زامان وزىپ، جەر توزعان عاسىردا ءومىر سۇرسەكتە زاماناۋي بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جىلدان جىلعا كۇشەيىپ، وزگەرۋدە. مەديا-كەڭىستىكتىكتىڭ اتالمىش بۇل زامانۋي سيپاتى جاڭا مىندەتتەر مەن مۇمكىندىكتەردى زاڭنامالىق تۇرعىدان رەتتەۋدى قاجەت ەتپەك. مەديا سالاسىنا ەنگىزىلگەن جاڭا زاڭ وسى سىني تۇرعىدان  قاۋىپ-قاتەرلەرگە جاۋاپ بولماق. سونداي-اق، ءوز كەزەگىندە مەديا ورتانىڭ دامۋى مەن جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن تۇراقتى جانە ءادىل قۇقىقتىق بازانى قۇرۋعا دەگەن ۇمتىلىس بولىپ تابىلادى.

ماسس مەديا ءوز كەزەگىندە زامان تالابىنا ساي پلاتفورمالار مەن مەديا فورماتتاردىڭ كەڭ اۋقىمىن قامتيدى: ءداستۇرلى گازەتتەر مەن تەلەديداردان باستاپ ونلاين باسىلىمدارعا، بلوگتارعا، الەۋمەتتىك جەلىلەرگە جانە اعىندىق قىزمەتتەرگە دەيىن. بۇل تۇرعىدا تەحنولوگيانىڭ جىلدام دامۋ ساتىسى ءوز كەزەگىندە اقپاراتتى جىلدام وندىرۋگە، تاراتۋعا جانە تۇتىنۋعا ەلەۋلى وزگەرىستەر اكەلدى. ناتيجەسىندە اراعا ءبىر جىل سالىپ باق تۋرالى زاڭعا پرەزيدەنتىمىز قول قويدى. وسى تۇستا باق-قا ەنگىزىلگەن جاڭا زاڭدار جايلى ارداگەر جۋرناليستەردىڭ پىكىرىن بىلەيىك دەپ، Jas Qazaq گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، كتك تەلەارناسى باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى سرايىل سمايىل مىرزامەن سۇحباتتاسقان ەدىك:

سۋرەت سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

– ۇزاق ۋاقىت تالقىعا تۇسكەن زاڭعا نۇكتە قويىلدى. جاڭا زاڭ جايلى ويىڭىز؟ وقىپ شىقتىڭىز با؟

– اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي، بۇل زاڭ ءداستۇرلى باق - گازەت، جۋرنال، تەلەۆيزيا، راديو، اقپارات اگەنتتىكتەرىن عانا ەمەس، بۇكىل مەديانى - ينتەرنەت رەسۋرستارىن دا قامتيدى. وزگەرىس كوپ. سونىڭ ىشىندە ءجۋرناليستىڭ ەرەكشە مارتەبەسى مەن قۇقىعىنىڭ قورعالۋى، قازاقتىلدى اۋديتوريانىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋ، مەملەكەتتىك ەمەس باق-تى گرانت ارقىلى قارجىلاندىرۋ، ەلىمىزگە حابار تاراتاتىن شەتەلدىك تەلەارنالاردىڭ ءبىزدىڭ تەلەونىمدى كورسەتۋگە مىندەتتەلۋىنە قاتىستى باپتار بار. سوڭعى جىلدارى قازاقتىلدى وقىرمان مەن كورەرمەننىڭ كوبەيگەنى بەلگىلى. وسىعان وراي، زاڭدا تۆ-دا قازاقشا كونتەنتتى الداعى ەكى جىلدا 60 پايىزعا كوبەيتۋ كوزدەلگەن. بولاشاقتا ونىڭ كولەمى ۇلعاياتىن بولادى.

جۋرناليستەردىڭ قۇقىعى دەمەكشى، جازىلعان نەمەسە كورسەتىلگەن دۇنيە بويىنشا تالاپ -ارىز مەرزىمى 1 جىل بولىپ بەلگىلەندى. ياعني،

ەندى ەكى نەمەسە ودان كوپ ۋاقىت بۇرىن جازعان ماقالاسىنداعى دەرەكتەر ءۇشىن ءجۋرناليستى جاۋاپقا تارتا المايدى. الدىڭعى قۇجاتتا مەرزىمسىز بولاتىن. جالپى، بۇل زاڭ وتاندىق باق-تىڭ جۇمىسىنا تىڭ سەرپىن بەرىپ، ساپالى كونتەنت جاساۋعا، سول ارقىلى باسەكەگە قابىلەتتى بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىن.

– اتالعان قۇجاتتا تاعى قانداي وڭدى وزگەرىستەر بار؟

– «ماسس مەديا تۋرالى» زاڭ بارلىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە، ينتەرنەت رەسۋرستاردىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەرى انىق. بۇل رەتتە الگىندە ايتىلعان مەملەكەتتىك ەمەس باق-تى گرانت جۇيەسىمەن قارجىلاندىرۋ تەتىگىنىڭ ەنگىزىلۋى ماڭىزدى فاكتور. قارجىلاندىرۋدا تاريفتەن سمەتالىق جۇيەگە كوشۋ سايتتارعا، گازەت پەن جۋرنالدار ءۇشىن ءتيىمدى-اق. اقپارات قۇرالى ءوز جوباسىن ۇسىنىپ، قازىر اقساپ تۇرعان سالالىق جۋرناليستيكانى دامىتادى. تاعى ءبىر جاڭالىق. اقپارات اگەنتتىگى رەتىندە تىركەلەتىن سايتتار ەندى ينتەرنەت-باسىلىم بولادى. جاڭا زاڭ ءداستۇرلى گازەت پەن جۋرنالداردىڭ، ولاردىڭ سايتتارىنا دا جاڭا مۇمكىندىكتەر بەرەدى.

ال جاڭا زاڭ جايلى سايت جۋرناليستەرى نە ويلايدى ەكەن؟ ZAKON.KZ سايتىنىڭ ءجۋرناليستى، فريلانسەر مۇحيت ءتۇرسىنالىءنىڭ جاڭا زاڭ جايلى پىكىرى:

– جاڭا زاڭنىڭ ارتىقشىلىقتارى قانداي؟

– جاڭا زاڭدا، مەنىڭ جەكە پىكىرىمشە، ەڭ باستى ارتىقشىلىق – ءجۋرناليستىڭ ەرەكشە مارتەبەسى جانە زاڭ الدىندا قۋىنىم مەرزىمىن ناقتى 1 جىل ەتىپ بەكىتۋ. مارتەبە تۋرالى كوپ ايتىپ كەتۋدىڭ قاجەتى جوق دەشتى، ال زاڭ الدىندا قۋدالانۋ السىرەگەنى ايتىپ كەتەرلىكتەي وزگەرىس. جاڭا ماسس مەديا تۋرالى زاڭ جۋرناليستەرگە كەز-كەلگەن قۇزىرەتتى ورگان تاراپىنان قۋىنىم باستاۋعا ءبىر-اق جىل بەرەدى. جاريالانىم مەرزىمى ءبىر جىلدان اسقان ساتتە باق وكىلىنە تيىسە المايدى. بۇل بەلگىلى ادامعا ۇناماي قالعان ءجۋرناليستى جالعان ايىپتاۋعا ۇلكەن كەدەرگى. نەمەسە تاجىريبەلى ءجۋرناليستى ماڭسابىن باستاعان كەزدەگى قاتەلىكتەرى ءۇشىن قۋدالاۋدى الدىن الادى.

– جاڭا قۇجاتتا مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك ەمەس باق ۇعىمدارىن اجىراتۋ دا قامتىلعان. مۇنىڭ جۇزەگە اسۋ پروتسەسسى قالاي بولماق? ءبولىپ-جارۋ ەمەس پە ءسىزدىڭ شە?

– مەنىڭ جەكە پىكىرىمشە، جانە دە مەن سولاي بولعانىن قالايمىن، مەملەكەتتىك باق پەن جەكە باق-تى ءبولۋ تەك زاڭ جۇزىندە بولار. بۇنىڭ قانداي ارتىقشىلىقتارى بار.

اقپاراتتىڭ تاۋەلسىزدىگى: ءبولىنۋ جەكە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ مەملەكەتتىك ىقپالعا تاۋەلسىز جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى، بۇل وقيعالاردى ءار ءتۇرلى جانە وبەكتيۆتى تۇردە جاريالاۋعا ىقپال ەتۋى مۇمكىن. پىكىرلەردىڭ ارتۇرلىلىگى: ءبولىنۋ دەموكراتيالىق پروتسەسس پەن قوعامدىق ديسكۋرس ءۇشىن ماڭىزدى قوعامداعى ءارتۇرلى كوزقاراستار مەن پىكىرلەردىڭ بولۋىنا ىقپال ەتەدى.

مونوپوليالاندىرۋدىڭ الدىن الۋ: مەملەكەتتىك باق-تا قوعامدىق پىكىرگە اسەر ەتۋ ءۇشىن كوبىرەك رەسۋرستار مەن مۇمكىندىكتەر بار. ءبولىنۋ مەملەكەتتىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىكتى مونوپوليالاۋىنا جول بەرمەيدى.

دەسە دە مەملەكەت تاراپىنان تونەتىن قاۋىپ – جەكە باق-تاردى زاڭ جۇزىندە قۋدالاۋ. بقنداي وقيعالار قازاقستاندا ورىن الادى ما، الدە جوق پا، ازىرشە بەيمالىم، ۋاقىت كورسەتەر دەپ ويلايمىن.

– جاڭا زاڭعا سءىزدىڭ قانداي الىپ قوسار ۇسىنىستارىڭىز بار ەدى؟

– مارقۇم التىنبەك سارسەنباي كوكەمىزدىڭ: ءجۋرناليستى كاسىبي قاتەلىك ءۇشىن زاڭ جۇزىندە قۋدالاۋعا بولمايدى، – دەپ ايتىپ كەتكەن سوزدەرى بار ەدى. راسىندا، دامىعان ەلدەردە جۋرناليستەر ەش ۋايىمسىز ويلاعان پىكىرلەرىن ايتىپ، قاتەلەسىپ جاتسا دا قوعامدىق ومىرگە اسەرلەرىن تيگىزۋدە. سول تاراپتا، ءبىزدىڭ جۋرناليستەرگە دە سونداي ەركىندىك كەرەك ەدى. جالعان كوپ بولىپ كەتەدى دەپ ايتۋشىلارعا جاۋابىم: جۋرناليست ءوز بەدەلىنە، باعانا ايتىپ كەتكەن ەرەكشە مارتەبەسىنە جۇمىس ىستەيدى. وتىرىكتى ۇرىپ ايتا بەرەتىن ادامدى، رەداكتسيانى كىم تىنداماق؟! بولماي بارا جاتسا، ادامدى قارالاۋ، كەمسىتۋ ماقساتىندا ايتىلىپ، جازىلعان زاتتارعا عانا زاڭ الدىندا جاۋاپقا تارتسا دۇرىس بولار ەدى. مەنىڭ جاڭا جوبادان كۇتكەن باستى ءۇمىتىم وسى بولدى.

سۋرەت سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

سونىمەن قاتار جۋرناليست رەتىندە بقو، قازتالوۆ اۋدانى اكىمىنىڭ كومەكشىسى، اۋدان اكىمدىگىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى اسىلبەك ناسىپقاليۇلىنىڭ دا جاڭا زاڭ جايلى ويىن بىلگىمىز كەلدى.

– جاڭا زاڭ جايلى پىكىرىڭىز قانداي؟ ارتىق-كەم تۇسى بار ما؟

– «ماسس مەديا تۋرالى» قر زاڭى ەلىمىزدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قىزمەتىن ارتتىراتىن جانە «جۋرناليست مارتەبەسىن» ايقىنداپ بەردى.  مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ماسس-مەديا سالاسىنداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەر تالقىلانىپ، كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ دە، قوعامنىڭ دا پىكىرلەرى ەسكەرىلدى دەپ ويلايمىن.  جالپى زاڭ جۋرناليستيكا سالاسىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرادى دەپ سەنەمىن.  زاڭدا مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك ەمەس بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دەگەن ۇعىمدار بار.  سونىمەن قاتار ۋاكiلەتتi ورگاننىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قوعامنىڭ مورالدىق دامۋىنا زيان كەلتiرۋiنە جانە جالپى ادامزاتتىق، ۇلتتىق، مادەني جانە وتباسىلىق قۇندىلىقتاردىڭ بۇزىلۋىنا مونيتورينگ جاساۋ قۇزىرەتiنىڭ قوسىلۋى جاڭاشىلدىق بولدى.  بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن مەملەكەتتىك جانە مەملەكەتتىك ەمەس دەپ بولۋگە قاتىستى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلۋدا.  سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك باسىلىمداردا «تسەنزۋرا» ورىن الادى دەگەن جاڭساق پىكىر قالىپتاسۋدا.  ولاي ەمەس.  ماسەلەن،  «ەگەمەن قازاقستان»،«قازاق ادەبيەتى»،«انا ءتىلى» سىندى باسىلىمداردا حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن ۇلتىمىزدىڭ رۋحانياتىنا قاتىستى ماسەلەلەر اشىق كوتەرىلۋدە. تەك رەسپۋبليكالىق ەمەس، وبلىستىق، اۋداندىق باسىلىمدار مەن سايتتاردا اشىقتىق قالىپتاسقان.  بۇل جەردە ماسەلە رەداكتسيانىڭ ۇستانىمى مەن جۋرناليستەردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىندە دەپ ويلايمىن.  ەكىنشى ماسەلە ۋاكىلەتتى ورگانعا مونيتورينگ جاساۋعا قۇزىرەتتىلىك بەرىلۋى دە ورىندى.  قازىر سايتتار مەن الەۋمەتتىك جەلىلەردى الىپ قاراساق رەسمي اقپاراتتان بۇرىن جالعان اقپاراتتار تەز تارايدى.  ونىڭ ىشىندە ۇلتتاردىڭ دوستىعىنا سىزات تۇسىرەتىن، وتباسىلىق قۇندىلىقتارىمىزدى جانشىپ جاتىرعان، مادەنيەتىمىزدى اياق استى ەتكەن دە جازبالار بار.  اقپارات مايدانىندا  وعامنىڭ بىرلىگىن، مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ مونيتورينگ جاساپ،  ءتيىستى قورىتىندى شىعارۋى قاجەت دۇنيە.  بۇل ۇتىمدى شەشىم. الاشتىڭ ارداقتىسى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «قاي ەلدىڭ ءباسپاسوزى مىقتى بولسا، سول ەلدىڭ بولاشاعى زور» دەگەن ۇتىمدى ءسوزى بار. ەلىمىزدەگى جۋرناليستيكا سالاسىن دامىتۋدا «ماسس-مەديا تۋرالى» زاڭنىڭ ىقپالى زور بولماق.

داريعا اسقار

Abai.kz