ساۋالناما: ەلىمىز ءۇشىن سايلاۋدىڭ ماڭىزى قانداي؟
ەلىمىزدە 2022 جىلى 20 قاراشا كۇنى كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى وتكەن بولاتىن. ودان بەرى 2023 جىلدىڭ 19 ناۋرىزىندا قازاقستاندا كەزەكتەن تىس ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ سايلاۋى ءوتتى، ونىڭ ناتيجەسىندە ءماجىلىستىڭ 8-سايلانىم دەپۋتاتتارى سايلاندى. بۇل سايلاۋمەن قاتار بارلىق دەڭگەيدەگى (اۋداندىق، قالالىق، وبلىستىق) ءماسليحاتتار دەپۋتاتتارىنىڭ سايلانۋى وتكەن ەدى. سايلاۋ ناتيجەسىندە رەسمي تىركەلگەن جەتى پارتيانىڭ التاۋى ماندات الدى. بۇل سايلاۋ — تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى توعىزىنشى پارلامەنت سايلاۋى. ال كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى حالىقتى بىرىكتىرۋگە باعىتتالعانى انىق. ءار ازامات قازىرگى الەمدىك احۋالدى ەسكەرە وتىرىپ، ەلدىڭ بولاشاقتاعى باعىتى مەن ناقتى جوسپارىن انىق ءتۇسىنۋى قاجەت. ال مەملەكەت باسشىسىن ءبىر رەتتىك مەرزىمگە سايلاۋ – بارلىق سالاداعى رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا قاجەتتى ۋاقىت پەن سەنىم مانداتى، – دەيدى قوعام بەلسەندىلەرى. ال ەلىمىزدەگى سايلاۋ جۇيەسى جايىندا تۇرعىندار قانداي پىكىردە؟ بۇعان قاتىستى حالىق ويىن ءبىلىپ كورگەن ەدىك.
اقبوتا قۇسايىنوۆا، مۇعالىم الماتى وبلىسىنىڭ تۇرعىنى:
سايلاۋدىڭ حالقىمىز ءۇشىن ماڭىزى زور
ەلىمىزدەگى سايلاۋ جۇيەسى ءبىر ىزگە قويىلعان. بىزدەگى سايلاۋدىڭ ءوزىنىڭ نورماتيۆتىك نورمالارى بار. كەزەكتەن تىس سايلاۋ ءوتىپ پرەزيدەنتىمىزگە سەنىم ارتتىق. مەملەكەت باسشىسى دا ءوزىنىڭ ستراتەگياسىن ۇسىندى. بۇل – وتە باتىل قادام. نەگە دەسەڭىز، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى بالالارىمىز بەن نەمەرەلەرىمىز ءۇشىن مەملەكەتتە تۇراقتىلىق ورناعانىن قالايمىز. پرەزيدەنت جاڭا قازاقستان دەپ ۇلكەن وزگەرىستەردى، اۋقىمدى جۇمىستاردى باستاپ جاتىر. بۇل ۇردىستەردىڭ بارلىعى ەلىمىزدىڭ جاڭا دامۋ جولىنىڭ باستاماسى. ەڭ باستىسى حالىققا جاعداي جاسالىپ، ءال-اۋقاتى كوتەرىلسە ەكەن دەيمىن. بۇل جولعى سايلاۋدىڭ ەلىمىز ءۇشىن ءمانى دە، ماڭىزى دا زور بولعانىن بۇكىل حالىق بولىپ سەزىندىك. سەبەبى وتىز جىلدا وزگەرىس كەلگەنىن قاراپايىم حالىق تا ءبىلدى، قازىرگى پرەزيدەنتىمىزگە سەنىم ارتتى. مەن ءار ادام سايلاۋعا داۋىس بەرۋگە بارۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ال كىم كىمگە داۋىس بەرەدى – ول ءار ازاماتتىڭ جەكە تاڭداۋى، كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى. مەن ەشقاشان سايلاۋدان قالىپ كورگەن ەمەسپىن، ۇنەمى ءوز ۋچاسكەمە بارىپ، ءوزىم تاڭداعان ۇمىتكەرگە داۋىس بەرەمىن. ەڭ باستىسى ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان قادامدارعا اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعانىمىز دۇرىس. ودان بولەك بۇكىل ەل بولىپ ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن سايلاۋعا قاتىستىق. ءاربىر تۇرعىن ءوزى سەنىم ارتقان قالاۋلى ازاماتتارىن سايلادى. پارلامەنت تورىنەن كورگىسى كەلگەن، ەلىنىڭ بولاشاعىنا الاڭدايتىن ازاماتتار سايلاندى دەپ سەنەمىن. قازىر بايقاعانىم حالىق سايلاعان ازاماتتارىمىز حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىمەن تانىسىپ، ماسەلەلەردى ءدوپ باسىپ ايتىپ مىنبەردەن وزەكتى ماسەلەلەردى كوتەرىپ ءجۇر. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، حالىق تا ولارعا ۇمىتپەن قاراپ، سەنىم ارتا باستادى. سايلاۋ ناۋقانىنا بۇرىنعىداي ەمەس، اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن ازاماتتارىمىز كوبەيدى. قازىر «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قاعيداتىنىڭ دا جەمىسىن كورىپ وتىرمىز. ءبىر جاعى الەۋمەتتىك جەلىنىڭ دە ىقپالى بولۋ كەرەك، شەشىمى تابىلۋى ءتيىس پروبلەمالارمەن جوعارى بيلىكتەگىلەر دە بىردەن حاباردار. سۇراۋداردىڭ بارلىعى اشىق تۇردە سۇرالسا، وعان ءتيىستى جاۋاپ تا اشىق تۇردە بەرىلۋدە. مەملەكەت پەن حالىق اراسىندا بايلانىس ورنادى. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا سايلاۋ، رەفەرەندۋم وتەتىن بولسا، حالقىمىز بەلسەندىلىك تانىتاتىنىنا سەنىمدىمىن.
بەرىك اعىباەۆ، جسدپ الماتى قالالىق فيليالىنىڭ توراعاسى:
حالىق وزگەرىستى قالايدى
الماتى قالاسى №5 سايلاۋ وكرۋگى بويىنشا جسدپ اتىنان قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا كانديدات بولدىم. ەلىمىزدە سايلاۋ جۇيەسىنىڭ قالاي وتەتىندىگىنە كۋا بولدىم. دەگەنمەن دە بىزدە سايلاۋعا سەنىم بىلدىرمەيتىن ادامدار دا بار ەكەن. ودان بولەك ءبىراز ادىلەتسىزدىكتەردى كوردىم. ونىڭ بارلىعى سايلاۋ وتكەننەن كەيىن بەلگىلى بولىپ، تالقىعا دا تۇسكەنىن بىلەسىزدەر. ءوز كانديتاتۋرامدى ۇسىنىپ، حالىقپەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، اشىق ديالوگتار بولعان كەزدە ءبىراز نارسەنى بايقادىم. حالىقتىڭ سايلاۋعا، ءوز كانديداتىنا دەگەن قولداۋى بايقالادى. قازىر حالىق ساۋاتتى. وزدەرىن مازالاعان سۇراقتاردى قويىپ، سايلاۋ كەزىندە بەلسەندىلىك تانىتقاندارى دا بولدى. ودان بولەك، وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردىڭ اكىمدەرى سايلاندى. سونداعى حالىقتىڭ ءوز كانديتاتىنا دەگەن قولداۋى، سەنىمى ەرەكشە بايقالدى. ءبىز ەلىمىزدەگى سايلاۋ جۇيەسىن ءالى دە جەتىلدىرە ءتۇسۋىمىز كەرەك. قازىر حالىق سايلاۋعا قاتىسۋعا وتە بەلسەندى. ويتكەنى بايقاعانىم، ءاربىر ادام ەلىنە سەنىم ارتىپ بولاشاعىنىڭ جارقىن بولعانىن قالايدى. حالىق وزگەرىستى قالايدى. ال وسى وزگەرىستى وزدەرى سەنىم ارتقان دەپۋتاتتاردان كۇتەدى.
رۋفينا يمانباكيەۆا، كوپ بالالى انا:
سايلاۋ - ۇلكەن وزگەرىستىڭ باستاۋى
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى كەزەكتەن تىس سايلاندى. بىراق پرەزيدەنت ءوز وكىلەتتىلىگىن ۇزارتتى. بۇل – ۇلكەن وزگەرىس. ول وسى جولدا مەملەكەتتى دامىتۋعا، العا جىلجىتۋعا ارنالعان جوسپارىن ىسكە اسىرۋعا كىرىسىپ كەتتى. سايلاۋ تۋرالى ءوز ويىمدى ايتاتىن بولسام ەلىمىزدەگى كوپ بالالى وتباسى رەتىندە مەندە ءوز جاساعان تاڭداۋىما ۇلكەن سەنىم ارتتىم. ويتكەنى سايلاۋدا ءاربىر ادامنىڭ داۋسى ماڭىزدى. ونى كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ سانالى ادامدار جاقسى بىلەدى. سول ءۇشىن ەلىمىزدەگى ساياسي ناۋقاندارعا بەلسەندى اتسالىسامىن. ويتكەنى ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى، بولاشاعى ءبىز تاڭداۋ جاساعان ازاماتتاردىڭ قولىندا. وتكەن سايلاۋعا ءوزىم دە جۇبايىممەن بىرگە ۇل-قىزدارىمىزدى ەرتىپ سايلاۋ ۋچاسكەسىنە بارامىز. ۇل-قىزدارىم كورسىن، اتا-اناسى قالاي داۋىس بەرىپ جاتقانىن، جاستايىنان سايلاۋ ءوز ەركىن ءبىلدىرۋدىڭ ماڭىزدى جولى ەكەنىن سەزىنە بەرسىن دەگەن ويمەن اپارامىن. ءار ادام سايلاۋعا داۋىس بەرۋگە بارۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى سايلاۋ ءبىز سايلاپ جاتقان كانديداتتارعا ەمەس، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنە كەرەك. ال تاڭداۋ جاساۋ – ول ءار ءبىر ازاماتتىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى. ءوز باسىم ەلىمىزدەگى بارلىق جاعدايدى باقىلاپ، سارالاپ، تاڭداۋ جاسايمىن. ۇمىتكەرلەر اراسىنان تاڭداۋ جاساۋ جانە سوعان داۋىس بەرۋدىڭ ماڭىزى مەن ءمانىن ءجىتى سەزىنىپ، ونىڭ قاجەتتىگىن جاقسى بىلەتىن بارلىق ازاماتتاردىڭ سايلاۋعا بەلسەنە قاتىسادى دەگەن ۇمىتتەمىن. ارينە ەلىمىز ءۇشىن سايلاۋدىڭ ءمانى زور. ودان ساياسي استار ىزدەپ كەرەك ەمەس. تەك سايلاۋ ول ءوزىڭنىڭ ازاماتتىق بورىشىڭ ەكەنىن سەزىنۋىڭ كەرەك. مەن بالالارىمىنىڭ بولاشاعىنا بەي-جاي قاراپ وتىرا المايمىن. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جاعدايى، كەز كەلگەن ماڭىزدى ماسەلەلەرى مەنىڭ نازارىمدا. ەلىمنىڭ ازاماتى رەتىندە مەن دە ءوز ەلىمنىڭ ءاربىر اتتاعان قادامىن باقىلاۋدا ۇستاۋىم كەرەك. ءبىز قازىر قايدا باعىت الامىز، ەلىمىزدى ماڭىزدى شەشىمدەر قالاي قابىلدانادى؟ وسىلاردىڭ بارلىعىنا الاڭداپ وتىرامىن. ال سايلاۋعا بارشامىز بەلسەندى قاتىسۋىمىز كەرەك دەگەندى ايتقىم كەلەدى.
جەڭىسبەك الياسقاروۆ، الماتى وبلىسى تۇيىق اۋىلىنىڭ اكىمى:
ساياسي ناۋقان جان-جاقتى ناسيحاتتالدى
بىزدە سايلاۋ دەسە بۇرىن حالىق سەنىم بىلدىرە قويمايىن. كۇمان بولعانىن دا بىلەمىز. ويتكەنى حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسى الشاق ەدى. حالىقتىڭ ويى ءبىز سايلاۋعا بارماساق تا، ءبىزدىڭ داۋىسىمىز بەرىلەدى دەگەن سەنىمدە بولدى. ءسويتىپ جۇرت ساياسي ناۋقانداردان تىس قالىپ جاتاتىن. مۇنداعى جىلدارعا دەيىن كوپشىلىگنىڭ ويى وسىلاي بولدى-اۋ. بىراق ءبىز جان-جاقتى حالىقتىڭ سەنىمىن وياتۋعا بەلسەندىلىك تانىتتىق. وعان باق وكىلدەرىنىڭ دە ۇلەسى بار. كۇندەلىكتى سايلاۋدى ناسيحاتتاپ، قايدا بارىپ داۋىس بەرەتىندىگىنە دەيىن ءاربىر ازامات ءبىر تۇيمەنى باسىپ اق اقپاراتپەن قامتىلدى. ساياسي ناۋقان جان-جاقتى ناسيحاتتالدى. تەلەارنا، راديو، اقپاراتتىق پورتالدار دا سايلاۋ ناۋقانىن بارىنشا ناسيحاتتادى. حالىققا وي سالاتىن دۇنيەلەردى كورسەتتى. مىنە، سودان بەرى حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمى پايدا بولدى. جۇرت سايلاۋ تۋرالى ءبىر-بىرىمەن اڭگىمەلەسىپ، ورتاق تالقىعا اينالدىرا باستادى. پرەزيدەنت سايلاۋى، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ سايلاۋى، اۋىلدىق وكرۋگتەر مەن اۋدان اكىمدەرىن سايلاۋدا دا حالىق بەلسەندى بولا باستادى. مەن دە ءوز وكرۋگىم بويىنشا حالىقتىڭ سەنىمىمەن اكىم بولىپ سايلاندىم. ساياسي دودانىڭ قاق ورتاسىندا ءجۇردىم دەپ ايتا الامىن. بايقاعانىم حالىقتىڭ ءوتىنىشى ورىندى، سۇراۋلارى ويلانارعا تۇرارلىق. ويتكەنى قالا بولسىن، مەيلى اۋىل بولسىن سول ايماقتىڭ پروبلەماسىن سول جەردىڭ تۇرعىنى عانا ءجىتى بىلەدى. سولار عانا ناقتى سۇراق قويىپ، پروبلەمانى شەشۋ جولدارىن بىرگە ىزدەيدى. سوندىقتان سايلاۋ بولعانى دۇرىس. ال سايلانعان ادام وزىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك الادى. ول دا حالىق قولداپ تۇرعاننان كەيىن، حالقى ءۇشىن بارىن سالىپ جۇمىس ىستەۋگە كىرىسەدى.
كامشات كەڭەسقىزى، دارىگەر:
سايلاۋ ارقىلى-جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيمىز
وتكەن جىلعى سايلاۋ ناۋقانى مەنىڭ ەرەكشە ەسىمدە قالىپتى. ۋچاسكەمە كەلسەم، ءسان سالتاناتپەن باۋىرساقپەن اسەرلى اۋەنمەن سايلاۋعا كەلۋشىلەردى كۇتىپ الىپ جاتىر ەكەن. تاڭعى ۋاقىت بولسا دا جۇرت ءبىردى ەكىدەن كەلىپ، ءوز تاڭداۋلارىن جاساپ كەتىپ جاتىر. مىنە وسى كورىنىس كوز الدىما قايتا كەلدى. بۇل دا سايلاۋعا جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارتۋ ءۇشىن جاسالعان قادام بولار. دەگەنمەن سايلاۋعا قاتىستى ءوز ويىمدى بىلدىرەتىن بولسام، سايلاۋعا قاتىسقان دۇرىس. مەنىڭشە ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ جەكە پرينتسيپتەرى بولۋى كەرەك. ول دەگەنىمىز ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ ويى، كوزقاراسى قوعامدىق تالقىعا تۇسكەن ماسەلەگە نەمقۇرايلى قاراماۋى. سايلاۋ كەزىندە جاعىمدى دا جاعىمسىز دا اقپاراتتار تارادى. دەگەنمەن رەسمي اقپارتتار دا بولدى. سايلاۋ ول ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ساياسي ءبىر بەلەس دەر ەدىم. سايلاۋ ارقىلى ءبىز دەپۋتات بولسىن، اكىم بولسىن ءتىپتى پرەزيدەنتىمىزگە دە ۇلكەن سەنىم ارتامىز. ولارعا كادىمگىدەي جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيمىز. ال جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جۇگى اۋىر. قازىر ءبىز سەنىم ارتقان ازاماتتار وزدەرىنىڭ بار كۇشىن سالىپ ەلىمىزدىڭ وركەندەۋى ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جاتىر. سايلاۋ وتكەلى بەرى ەلىمىزدە نە وزگەردى؟ ءوزىم تۇيگەن ءبىراز جاعدايلاردى اتاپ كەتەيىن. پرەزيدەنت كوتەرگەن بانكروتتىق ماسەلەسى، ءبىراز ازاماتتىق نەسيەسى كەشىرىلدى. ودان بولەك نەسيە بەرۋدىڭ بىرقاتار ۇردىستەرىنە وزگەرىس ەنگىزىلدى. مۇعالىم، دارىگەر، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ايلىعى ءوستى. ءبىلىم سالاسىنا دا بىلتىر مەملەكەتتىك گرانت كوپ ءبولىندى. دەنساۋلىق سالاسىنا دا باسا نازار اۋدارىلۋدا. مەيىربيكە، مەيىرگەر سىندى مامان يەلەرىنىڭ دە ايلىعى كوتەرىلدى، ەڭبەكتەرى ەسكەرىلدى. ەكولوگيامىزعا دا نازار اۋدارىلىپ، بۇكىلحالىقتىق سەنبىلىكتەر ءالى كۇنگە دەيىن ۇيىمداستىرىلۋدا. ايتا كەتەتىنى ەلىمىزدەگى باسپانا الۋ ماسەلەسى دە ۇكىمەتتىڭ باستى نازارىنا ءىلىندى. پرەزيدەنتىمىز حالىقتى باسپانامەن قامتۋعا ارنالعان ءتيىمدى مەملەكەتتىك باعدارلامالار كەرەك ەكەنىن ايتىپ، ۇكىمەتكە تاپسىرما بەردى. حالىققا ءتيىمدى پايىزبەن جاڭا باعدارلامالار پايدا بولدى. بۇل دا ۇلكەن ءۇمىت سىيلايدى. ياعني سارالاي كەلە بارلىق سالادا ىلگەرلەۋشىلىك بار. ۇلتتىق قوردان بالالارىمىزدىڭ بولاشاعىنا قارجى تۇسە باستادى. دەپۋتاتتار حالىقپەن كەزدەسىپ، مۇڭ-مۇقتاجىن تىڭداپ پروبلەمالار اشىق تالقىلانۋدا. وسىنىڭ بارلىعىنا مەن سايلاۋدىڭ تىكەلەي قاتىسى بار دەر ەدىم. سەبەبى حالىق سايلاۋ ارقىلى پرەزيدەنتىمىزدى تاڭدادىق. سايلاۋ ارقىلى اۋىل، اۋدان، اكىمدەرى مەن حالىق قالاۋلىلارى سايلاندى. ەندى ولار دا حالىق تىڭ سەنىمىنەن شىعۋى ءۇشىن بارىن سالاتىن بولادى دەپ ويلايمىن.
عاني بەيقۇتباي، جۋرناليست:
سايلاۋ ارقىلى ەل تاعدىرى شەشىلەدى
ەلىمىزدەگى سايلاۋ جۇيەسىنە جاۋاپتى ورتالىق سايلاۋ قىزمەتى بار. جالپىعا بiردەي بەلسەندi سايلاۋ قۇقىعى - رەسپۋبليكانىڭ ون سەگiز جاسقا جەتكەن ازاماتتارىنىڭ تەگiنە، الەۋمەتتiك، لاۋازىمدىق جانە مۇلiكتiك جاعدايىنا، جىنىسىنا، ناسiلiنە، ۇلتىنا، تiلiنە، دiنگە كوزقاراسىنا، نانىمىنا، تۇرعىلىقتى جەرiنە نەمەسە كەز كەلگەن وزگە جاعداياتتارعا قاراماستان، سايلاۋدا داۋىس بەرۋگە قاتىسۋ قۇقىعى بار دەلىنگەن. سوندىقتان سايلاۋ-ول ساياسي ماڭىزدى، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنە باعىتتالعان ناۋقان. ءبىز بۇقارالاقى اقپارات قۇرالىنىڭ وكىلى رەتىندە سايلاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن، قاجەتتىلىگىن جان-جاقتى ناسيحاتتادىق. ەلىمىز ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى، ەڭ باتىل شەشىمنىڭ ءبىرى دەر ەدىم. سايلاۋ ارقىلى ەل تاعدىرى، ەل ەرتەڭى مەن بولاشاعى شەشىلەدى. ماڭىزدى قادامدار جاسالادى. سايلاۋ ەلىمىزگە تۇراقتىلىق، كونستيتۋتسيالىق رەفورمالاردى ىسكە اسىرىپ، ساياسي جاڭعىرۋدى اكەلەدى. بۇل – ەلىمىزدەگى ماڭىزدى وزگەرىس. كەزەكتەن تىس سايلاۋ ءار وتباسىعا، ەلىمىزدەگى ءار ازاماتقا، كەلەشەككە نىق قادام جاساۋعا باعىت-باعدار بەرەدى. سايلاۋعا ءبىر كىسىدەي اتسالىسىپ، قاتىسىپ، ازاماتتىق بورىشىمىزدى وتەگەنىمىزدى دۇرىس قادام دەپ سانايمىن. ەلىنىڭ ەرتەڭى ءۇشىن الاڭداعان ءار ازاماتتىڭ پارىزى- سايلاۋعا قاتىسىپ، تاڭداۋىن جاساۋ. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ماڭىزدى رەفورمالاردى كورگىمىز كەلسە، ەلىمىزبەن بىرگە داميىق دەگىم كەلەدى. ەلىمىزدەگى ءاربىر ازامات ەل بولاشاعىنا نەمقۇرايلى قاراماسا ەكەن دەيمىن. باستىسى الدا وتەتىن سايلاۋ بولسىن، رەفەرەندۋم بولسىن حالىقتىڭ سەنىمى پايدا بولىپ، وسى ناۋقاندارعا بەلسەنە اتسالىسادى دەگەن سەنىمدەمىن.
ءاليما المەرەك
Abai.kz