«اۋىلعا سۇگىر كەلدى» دەپ باستالاتىن تولعاۋ تەرمەنى ەستىمەگەن قازاق از بولار. القالى جيىن-تويلاردا  وسى تەرمە ورىندالعان ساتتە تىڭدارمان قاۋىمنىڭ ارقاسى قوزىپ، ورنىنان تۇرىپ كەتە جازدايدى.

ەندەشە، وسى تولعاۋدىڭ اۆتورى سۇگىر بەگەندىكۇلىنىڭ ءومىرىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. سوندىقتان  سۇگىردىڭ ءومىربايانىنا قىسقاشا توقتالىپ وتكەن ارتىق بولماس.

        سۇگىر بەگەندىكۇلى 1894 جىلى ماڭعىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن.  اكەسى بەگەندىك ەكى رەت قاجىعا بارعان  ءدىندار كىسى بولعان. ول العاش رەت  16 جاسىندا  توپقا ءتۇسىپ  ەلگە تانىلعان. سۇگىر جىراۋ  ابىلدىڭ،  اقتاننىڭ،  نۇرىم مەن قاشاعاننىڭ، ابۋباكىر مەن ساتتىعۇلدىڭ جانە تاعى دا باسقا اقىن-جىراۋلاردىڭ شىعارمالارىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكىزگەن جىرشى. ول  «نوعايلىق جىرلار»، «قاراساي -قازي»، «وراق-ماماي»، «مۇڭلىق-زارلىق» ت.ب داستان جىرلاردى سان ءتۇرلى ماقام-سازدارعا سالىپ قۇبىلتىپ ايتقان جىراۋ. سۇگىردىڭ «حورەزم ەلىمەن قوشتاسۋى»، «مۇشتاريح»، ء«ومىر سازى» ت.ب. داستان-جىرلارى ەلگە تەگىس تاراعان. سۇگىر بەگەندىكۇلى حورەزم ەلىنەن 1968 جىلى ماڭعىستاۋعا كوشىپ كەلىپ، 1974 جىلى سەكسەن جاسىندا تۋعان توپىراعىندا كوز جۇمادى. («ماڭعىستاۋ ەنتسيكلوپپەدياسى». الماتى 2008 جىل).

«اۋىلعا سۇگىر كەلدى» دەپ باستالاتىن تولعاۋ تەرمەنى ەستىمەگەن قازاق از بولار. القالى جيىن-تويلاردا  وسى تەرمە ورىندالعان ساتتە تىڭدارمان قاۋىمنىڭ ارقاسى قوزىپ، ورنىنان تۇرىپ كەتە جازدايدى.

ەندەشە، وسى تولعاۋدىڭ اۆتورى سۇگىر بەگەندىكۇلىنىڭ ءومىرىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. سوندىقتان  سۇگىردىڭ ءومىربايانىنا قىسقاشا توقتالىپ وتكەن ارتىق بولماس.

        سۇگىر بەگەندىكۇلى 1894 جىلى ماڭعىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن.  اكەسى بەگەندىك ەكى رەت قاجىعا بارعان  ءدىندار كىسى بولعان. ول العاش رەت  16 جاسىندا  توپقا ءتۇسىپ  ەلگە تانىلعان. سۇگىر جىراۋ  ابىلدىڭ،  اقتاننىڭ،  نۇرىم مەن قاشاعاننىڭ، ابۋباكىر مەن ساتتىعۇلدىڭ جانە تاعى دا باسقا اقىن-جىراۋلاردىڭ شىعارمالارىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكىزگەن جىرشى. ول  «نوعايلىق جىرلار»، «قاراساي -قازي»، «وراق-ماماي»، «مۇڭلىق-زارلىق» ت.ب داستان جىرلاردى سان ءتۇرلى ماقام-سازدارعا سالىپ قۇبىلتىپ ايتقان جىراۋ. سۇگىردىڭ «حورەزم ەلىمەن قوشتاسۋى»، «مۇشتاريح»، ء«ومىر سازى» ت.ب. داستان-جىرلارى ەلگە تەگىس تاراعان. سۇگىر بەگەندىكۇلى حورەزم ەلىنەن 1968 جىلى ماڭعىستاۋعا كوشىپ كەلىپ، 1974 جىلى سەكسەن جاسىندا تۋعان توپىراعىندا كوز جۇمادى. («ماڭعىستاۋ ەنتسيكلوپپەدياسى». الماتى 2008 جىل).

        سۇگىر بەگەندىكۇلىنىڭ ءومىر جولى وڭاي بولعان جوق. جاستىق شاعى «ستاليندىك  زوبالاڭعا» تاپ بولىپ، تۋعان جەرى -  قاسيەتتى ماڭعىستاۋدان ەرىكسىز كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بىراق، جات ەلدە جۇرسە دە قازاقتىڭ ونەرىن كوككە كوتەردى. ول  تەك قازاقتاردى عانا ەمەس، ءوزى اراسىندا جۇرگەن تۇرىكمەن، وزبەك، قاراقالپاق حالىقتارىن تەگىس مويىنداتقان ونەرپاز. سۇگىر جىرىنىڭ قۇدىرەتى، سوزىندە عانا ەمەس، ورىنداۋ شەبەرلىگىندە، اۋەننىڭ سان قۇبىلعان ىرعاعىمەن قۇلاققا جاعىمدى يىرىمدەرىن، جۇرەككە جەتكىزە بىلۋىندە جاتىر. سوندىقتان دا بولار، ونىڭ جىرى قازاق شەكاراسىنان اسىپ، الەمدى شارلاپ كەتتى. بۇعان دالەل 2001 جىلى الەم ونەرپازدارى باس قوسقان اقش-تاعى بايقاۋدا قىدىرالى بولمانوۆ باۋىرىمىز سۇگىردىڭ تەرمەسىن ورىنداپ باس بايگىنى جەڭىپ السا، «Kesh yoy» توبى تۇركيادا وتكەن حالىقارالىق فەستيۆالدا باس جۇلدەگە يە بولدى. بۇل – قازاق مۋزىكاسىنىڭ قۇدىرەتى، سۇگىر اتانىڭ قاسيەتتىنىڭ بەلگىسى ەكەنى ءسوزسىز. ارتىندا وسىنداي وشپەس مۇرا قالدىرعان سۇگىر اتاعا بۇگىنگى ۇرپاق قانشا قۇرمەت كورسەتسە دە ارتىق بولماس ەدى.  

        بىراق، وكىنىشكە قاراي، بۇل كۇندەرى ءبارى كەرىسىنشە بولىپ بارا جاتقانعا ۇقسايدى. بۇل تەرمەنى سۇگىر اتامىزعا قيماي جۇرگەن جاندار دا جەتەرلىك ەكەن... بيىلعى جىلدىڭ باسىندا «قازاقستان» ۇلتىق ارناسىنداعى «تەلقوڭىر» باعدارلاماسىندا  سۇگىر بەگەندىكۇلىنىڭ «اۋىلعا دا سۇگىر كەلدى» دەپ باستالاتىن تەرمەسى تالدانعان بولاتىن. بۇل حاباردى «ايقىن» گازەتى 2013 جىلعى №15 سانىندا «سۇگىردىڭ تەرمەسى ەمەس، ەلبايدىڭ جىرى...» دەگەن تاقىرىپتا  تولىق كوشىرىپ باستى (3-ءنشى سۋرەتكە قاراڭىز). «تەلقوڭىر» باعدارلاماسىن ءانشى اقان ءابدۋالى جۇرگىزىپ، حابارعا قونىس يۋسۋپوۆ، ءادىلباي جانيازوۆ، قۇلىمعالي ءامىروۆ، ايگۇل قوسانوۆا، عانيپا سادىقوۆا، ۇلجان بايبوسىنوۆا، امانقوس سادىقوۆ، ماقسات راحمەت قاتىسىپ جانە اماندىق كومەكوۆتىڭ جازىپ الىنعان ءسوزىن جىبەردى. ولاردىڭ ءبارى دە قازاقتىڭ ءان مەن جىرىنىڭ «جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن»، «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەگەن ازاماتتار ەكەنى ءسوزسىز. وسىلايشا ءانشى-جىرشىلار جيىلىپ الىپ، سۇگىر جونىندە كەڭەستى. كەڭەسكەندە نە دەستى؟ سوعان توقتالايىق.

باعدارلاما جۇرگىزۋشىسى اقان   ءابدۋالى:

                – «اۋىلعا دا سۇگىر كەلدى» دەپ

                    ورداسىن تالاي سايلاعان،

                    اق ساماۋرىن، سارى قۇمان،

                    كەڭ داستارحان جايناعان.                                                                                              

بۇل كىمنىڭ تەرمەسى جانە ورىنداعان كىم؟                                                                           

قونىس يۋسۋپوۆ:  

– جىرشى اماندىق اعا كومەكوۆ.

اقان ءابدۋالى:   

        – بۇنى – ماڭعىستاۋدىڭ جۇيرىگى اماندىق كومەكۇلى ورىنداپ، ەل ىشىندە كەڭ تاراعان «سۇگىردىڭ تەرمەسى» دەپ ايتىلىپ ءجۇر.

ءادىلباي جانيازوۆ:

         – شىن مانىندە «سۇگىردىكى» دەپ ايتىلىپ جۇرگەن نۇسقا دۇرىس ەمەس. دۇرىس ەمەس بولعاندا، ەشكىمدى داتتاۋعا دا بولمايدى. اقتاننىڭ «ابىل مەن نۇرىمنان شەكەر جەگەن حالقىم» دەگەن ءسوزى بار... سۇگىردىڭ ءوز ءسوزىن، وماردىڭ ماقامىن الىپ، سودان حالىققا شەكەر بەرىپ وتىرعان اماندىق كومەكوۆ اعامىزعا مىڭ دا ءبىر راحمەت ايتۋىمىز كەرەك.

اماندىق كومەكوۆ:

         – سۇگىر بەگەندىكۇلى قيىن-قىستاۋ كەزدە اتا-قونىسىنان الشاق كەتىپ، ءوزى تۋىپ وسكەن ماڭعىستاۋدى اڭساپ، قارتايعان شاعىندا، ياعني جاسى 75-كە كەلگەندە ەلگە بەت تۇزەيدى. كەتەردە ءوزىنىڭ جۇرگەن جەرى تۇرىكمەنستاننىڭ حالقىن قيا المايدى. سوندا «مەن قازاق تۇگىلى، تۇرىكمەن، وزبەكتەرمەن دە دوس-جاران بولىپ كەتىپ ەدىم، بىراق سۇيەگىم اتا-جۇرتىم – ماڭعىستاۋعا جەرلەنسە دەپ تىلەيمىن. بارلىقتارىڭىزدى قيماي بارا جاتىرمىن» دەگەن ماعىنادا ۇزاق تولعايدى. كولەمدى جىر. سوندىقتان سۇگىردىڭ ءوز اۋەنى مۇلدە بولەك.

        العاش رەت 1985-1986 جىلدارى شەتپەدە كومپوزيتور مارات ورداباەۆپەن كەزدەستىك. قولىندا «Yamaha» اسپابى بار ەكەن. سوندا «مىنا اۋەندى سۇيەمەلدەپ سالىپ كورشى» دەپ، سۇگىردىڭ ماقامىن وزگەرتىپ، ونىڭ تۋعان جيەنى ومار جىراۋدىڭ نوعايلىق جىرلاردى ورىندايتىن ماقام-سازىن ەستراداعا بەيىمدەپ العاش ايتقان مەن ەدىم. كوشكە جەمەنەي قوبىلاش دەگەن جىراۋ بولدى، سول كىسى دە بىردە قاشاعاننىڭ تەرمەسىن وماردىڭ ماقامىمەن ايتىپ وتىر ەكەن. كوشكە جەمەنەي ومار سۇگىردىڭ اپاسىنان تۋعان جيەنى.

قۇلىمعالي ءامىروۆ:

         – نەگىزى، بۇل جەردە سۇگىر اتامىزدان ءبىر مىسقال دا جوق قوي. ءبىر-ەكى ءسوز عانا بار شىعار. سۇگىردىكى دەپ ەمەس، «اماندىق اعانىڭ ىزىمەن»، بولماسا «ەلبايدىڭ جىرى» دەپ اتاعاندا ادەمى شىعاتىن ەدى. سۇگىر اتامىز ەستراداسىز دا ولمەيدى. اتى ومىردە وشپەيتىن ادام. «ەسترادامەن ءتىرىلتتى» دەۋ قيسىنسىز.

امانقوس سادىقوۆ:  

         – العاشقى باستاعان قىدىرالى باۋىرىمىز. بىراق ءماتىنى سۇگىردىكى ەمەس. ماڭعىستاۋدا باۋبەك ەلباي دەگەن كەرەمەت ايتقىش بولعان. ول اماندىقتىڭ ءوز اتالارى.  سول كىسىنىڭ تەرمەسىمەن، ابەكەڭنىڭ ماقامىمەن ورىندايدى. «ۇلكەن ساحناعا شىعاتىن كەزدە رۇقساتىن الىپ بەرىپ ەدىم» دەگەنىن ابەكەڭنىڭ ءوز اۋزىنان تالاي ەستىگەنمىن.

ءادىلباي جانيازوۆ:

         – قىدىرالى ولەڭ جولدارىنا باۋبەك ەلباي مەن سۇگىردىڭ ءسوزىن بىرىكتىرگەن. ماقامى كوشكە-جەمەنەي ومار جىراۋدىكى. «سۇگىردىڭ تەرمەسى» دەپ ايتىلىپ تۇرعانىمەن، سۇگىردىڭ ماقامى ەمەس. سونداي-اق سۇگىردى شىعارعان ەسترادا ەمەس، سۇگىردىڭ ولەڭىن ءوزىنىڭ تۇڭعىش بالاسىنداي قىلىپ ماپەلەپ، جانداندىرعان اماندىق اعامىز. ال ۇشەۋ-تورتەۋ بولىپ، ولەڭ ايتۋدى شىعارعان ەۋروپادا – «بيتلز»، بىزدە «دوس مۇقاسان» ءانسامبلى. سۇگىردى ەستراداعا قوسقاندا، «سۇگىردىڭ تەرمەسى» دەپ ايتپاۋ كەرەك. «بۇل ماقامدى الىپ كەلگەن اماندىق كومەكوۆ، ءماتىنى باۋبەك ەلباي مەن سۇگىردىڭ قوسپاسى» دەپ جازىپ بارىپ شىعارۋ كەرەك. ءتۇبىن بىلمەيتىن حالىق سۇگىردى ايتىپ جاتىر دەپ ويلايدى.

اقان ءابدۋالى:

         – «بۇگىن سۇگىردىڭ ناقتى ماقامى قانداي ەكەنىن بىلدىك. ولەڭى ەلبايدىكى، ەسترادامەن ورىندالىپ جۇرگەن ومار جىراۋدىڭ ماقامى ەكەنىن تالقىلادىق. ونى وڭدەپ، جەتىسپەگەن جەرىن جەتكىزىپ، تولماعان تۇسىن تولتىرىپ، حالىققا  جەتكىزگەن اماندىق كومەكوۆ ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك»...

        بۇل سوزدەردىڭ ءبارى «ايقىن» گازەتى، 2013 جىل، №15 سانىنان الىندى.

        ءيا، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» داستانىنان باستاپ، ابىل، اقتان، نۇرىم، قاشاعان، ابۋباكىر، وسكىنباي، ساتتىعۇل، تۇمەندەردىڭ ارتىندا قالعان باي مۇرالارىن بۇگىنگى ۇرپاققا سول كۇيىندە بۇزباي جەتكىزگەن، ولاردىڭ كوپشىلىگىن كوزىن كورگەن، ماڭعىستاۋ جىراۋلارىنىڭ ەڭ سوڭعى تۇياقتارىنىڭ ءبىرى  -  سۇگىر بەگەندىكۇلىنا بۇگىنگى ۇرپاعىنىڭ بەرگەن باعاسى وسى بولدى...

        بۇل باعدارلاما ءبىر جاقتى، ءبىر ماقساتتا، بىرەۋدىڭ تاپسىرماسىمەن دايىندالعانى كوزگە كورىنىپ تۇردى. ولاي دەيتىنىمىز – حابارعا قاتىسقان انشىلەر ءبىر-ءبىرىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ قويعانداي، ءبىرىن-ءبىرى قوشتاپ وتىرۋى، قارسى پىكىر ايتىلماۋى وسىعان دالەل. ءبارىنىڭ ماقساتى: تالقىعا تۇسكەن تەرمەنى سۇگىردەن الىپ، باۋبەك ەلبايعا، كوشكە ومارعا، اماندىق كومەكوۆتىڭ اتتارىنا جازدىرۋ ەكەنى بەلگىلى بولدى. ال، امانداق كومەكوۆ اعامىز ارتىنان بولسا دا «ارىپتەستەرىم!  مەنىڭ اتاق-داڭقىم ءوز باسىما جەتەرلىك، ورىنسىز جەرگە قىستىرا بەرمەڭدەر! ۇيات بولادى» دەگەن ءسوزدى ايتا المادى.

        بۇل «تەلقوڭىر» باعدارلاماسى كورەرمەن قاۋىمنىڭ كوڭىلىن كۇپتى ەتتى. سوندىقتاندا بولار، كوپتەگەن ازاماتتار ماعان حابارلاسىپ ءبىر جاقتى جۇرگەن حابارعا، جان-جاقتى جۋرناليستتىك زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، جاۋاپ جازۋىمدى سۇراعان بولاتىن. جۋرناليستتىك جۇمىس ساپارىمدى قىزىلساي اۋىلىندا تۇراتىن سۇگىردىڭ نەمەرەسىنىڭ ۇيىنە بارىپ، سۇگىر جىراۋدىڭ كارى شاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان جانىبەك وتەلگەنۇلىمەن بىرگە شوپان اتا قاۋىمىنداعى سۇگىر اتانىڭ باسىنا زيرات ەتىپ، قۇران وقۋدان باستادىق. بۇدان سوڭ سۇگىر جىراۋدى  بىلەدى دەگەن بىرنەشە ازاماتتاردان سۇحبات العان بولاتىنمىن، سوعان توقتالايىن.

        باعدارلاما اياقتالعاننان كەيىن العاشقى حابارلاسقان اقمۇرات سۇيەۋوۆ دەگەن اعامىز بىلاي دەدى: «مەنىڭ اكەم سۇيەۋ، سۇگىردىڭ جانداي قۇرداسى ءارى اتالاس تۋمالاسى. بالا كەزىمنەن باستاپ سۇگىر اكەمنىڭ جىرلارىن جاتتاپ، اڭگىمەسىن ەستىپ ءوستىم. سۇكەڭنىڭ جىرلارىن ءوز اۋزىنان تىڭدادىم. تەلقوڭىرداعى ايتىلعان پىكىرلەردىڭ ءبارى جالعان. «اۋىلعا سۇگىر كەلدى» دەپ باستالاتىن جىردىڭ ءسوزى دە، ماقامى دا، ونى حالىققا جەتكىزگەن دە سۇگىر اكەمىزدىڭ ءوزى، وعان ەلبايدىڭ دا، تۋعان جيەنى وماردىڭ دا، اماندىقتىڭ دا قاتىسى جوق. وسى جونىندە قارسى پىكىرىمدى «ايقىن»، «ماڭعىستاۋ» گازەتتەرىنە جازعانمىن، بىراق ولار ماقالامدى جاريالاعان جوق. ال، اماندىق ءىنىمىزدىڭ ونەرىنە تالاسىم جوق، الايدا دۇنيەدەن وتكەنىنە 40 جىل بولعان سۇگىردىڭ جىرىن وڭدەۋگە، اتاسى ەلبايدىڭ ءسوزىن قوسۋى،  انشىلەردىڭ ونى اماندىقتىكى دەپ ايتتىرۋى – وتە ۇياتتى جاعداي...  ەندىگى جەردە دۇنيەدەن وتكەن ادامداردىڭ ارتىندا قالعان مۇرالارىنا «پىسىقايلار» ورتاقتاسپايتىنداي ەتىپ زاڭ شىعارۋ كەرەك. ولاي بولماسا ەرتەڭ ابايدىڭ ولەڭىنە ءۇش اۋىز ءسوز قوسىپ، ولەڭ مەنىكى دەسە، قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىنە ەكى قاعىس قوسىپ، ەستراداعا وڭدەپ قوس اۆتورمىن دەسە قالاي بولادى؟..»

        سۇگىردىڭ نەمەرەسى جانىبەك وتەلگەنۇلى: «مەن سۇگىر اتامنىڭ كارى شاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان  نەمەرەسىمىن. ءوز اكەم وتەلگەن دۇنيەدەن ءوتتى. سۇگىر اتامنىڭ اكەسى بەگەندىك ەكى رەت قاجىعا بارعان قاسيەتتى كىسى بولعان، كازىر بەكەت اتا قاۋىمىندا جاتىر. اتامنىڭ «اۋىلعا دا سۇگىر كەلدى» دەپ باستالاتىن «حورەزم ەلىمەن قوشتاسۋى» جىرىنىڭ كەيبىر جەرىن قولدان وزگەرتكەن. مىسالى سول جىردا:

                                      – باۋبەكتە وتكەن ەلباي

                                      ءسوزىڭنىڭ جوق كەمىن-اي،

                                      تابا المادىم، ەلەكە،

                                      ءسوزىڭنىڭ ءسىرا كەمىن-اي.

                                      سول ەلەكەمنىڭ سوڭىنان

                                      ەسكەلدى سۇگىر مەن ەدىم...

        اتام سۇگىر بۇلاي دەپ جىرلاعان جوق جانە ەلبايدىڭ سوڭىنان ەرگەن دە جوق. ولاي دەيتىنىم: باۋبەك ەلباي سۇگىر اتامنان جەتى جاس كىشى. ەلباي 1901 جىلى تۋىپ 1931جىلى قايتىس بولعان. اتام العاش 16 جاسىندا القاعا ءتۇسىپ توي باستاپ جۇرگەندە شاعىندا ەلباي 9 جاستاعى ويىن بالاسى بولعان. ەكەۋى ەكى كوزقاراستا بولعان. ەلباي كەڭەس وكىمەتىن، كۇن كوسەم لەنيندى جىرعا قوسسا، ال سۇگىر اتام سول كەڭەس وكىمەتىنەن، كوسەمنىڭ كەسىرىنەن تۋعان جەرىنەن ەرىكسىز كەتكەن كىسى. بۇل جولداردى دا اماندىق اعامىز قوسۋى مۇنكىن. ء انشى قىدىرالى بولمانوۆ باۋىرىمىز اتامنىڭ تولعاۋىن ايتۋ ءۇشىن رۇقساتتى كومەكوۆتەن الدى دەگەنگە تاڭقالدىم.  سوندا ول كىمنىڭ جىرى؟  وزگەرتكەن ەكەن ءبىرجولا «اۋىلعا اماندىق كەلدى» دەپ وزگەرتۋى كەرەك ەدى. سوندا ەشكىمنىڭ داۋى بولماس ەدى. الگى «تەلقوڭىرعا» قاتىسقان انشىلەردە تاپ بۇلاي قينالماس ەدى.

        جاقسىلىق جىراۋ: «مەن سۇگىردىڭ ارتىنان ەرگەن شاكىرتىمىن. سۇكەڭ – قانشا جىرلاسا دا سارقىلمايتىن جىردىڭ دارياسى ەدى. جينالعان جۇرت جالىقپايتىن. جىردى قۇبىلتىپ ايتىپ وتىراتىن. ارينە، ۇستازىمنىڭ شارىقتاپ جۇرگەن جاستىق شاعىن كورگەنىم جوق. تۇلا بوي تۇڭعىشى ەسقۋاتىنان ايىرىلىپ، قاناتىنان قايىرلىپ جۇرگەن كەزىن كوردىك. ال، سەن سۇراپ وتىرعان «اۋىلعا سۇگىر كەلدى» دەپ باستالاتىن تولعاۋ سۇگىردىڭ وزىنىكى، وعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. سۇكەڭنىڭ سوزدەرى سالماقتى، ونەگەلى، ماعىنالى بولىپ كەلەدى. وسى جىردى جاستاردىڭ سەكەڭدەپ، باقىرىپ-شاقىرىپ، بۇزىپ ايتىپ جۇرگەنىن جاراتپايمىن. ءتىپتى تىڭداۋعا ۇيالامىن...»

        قىرلان وتەتىلەۋوۆ: «مەنىڭ كارى اكەم وتەتىلەۋ سۇگىردىڭ اتالاس اعاسى، اعاش ۇستاسى ءارى تەمىردەن ءتۇيىن تۇيگەن شەبەر بولعان. سۇگىردىڭ 54 جىل ۇستاعان ايگىلى كەسىك باس دومبىراسىن اتام وتەتىلەۋ جاساپتى. تاعى ءبىر تاڭ قالاتىن سايكەستىك – سۇگىر اتام ماڭعىستاۋدان كوشەردە، اتام وتەتىلەۋدىڭ ۇيىنە تۇنەپ اتتانىپ، ماڭعىستاۋعا كوشىپ كەلگەن كۇنى العاش ءبىزدىڭ ۇيگە ءتۇسىپتى... ال، الگى «تەلقوڭىر» حابارعا كەلەتىن بولساق، انشىلەرگە تەك مەنىڭ ەمەس، كورەرمەن قاۋىمنىڭ كوڭىلى قالدى دەپ ويلايمىن. سۇگىر اتامىزدىڭ 8 ءتۇرلى سازى بولعان، كازىر سونىڭ 4-5-ەۋى عانا ايتىلىپ ءجۇر. ا.كومەكوۆتىڭ  ومار، قوبىلاش دەپ وتىرعانى ەكەۋى دە سۇگىر اتامىزدىڭ ارتىنا ەرگەن شاكىرىتتەرى. جىردى دا، ماقامدى دا ولار ۇستازىنان ۇيرەنگەن. ومار مەن قوبىلاشتىڭ ورىنداعان ماقامى ۇستازدارى سۇگىردىكى. ال، سۇگىر اتامىزدىڭ ماگنيتافونعا جازىلعان جىرلارى بار، بىراق ونىڭ ءبارى جىراۋدىڭ 70-تەن اسقان شاعىندا ورىنداعانى.  جاسى ۇلعايعان كىسى، مۇمكىن، وزىنە ىڭعايلى سازبەن ورىنداعان بولار. سوعان قاراپ سۇگىر وسىلاي ايتتى دەۋ قاتە پىكىر. انشىلەر سۇگىردىڭ جىرىنا تالاسقانشا، ەڭ بولماسا، بىرەۋى شىعىپ: «اۋ، اعايىن كەلەر جىلى سۇگىر اتامىزدىڭ تۋعانىنا 120 جىل، دۇنيەدەن وزعانىنا 40 جىل، «كەسىك باس» دومبىراسىنا دا ءبىر عاسىر بولىپتى، وسىنى رەسپۋبليكا كولەمىندە اتاپ وتەلىك» دەپ باستاما كوتەرىپ جاتسا ورىندى بولار ەدى».

        ءانشى-كومپازيتور مارات ورداباەۆ:  «مەن اماندىق كومەكوۆتى ءبىرىنشى رەت 1991 جىلى اقتاۋعا كوشىپ كەلگەندە عانا كوردىم. ال، سۇگىردىڭ «اۋىلعا سۇگىر كەلدى» دەپ باستالاتىن تولعاۋىن 1988 جىلى ەستراداعا العاش تۇسىرگەن مەن بولاتىنمىن. ءبىز بۇل تەرمەنى شەتپەدە ءوزىمىز قۇرعان «اداي» توبىمەن سول جىلدارى ورىنداپ جۇردىك. سۇگىردىڭ تولعاۋىن تۇڭعىش رەت ۇلكەن ساحناعا 1989 جىلى الىپ شىققان شەتپەلىك ءىنىمىز اقىلبەك جەمەنەي ەدى. ول كەزدە اقىلبەك  باستاۋىش سىنىپتا وقيتىن بالا بولاتىن. الماتىدا وتكەن ء«انشى بالاپان» بايقاۋىندا وسى تەرمەنى ورىنداپ، باس جۇلدە الدى، ەل جۇرتقا وسىلاي تارادى.  ال، ءانشى قىدىرالى بولمانوۆ، اقىلبەكتەن كەيىن ورىندادى. ارتىندا وسىنداي وشپەس مۇرا قالدىرعان سۇگىر جىراۋدىڭ الدىندا ءبارىمىز قارىزدارمىز...»

        قارسى جاقتىڭ پىكىرى وسىلاي بولدى. «ايتىلماسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەگەن، سوڭعى كەزدەرى ومىردەن وتكەن اتالاردىڭ ارتىندا قالعان مۇراسىنا تالاسۋشىلار كوبەيىپ كەتتى. مىسالى، اقتان كەرەيۇلىنىڭ «قالاعاندارىڭ ءسوز بولسا» اتتى تەرمەسىن تورەعالي ءتورالى دەگەن اقىن ەكى-ءۇش اۋىز ءسوز قوسىپ، ءوزىن اقتانمەن بىرگە قوس اۆتور اتادى. جاقىندا بىرەۋلەر «قۇرمانعازىنىڭ «اداي» كۇيىن ايجان دەگەن قىز شىعارىپتى، ول ءبىزدىڭ اپالارىمىز ەكەن» دەپ جازىپ ءجۇر. بيىلعى جازدا  ناعاشى اتام كەنجە رايدىڭ (1797-1891 جىلدارى ءومىر سۇرگەن) مولاسىن ءبالي ۇرپاقتارى «تارتىپ الىپ»، «اتالارىنا» اس بەرىپ ات شاپتىرىپ توي جاسادى. وسىعان وراي «مولانى تارتىپ العانى – قيانات ىسكە بارعانى» اتتى ماقالا جازعان بولاتىنمىن.

        سوڭعى كەزدەرى مۇنداي جاعدايلار جيىلەپ بارا جاتقانى جانعا باتادى. ۇلتقا ۇيتقى بولادى دەگەن ۇلتتىق ارنا ارقىلى قازاقتىڭ ونەرىن ورگە سۇيرەر ونەرپازداردىڭ ءوزى وسىلاي دەسە، وزگە جۇرتتان نە كۇتۋگە بولادى؟!  «ەت بۇزىلسا، تۇز سەبەرسىڭ، تۇز بۇزىلسا نە سەبەرسىڭ؟!» دەگەن، ءسىرا ،وسى بولار... 

Abai.kz