقتاعانشا وسى كىسىلەرمەن بىرگە بولىپ، ورىندايتىن كۇيلەرىنىڭ ءتىزىمىن جاساۋ، كۇيلەردىڭ تاريحىن جازۋ، كەزەگىمەن ستۋدياعا ەرتىپ اپارىپ اۋدارماشىلىق ىستەۋ، كۇندەلىكتى تاماقتانۋ، اۋىرسا ەمدەتۋ ت.ب. جۇمىستارىنا كومەكتەسۋگە ۇسىنىس جاسادى. ءبىز مۇعالىمدەرىمىزگە ءتۇسىندىرىپ ايتىپ، رۇقسات الىپ، جۇمىس اياقتاعانشا بىرگا بولدىق. تايىر بەلگىبايۇلىنىڭ كەزەگى كەلگەندە مەن اپارىپ تۇردىم. ورىندايتىن كۇيلەرىنىڭ اتىن وزدەرى جاريالاپ ورىندايتىن. ءبىر كەزەگى كەلگەندە تايىر ءوز كۇيلەرىنەن بىرنەشە كۇي ورىندادى. سونىڭ ىشىندە «سالكۇرەڭ» كۇيى دە بار ەدى. ءوز تۋىندى كۇيىم «سالكۇرەڭ» دەپ ورىندادى.

كۇيشى كامال ماقايۇلى، كۇيشى داۋلەت حالىقۇلى جانە دولدا كەنەشۇلى.
(1982 جىلى. بەيجىڭ).

ءدال سول بەيجىڭگە بارىپ جاتقان كەزدە، داۋلەت حالىقۇلى ۇستازى تايىرعا «كامال ماقايۇلى قۇراستىرعان «ءاشىمنىڭ كۇيلەرى» دەگەن جيناققا ءسىزدىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيىڭىزدى، ءاشىم ورىنداعان حالىق كۇيلەرى قاتارىنا كىرگىزىپ قويىپتى» دەپ ايتقان بولاتىن. كىتاپ 1970 جىلداردىڭ سوڭىن الا قۇلجادا شىققاندىقتان ودان تايىردىڭ حابارا جوق بولاتىن.

ءبىر كۇنى كەشتە قوناقۇيدە ءبارىمىز بىرگە وتىرعاندا تايىر: «سالكۇرەڭ» كۇيىنىڭ اۆتورى مەن ەكەنىمدى تولىق ءبىلۋشى ەدىڭ عوي. قالايشا ءاشىمنىڭ كۇي جيناعىنا ءاشىم ورىنداعان حالىق كۇيلەرى قاتارىنا قوسىپ جىبەرگەنسىڭ؟» دەپ كامالعا توتەسىنەن سۇراق قويدى. كامال ماقايۇلى اعامىز قاتتى ۇيالىپ كەتتى. از ۇنسىزدىكتەن سوڭ «كەشىرىڭىز، تاكە! ءبىر كەزدەرى سونداي ءبىر اعاتتىقتار كوپ بولدى عوي» – دەپ كەشىرىم سۇراعان ەدى.

تايىر سول جولى ءوز تۋىندى كۇيلەرى، حالىق كۇيلەرى جانە اۆتورلى كۇيلەر بولىپ، جيىنى ەلۋگە تارتا كۇي ورىنداپ التىن قورعا قالدىردى.

ءدال سول مەزەتتە تايىردىڭ جيىرما جىل قوي سوڭىندا كۇتىمسىز ءجۇرىپ شالدىققان تىنىس جولى ناۋقاسىنىڭ اسقىنىپ شەگىنە جەتكەن مەزگىلى ەدى. ونىڭ ۇستىنە بەيجىڭنىڭ ىستىق دىمقىل اۋاسى ناۋقاسىن قاتتى قوزدىرىپ، كۇي ورىنداعان كەزدە وكپەسىنىڭ سىرىلى كۇيمەن قوسانجارلاپ ءتۇسىپ بولماعاننان كەيىن اۋزىنا ماسكا تاعىپ الىپ كۇي ورىنداعان ەدى. ونىڭ ۇستىنە ۇستاپ جۇرگەن دومبىراسى دا سول كەزدىڭ ادەتتەگى دومبىرالارىنىڭ ءبىرى ەدى. سولاي بولا تۇرسا دا سول جولى تايىر ورىنداپ قالدىرعان كۇيلەردەن حالىق كۇيى «قۇر ويناق» جانە ايگىلى اقىن، كۇيشى بولماس تولەمىسۇلىنان ۇيرەنگەن ەدىم دەپ ورىنداعان «قوسباساردىڭ» 1-, 2-ءتۇرى جانە جايىردىڭ «قوسباسارى» قاتارلى كۇيلەردى كەيىن راديودان تىڭداپ ۇيرەنىپ الىپ ورىنداپ جۇرگەن كۇيشىلەر تايىردىڭ ورىنداۋىنا ءالى جەتكىزە العان جوق.

تايىر بەلگىبايۇلى بەيجىڭنەن قايتىپ كەلگەننەن كەيىن كوپ تۇرعان جوق. 1984 جىلى تىنىس جولى ناۋقاسىنان نە ءبارى 63 جاسىندا و دۇنيەگە اتتاندى. التاي ايماقتىق پارتيا-ۇكىمەت ورىندارىنىڭ قارارىمەن التاي ايماقتىق قۇرباندار قابىرىستانىنا جەرلەندى.

ت.بەلگىبايۇلى قىسقا دا تارعالاڭ وتكەن عۇمىرىندا تۋعان حالقىنا ورتان قولداي 23 كۇي، 12 ءان جازىپ قالدىردى. كوپتەگەن حالىق كۇيلەرىن بۇگىنگە جەتكىزىپ، كوپتەگەن كۇيلەردى رەتتەپ، وڭدەپ التىن قورعا كىرگىزدى. ساحاناعا كوتەردى.

1985 جىلى التاي ايماعىنىڭ ءۋاليى قادىس جانابىلۇلىنىڭ باستاماشىلىعىمەن تايىر قايتىس بولعاندىعىنىڭ ءبىر جىلدىعى اتاپ ءوتىلىپ، ونىڭ قىتاي قازاقتارى كوركەمونەرىندەگى ورنى مەن ەڭبەكتەرى اتاپ ءوتىلدى. اقپارات قۇرالدارىندا جاقسى وگىتتەلدى.

1999 جىلى شۇار حالىق ۇكىمەتىنىڭ نۇسقاۋىمەن اۆتونوميالى رايوندىق ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگى تاراپىنان تايىر قايتىس بولعاندىعىنىڭ 15 جىلدىعى كەڭ كولەمدە ەسكە ءتۇسىرىلىپ، عىلىمي تالقى جينالىسى وزدىرىلىپپ، تايىر شىعارمالارىنان ارنايى كونتسەرت ۇيىمداستىرىلدى.

كۇيشى قيزات سەيىتقازىۇلى، كۇيشى تايىر بەلگىبايۇلى جانە دولدا كەنەشۇلى. (1982 جىلى، بەيجىڭ).

2002 جىلى بەلگىلى اقىن، جۋرناليست جەڭىسقان ءنۇسىپۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن تايىر بەلگىبايۇلىنىڭ تۋىندى ءان-كۇيلەرى، تايىر ورىنداعان ءبىر ءبولىم حالىق كۇيلەرى جانە تايىر تۋرالى جازىلعان ماقالالار، ارناۋ ولەڭدەر قامتىلعان «اقارال ارياسى» اتتى كولەمدى جيناق شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان جارىق كوردى. ءان-كۇيلەرىن دولدا كەنەشۇلى جانە ۇران اقاتايۇلى ەكەۋىمىز نوتاعا تۇسىردىك. نوتالىق رەداكتسياسىن كارىم ابدىراحىمانۇلى قاراپ شىقتى.

تايىردىڭ «سالكرەڭ» كۇيىنىڭ حالىق كۇيى اتانىپ كەتۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟

جوعارىدا ت.بەلگىبايۇلىنىڭ قىسقاشا ءومىربايانى، ونەردەگى جەتىستىكتەرى، باستان وتكەرگەن قيىنشىلىقتارى جايلى قىسقاشا  بايانداپ ءوتتىم. تۇسىندىرمە سيپاتتى وسى ماقالانى جازۋىما ت.بەلگىبايۇلىنىڭ ءتول تۋىندىسى «سالكۇرەڭ» كۇيى الىپقاشپا پىكىرلەر اسىرەسە كەيبىرەۋلەر جاعىنان جاۋاپكەرسىزدىكپەن كەيبىر كۇي توپتامالارىنا «حالىق كۇيى» دەپ ەنگىزىپ جىبەرۋى سەبەپ بولىپ وتىر. ال ەندى «سالكۇرەڭ» كۇيى جايلى جىنتىكتەپ ايتار بولسام – بەرتىنگى ادامداردى شاتاستىرىپ جۇرگەن ءۇش كۇي بار.

1. حالىق كۇيى «دايىنكولدىڭ تولقىنى» («دايىنكول» سىرت موڭعول قازاقتارى قونىستانعان وڭىردەگى كولدىڭ اتى). بۇل كۇي التاي قازاقتارى اراسىندا «حالىق كۇيى» اتالىپ كەڭ تاراعان. كۇيدىڭ اۆتورى بەلگىسىز. مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ سوڭعى مەزگىلىندە التاي ايماقتىق ءان-بي ۇيىرمەسىنىڭ وركەسترى بۇرىنعى اتىن وزگەرتىپ «ۇلىڭگىر تولقىنى» (ۇلىڭگىر – التاي ايماعى بۋرىلتوعاي اۋدانىنداعى بالىقتى كولى) دەپ اتىن وزگەرتىپ راديوعا بەرگەن.

2. بەلگىلى كۇي زەرتتەۋشى ءۋالي بەكەن جەتكىزگەن رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى.

3. 1954 جىلى ت.بەلگىبايۇلى شىعارعان «سالكۇرەڭ» كۇيى.

وسى ءۇش كۇيدىڭ اتىنىڭ ۇقساستىعى مەن مازمۇىنىنىڭ ءبىر-بىرىنە جاقىن تۋىستىعى بولۋى سالدارىنان ولاردىڭ پارقىن، قۇرىلىمى بولەك-بولەك كۇي ەكەندىگىن تولىق پارىقتاندىرا الماۋدىڭ سالدارىنان دەپ قارايمىن. ەگەر مۋزىكاتانۋ عىلىمىن تولىق وقىپ مەڭگەرگەن ادام بولسا، حالىق كۇيلەرى مەن تۋىندى كۇيلەردى وڭاي پارىقتاي الادى.

قايسى ءبىر جىلدارى قازاقستان تەلەارناسىندا بەلگىلى جۋرناليست اقان ابدۋاليەۆ جۇرگىزەتىن «كۇي داريا» باعدارلاسماسىنىڭ كەزەكتى ءبىر سانىندا «سالكۇرەڭ» كىمنىڭ كۇيى؟ دەگەن باعدارلاماسىنا ۇسىنىسپەن قاتىناستىم. سۋحباتقا كۇي زەرتتەۋشى مارقۇم جارقىن شاكارىم دە كەلدى. تاعى دا بىرنەشە ءمۇيزى قاراعايداي كۇي زەرتتەۋشى ماماندار بولدى. وسى سۋحباتتا مەن «سالكۇرەڭ» تايىر بەلگىبايۇلىنىڭ كۇيى ەكەندىگىن تولىق دالەلدەپ ايتىپ ءوتتىم. بەلگىلى كۇيشى، مارقۇم مۇقاش تاڭعىتۇلى دا مەنى قوشتاي وتىرىپ ءوزىنىڭ بىلەتىندەرىن ورتاعا سالدى. ءارى مۇقاش تايىردىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيىن تولىقتاي شەرتىپ بەردى. جۇرگىزۋشى ارحيۆتەن ءۋالي بەكەن جەتكىزگەن رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» اتتى كۇيىن تىڭداتتى.

مەنىڭ رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيىن تۇڭعىش تىڭداۋىم ەدى. مەن ونىڭ التاي وڭىرىندە كوپ تاراعان «دايىنكولدىڭ تولقىنى» دەگەن كۇيگە ۇقساڭقىراپ كەتەتىندىگىن سەزىندىم، ءارى وسى پىكىرىمدى سول ارادا ايتتىم. سوندا بۇل ەكى كۇيدە حالىق كۇيى دەپ ورىندالادى. ماسەلە قايسى كۇي بۇرىن شىققان بولسا، كەيىنگى الدىڭعىسىنان پايدالانىپ جاسالعان بولۋى ابدەن مۇمكىن دەپ قارادىم. ال، وسىلاردى تىڭداي وتىرىپ ت.بەلگىبايۇلى دا «سالكۇرەڭ» كۇيىن شىعارعاندا وسى ەكى كۇيدەن پايدالانعان بولۋى مۇمكىن دەگەن كوزقاراسقا كەلدىم. ادايدا، تايىر وتە شەبەرلىكپەن بۇرىپ اكەتىپ، سارىنىن ساقتاي وتىرىپ باسقا فورماداعى كۇيگە اينالدىرىپ جىبەرگەن. بۇل ۇرلىققا جاتپايدى، ناعىز جاسامپازدىق بولىپ سانالادى. شىعارماشىلىقتاعى زاڭدى قۇبىلىس بولىپ، كومپوزيتوردىڭ شەبەرلىگى دەپ قارالادى. بۇعان تاعى ءبىر مىسال كەلتىرسەك، كۇيشى قيزات سەيتقازىۇلىنىڭ تۋىندى كۇيلەرىن تىڭداي وتىرىپ، بازعالام كۇيلەرىمەن قايراقباي كۇيلەرىنىڭ سارىنىنان پايدالانىپ، ەرەكشەلىكتەرىن جەتىلدىرە ءتۇسىپ، وتە شەبەرلىكپەن پايدالانا بىلگەندىكتەن اسىرەسە بازعالام كۇيلەرىندەگى ىلمە، تەرمە قاعىستارىنان ادەمى پايدالانعاندىعى بايقالىپ تۇرادى. شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانۋشىلاردىڭ بارلىعى دا حالىق ءان-كۇيلەرىنىڭ سارىنىنان پايدالانعىسى كەلەدى. الايدا كوبىنىكى سوپايىپ كورىنىپ قالىپ جاتادى. قورتىپ ايتقاندا، ت.بەلگىبايۇلىنىڭ جوعارىداعى ەكى كۇيدەن پايدالانا وتىرىپ قازىرگى «سالكۇرەڭ» كۇيىن شىعارعاندىعىن بايقاۋعا بولادى.

تايىردىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى حالىق كۇيى بولىپ تارالىپ كەتۋىنىڭ ەكىنشى ءبىر سەبەبى – مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ سولشىلدىعى داۋرەندەپ تۇرعان كەزىندە وركەسترگە «حالىق كۇيى» دەپ جازىلىپ راديوعا بەرىلۋى ەدى. مەن ول كەزدەگى قوعامدىق جاعدايدى تولىق بىلەتىندىكتەن ەشكىمگە كىنا ارتقىم كەلمەيدى. 3-سەبەپ، كامال ماقايۇلىنىڭ 1970 جىلدار ىشىندە شىعارعان «ءاشىم كۇيلەرى» دەگەن جيناققا، ءاشىم ورىنداعان حالىق كۇيلەرى ىشىنە «سالكۇرەڭ» كۇيىن كىرگىزىپ جىبەرگەندىگى. مەن ول كىتاپتى كورمەگەندىگىم سەبەپتى ونىڭ رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى مە، الدە تايىردىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى مە، ونىڭ نوتاسىن تولىق بىلمەيمىن. 1982 جىلى داۋلەت حالىقۇلى بەيجىڭدە كۇي جازدىرىپ جاتقان كەزدە وسى جايلى تايىرعا ايتقاندىعى، ال تايىردىڭ كامال ماقايۇلىنا «بىلە تۇرىپ نە ءۇشىن ءاشىم ورىنداعان حالىق كۇيى دەپ كىرگىزگەنسىڭ» دەپ سۇراق قويعاندا، كامال ماقايۇلىنىڭ «كەشىرىڭىز، تاكە! بىركەزدەرى سونداي ءبىر اعاتتىقتار بولدى عوي» دەپ كەشىرىم سۇراعاندىعىن جوعارىدا ايتىپ وتكەن ەدىم.

ال ءاشىم ءدۇڭشىۇلىنىڭ كۇيلەر جيناعىن كورگەن بىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا 1953 جىلى ءاشىم ۇرىمجىگە بارعاندا «سالكۇرەڭ» كۇيىن ۇيرەنىپ كەلگەن ەكەن دەگەندى ايتقانىن ەستىدىم. مەن جۋىقتا بۇرىنعى ساقتالعان ارحيۆتەن بىرەۋلەردىڭ الىپ شىعىپ تاراتقان بەينەبايانىن كورىپ تاڭعالدىم. وندا 1950 جىلداردا ۇرىمجىدەگى سول كەزدە مالىك شيپان باسقاراتىن قازاق مادەني ورتالىعىنىڭ ارتيستەرى رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» بيىنە بيلەپ جاتقان كورىنىسىن كوردىم. باسىنداعى قىتايشا تانىستىرىلىمدا 50-جىلدارداعى قازاقتاردىڭ «قاراجورعا ءبيى» دەپ جازىپ قويىپتى. ال بيلەپ جۇرگەن مۋزىكاسى تۇپ-تۋرا رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى. مىنە وسىلارعا قاراي وتىرىپ ءاشىم ءدۇڭشىۇلىنىڭ 1953 جىلى ۇرىمجىگە بارعان كەزدە «سالكۇرەڭ كۇيىن» ۇيرەنگەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. الايدا ول ءلانسان وڭىرىندە تۇرعان رازدىقتىڭ «سالكۇرەڭى» دەپ ايتا الامىز. ال تايىردىڭ «سالكۇرەڭ» كۇيى 1954 جىلى جاسالعان.

تايىردىڭ ەڭبەگىن بۇرمالاپ كوكپارعا سالۋدى قويۋ كەرەك!

ت. بەلگىبايۇلى حح عاسىردا قىتاي قازاقتارى ىشىنەن شىققان ايگىلى كۇيشىلەردىڭ كوش باسىندا تۇرعانىمەن، ءتىرى كەزىندە قولداۋ دا، قورعاۋ دا بولعان ادام ەمەس. ونىڭ بۇكىل ءومىرى تارعالاڭدىقتا وتكەن ادام. ونەرى ەندى ۇشتالىپ كەلە جاتقان مەزگىلدە سول كەزدەگى سولاقاي ساياساتتىڭ قۇربانى بولىپ، ورايشىل، كۇنشىل، جالاقورلار جاعىنان ونەرىنە تۇساۋ ءتۇسىپ، بۇكىل ءومىرى ويران بولعان ادام. قازىرگە دەيىن دارىندى كۇيشىنىڭ ەڭبەگىن، شىعارمالارىن زەرتتەۋدىڭ ورنىنا ەڭبەگىن بۇرمالاپ، ولاي-بۇلاي تارتقىلاپ، كوكبارعا سالىپ، ارۋاعىنا مازا بەرمەي جاتقاندار جوق ەمەس. ەندى توق ەتەرىن ايتايىن: مەن «سالكۇرەڭ» كۇيى تايىردىكى ەكەنىن دالەلدەپ ءوتتىم. ال حالىق كۇيى دەۋشىلەر تولىق پاكتىن الىپ شىقسىن. الىپ شىعا الماسا ءباسپاسوز بەتىنە جاريالاپ قاتەلىكتەرىن مويىنداسىن، ويتپەگەندە ءادىل سوتقا جۇگىنۋگە بولادى. مەن دولدا كەنەشۇلى 1963 جىلدان باستاپ كاسىبي ونەر ۇيىرمەسىندە قىزمەت ىستەگەن، سول كاسىپتىڭ قىرى مەن سىرىن يگەرگەن كۇيشى، كومپوزيتورمىن. ءارى ۇزىن جىل حالىق ءان-كۇيلەرىنىن، قيسا-داستاندارىن، اۋىز ادەبيەتىن، اراب، پارس، شاعاتاي تىلدەرىندەگى كونە باسىلىم كىتاپتاردى جيناپ، رەتتەپ ارحيۆتەستڭرگەن، حالىق ءان-كۇيلەرىن رەتتەپ نوتاعا ءتۇسىرىپ 8 تومدىق كىتاپ ەتىپ شىعارعان مۋزىكا مامانىمىن.

جوعارىدا اتاپ وتىلگەن حح عاسىر قىتاي قازاقتارىنىڭ كۇيشى-كومپوزيتورلارىنىڭ كوبىمەن ءبىر قىزمەت ىستەگەندىكتەن ولاردىڭ كۇيشىلىك ونەردەگى جەتىستىكتەرىنە، شىعارعان كۇي تۋىندىلارىنا، ءتىپتى مىنەزدەمەلەرىنە، كەشىرمەلەرىنە قانىقپىن دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

مەن ىلە وبلىستىق مادەنيەت-كوركەمونەر زەرتتەۋ ورنىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە سوناۋ بەيسەنبى، قايراقباي، مۇكەي، قوجەكە قاتارلى ارعى كۇيشىلەردىڭ تاريحىن، شىعارمالارىن جيناپ ارحيۆ تۇرعىزعان مامانداردىڭ ءبىرىمىن. سول سەبەپتى جاساعان جاسىمدا، باستان كەشكەن ىستەرىمدە، بىلەتىندەرىم دە كوپ دەپ ايتا الامىن. قازىرگى جاساپ جاتقان، اسىرەسە 1960 جىلداردان بەرگى ومىرگە كەلگەن وسى سالا ادامدارىنا الدىڭعى ىستەر بۇلىڭعىر ەكەنى شىندىق. ويتكەنى، ولارعا اڭىز-اڭگىمە تۇرىندە جەتكەن. ونىڭ ۇستىنە ورتادا «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەگەن ون جىلعا سوزىلعان زوبالاڭ توڭكەرىس كوپ نارسەنى جوعالتىپ، كوپ ىستەردى ۇمىتتىرىپ جىبەرگەنى شىندىق. سول سەبەپتى ونەر سالاسىنىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن، ياعني وسى جۇمىسپەن اينالىسىپ جۇرگەن ازاماتتار كوپ زەرتتەۋ الىپ بارۋلارى، بىلەرمەندىك ىستەمەي جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋلارى، اسىرەسە جەرشىلدىك، رۋشىلدىق، تايپاشىلدىقتان اۋلاق بولۋى قاجەت دەپ قارايىمىن!

دولدا كەنەشۇلى، كۇيشى، كومپوزيتور، ونەرتانۋشى.

ماقالانىڭ رەداكتسياسىن قاراعان جانە دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz