«سابالاق» اتالعان ابىلاي حاننىڭ تەگى كىم؟

بيسميللاھي راحماني راحيم!

ابىلاي حان تۋرالى ايتارىمىزدى ەرتەلى-كەش وقىعان ادەبيەتتەر مەن باسىلىم بەتتەرىندە جارىق كورگەن ولەڭدەر مەن دەرەكتەردى كەلتىرۋدەن باستالىق:

«اي، ابىلاي، ابىلاي،
سەن مەن كورگەندە
تۇرىمتايداي ۇل ەدىڭ،
تۇركىستاندا ءجۇر ەدىڭ،
ابىلمامبەت پاتشاعا
قىزمەتكەر بولىپ تۇر ەدىڭ.
قالتاقتاپ ءجۇرىپ كۇنەلتىپ،
ءۇيسىن، تولە بيلەردىڭ
تۇيەسىن باققان قۇل ەدىڭ.
سەن جيىرما جاسقا جەتكەن سوڭ
التىن تۇعىر ۇستىندە
اقسۇڭقار قۇستاي تۇلەدىڭ!..»

(بۇقار جىراۋ (1668-1781).

«...تولە ءبيدى تاپقاندا
كۇندىز تۇيە باققاندا
جالعىزبىن دەپ شوشىماي
ەش مالشىعا قوسىلماي
قارا جەرگە وتىرماي
كۇپىڭدى سالىپ استىڭا
جەڭ جاستانىپ باسىڭا
قول اياعىڭ ءتورت جاقتا
جاتۋشى ەدىڭ سول شاقتا
ۇمىتتىڭ با سونى ابىلاي...»

(ۇمبەتەي جىراۋ، (1706-1778).

ءۇش جۇزگە بي تولە ەدى،
زامانىندا سول تولە
تاشكەنتكە ءبىر كۇن كەلەدى.
سەنىڭ اتاڭ ابىلايدى
ءابىلمانسۇر اتانىپ،
وت جاعىپ جۇرگەن جەرىندە
شايحانادان كورەدى.
سول قۇلدىقتان قۇتقارىپ،
«سابالاق» دەگەن ات قويىپ
تولە بي الىپ كەپ ەدى...

(ءسۇيىنباي ارونۇلى، (1822-1895).

«... ءبىر جىلدارى قازداۋىستى قازىبەك بي اسىدان كوشىپ كەلىپ، قارجاقتى جايلاپتى. سول قازىبەك بي مەن تولە بي ويلاماعان جەردەن قازىبەك بەكتىكىنە كەلە قاپتى. ايتقالى كەلگەن قۇپيا سىرلارى بار ەكەن. ءسوزدى قازبەك بي باستاپتى;

- مىنا تولە اعاڭ ەكەۋمىز ءبىر قىلمىس جاسادىق... حاندارىمىز كەيدە ويلانباي ءىس قىلىپ، قان توگەدى... ءبىز توكەڭ ەكەۋمىز حاندى ءوزىمىز تاربيەلەمەك بولدىق. ول ءۇشىن ەكەۋمىز ەكى حان تابۋىمىز كەرەك. ونىڭ شەشىمىن بىلايشا تاپتىق. ەكى جەردە ەكى تورە ۇرپاقسىز بولدى. سونىڭ ءبىرى – «كوركەم» ءۋالي ەدى...».

ودان ءارى ماسەلە بىلايشا ءوربىپتى. سول شاقتا قازاقتى قالماق شاۋىپ، ەكى جۇزدەي بالانى الىپ كەتىپتى. ءبىر جىلدان سوڭ سول بالالاردى قايتارىپ العاندا، اتا-اناسى تابىلماعان ءبىر قىز بالانى تولە ءبيدىڭ جانىس رۋلى جاقىنى سەڭكىباي دەگەن كىسىنىڭ قاراباي دەگەن بالاسى اسىراپ الادى. سوندا قىزدىڭ جاسى ون بىرلەردە ەكەن. بىردە تولە بي سەڭكىبايدىڭ ۇيىندە قىمىز ءىشىپ وتىرسا، ءۇي سىرتىندا ءبىر كىشكەنە قىز ءبىر توپ بالانى جيناپ الىپ، ەرتەكتى كوسىلتىپ وتىر. «بۇل قاي بالا؟» دەپ سۇراسا، ءۇي يەسى; «ءبىر جەتىم قىز ەدى، قاراباي قول بالا ەتىپ الىپتى» دەيدى. تولە بي سويلەسىپ كورسە، قىز جيرەنشە شەشەننىڭ شوبەلەگى بولىپ شىعادى. اتى – ارشىن ەكەن.

كەيىن تولە بي سول قاراباي ۇيىندەگى قولبالا ارشىننىڭ ەكى قابات ەكەنىن ەستيدى. ۇل تۋسا، ءۋاليدىڭ قوينىنا سالايىن دەپ شەشەدى بي. ۋاليمەن سويلەسەدى. ءۋالي قۋانىپ كەتەدى. ارشىن ۇل تۋادى. بالا ەكىگە تولادى، دارەتىنەن اجىرايدى. تولە بي قاراباي مەن كەلىندى شاقىرىپ الىپ، وڭاشا «ەشكىولمەستىڭ» باۋىرىنا قوندىرادى. بالانى سۋسامىردى جايلاپ وتىرعان ۋاليگە جەتكىزەدى. بالا 5-6-عا كەلگەندە ءۋالي دە، ونىڭ ءتورت بەدەۋ قاتىنى دا قايتىس بولادى. بۇل كەزدە ءۋالي اۋليەاتا توڭىرەگىن مەكەندەيدى ەكەن. بالانى تولە بي اۋەلى ءوز ۇيىنە اپارىپ باعادى. بالا ون جاسقا كەلگەندە، تولە بي اسىنى قىستاپ، ودان شىمباس جايلاپ، بەس جىلداي وسى وڭىردە بولادى. قازىبەك بي وسىنى بۇقار جىراۋعا اڭگىمەلەپ ايتىپتى. ەكەۋى: «بالانى ورتا جۇزگە الىپ كەتەيىك»، - دەپ بارسا، تولە بي: «بۇعاناسى قاتسىن»، - دەپ بەرمەي قويىپتى. تاعى دا 4-5 جىل ءابىلمانسۇر تولە ءبيدىڭ قولىندا بولىپتى.

- بيىل، - دەيدى سودان سوڭ قاز داۋىستى قازىبەك بي ءوزىنىڭ اتتاسى قازىبەك بەككە - توكەڭ ەكەۋمىز وتىرىپ، جاي جاپساردى ابىلمانسۇرعا تۇسىندىردىك. (ابىلايدىڭ ءالى حان بولماعان كەزى). ول ەكى كۇن ەشكىممەن سويلەسپەي جاتىپ الدى. قارابايعا جىبەرمەدىك... ال، اداس، ساعان ايتاتىنىمىز ەرتە مە، كەش پە، جۇرت شىندىقتى ءبىلۋى كەرەك. سونى كەيىنگى ءۇرىم بۇتاققا، شىبىقۇشىنا جەتكىزسىن، - دەپ ادەيى ايتىپ وتىرمىز (300-بەت).

قاراباي قايتىس بولىپ سۇيەگى شىمباستاعى قارامۇرتقا قويىلىپتى. ابىلايدى وعان شاقىرماعان. وسى اڭگىمەنىڭ ءبارىن بيلەر ابىلاي سۇلتانعا تۋعان شەشەسىنىڭ ءولىمىن ەستىرتكەندە بايان قىلىپتى. ابىلاي ۇلىتاۋدان ەكى كۇن ءجۇرىپ، شىمباس تاۋىنا، ارشىن شەشەسىنىڭ ولىمىنە كەلگەن (371 بەت. الىبەكتەن – تىنىبەك، تولە بي، تىنىبەك نەمەرەسى – سەڭكىباي)-دەپ جەتكىزەدى...».

ق.تاۋاسارۇلى، («ءتۇپ تۇقياننان وزىمە شەيىن» كىتابىنان).

«...شىنىندا دا، قازاقتار مۇنى ۇلى ىستەر اتقارۋى ءۇشىن، اللانىڭ  جىبەرگەن ەلشىسى، ارۋاق يەسى دەپ ۇققانعا دەيىن ابىلاي تالاي كۇرەستى باستان كەشىرىپ، سان سىننان سۇرىنبەي ءوتتى. ول ەكى مارتە قولعا ءتۇسىپ، بىرىنشىسىندە - قىرعىزدارعا، ەكىنشىسىندە - قالدان سەرەنگە تۇتقىن بولدى. ونىڭ قالداننان قۇتىلۋى شىن مانىندە كەرەمەت. سەبەبى، ول حاننىڭ سۇيىكتى ۇلى شارىشتى جەكپە-جەكتە ءولتىرىپ، قۇدىرەتتى قالماقتىڭ قازاقتاردان تابانداپ تۇرىپ تالاپ ەتۋىمەن تۇتقىنعا تۇسكەن عوي...

ابىلايعا ايان بەرىپ وتىراتىن ادەتتەن تىس ارۋاققا دەگەن سەنىم قازاق حالقىنا بۇرىن سوڭدى بولماعان وجەتتىك دارىتتى. قازاقتاردىڭ اڭىز اڭگىمەلەرىندە ابىلاي ايىرىقشا قاسيەتى بار كيەلى، كەرەمەت قۇدىرەت يەسى بولىپ سانالادى...».

شوقان ءۋاليحانوۆ.

«بۇل كۇنگە دەيىن قازاق جۇرتىندا ابىلايدىڭ انىق اتا ءجونىن ءبىلۋشى كەم...» (381-بەت).

مىرجاقىپ دۋلاتوۆ.

«...جالپى ابىلاي ءومىر بويى قىتاي مەن رەسەيدەن اسكەر سۇراپ، جالىنىپ وتكەن. ونىڭ بۇل قىلىعىن ەشقانداي تاريحشى جاسىرا المادى. قازىبەك ءبيدىڭ تۋىسقانى بوتاقاندى ولتىرگەنى ءۇشىن ارعىنداردان قاشىپ، وڭتۇستۇستىككە بارا جاتىپ، رەسەيدەن تۇركستانعا ورنىعۋ ءۇشىن اسكەر سۇرايدى.

ابىلايدىڭ جەرگىلىكتى حالىقتى الداپ، قورقىتۋى ۇزاققا بارعان جوق. سارتتارمەن قاقتىعىستا جارالى بولىپ كوپ ۇزاماي قايتىس بولعانى تۋرالى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ جازعان ناقتى دەرەك بار (ابىلاي حان. «جازۋشى» باسپاسى.1993. 385-بەت). الايدا ابىلايدى ماقتاۋشىلار ونىڭ بۇل ابىرويسىز ءولىمى تۋرالى ەشتەڭە جازبايدى... ەگەر ورتا ءجۇز حالقى حان دەپ مويىنداسا، مۇنداي جاعداي بولماس ەدى. جارايدى، ول ورتا جۇزدەن كەتىپ قالدى. ابىلايدىڭ تيتىمدەي ابىرويى بولسا ۇلى ءجۇز قازاقتارى سارتتاردان كەك الار ەدى... ونداي بولعان جوق.  ابىلايدى حان ەتىپ بەكىتكەن رەسەي وكىمەتى، حالىق سايلاعان جوق. حالىق الدىندا ونىڭ جەكسۇرىن بولعانى سونشالىق، ونىڭ ءولىمىن جوقتاپ، سارتتاردان كەك الاتىن ءبىر ادام بولمادى.

وسى جەردە تاعى ءبىر اششى شىندىقتى ايتا كەتەيىك. ورتا ءجۇز حالقى ابىلايدى يت قوسىپ قۋىپ جىبەرسە دە، ونىڭ بالاسى ءۋاليدى حان ەتىپ سايلادى. رەسەي باسشىلارى ابىلمامبەتتىڭ بالاسى ابىلفەيىزدى حان ەتىپ سايلاۋ ءۇشىن كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن ەدى، ودان ەشتەڭە شىقپادى. ءۋالي قازاق حالقىنىڭ قۇرمەتتى ادامى بولدى . سوندىقتان ابىلايعا باعىنباعان ورتا ءجۇز حالقى ءۋاليدى 38 جىل حان ەتىپ ۇستادى. ءۋالي تۋرالى ەكى ادام (مارعۇلان مەن وتەنيازوۆ) عانا جازىپتى.

رەسەي قازاق تاريحىن كومپلەكستى تۇردە  بۇرمالاۋدى ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا باستاعان ەدى. (ال ودان ءبىر عاسىر بۇرىن 1731 جىلعى ءابىلحايىردىڭ حاتىن ورىسشاعا اۋدارىپ بوداندىق سۇراعان دەپ جالعان دوكۋمەنت جاسالعان بولاتىن.)

وسىناۋ ۇلكەن تاپسىرمانى ياعني، تاريحي ميسسيانى 1825 جىلدارى ا.ي.لەۆشينگە (1797-1879) جۇكتەگەن بولاتىن. ونىڭ زەرتتەۋى مەن جارىققا شىعارعان كىتابىنىڭ نەگىزگى مىندەتى 250 جىلدان بەرى رەسەيگە قارسى تۇرىپ كەلە جاتقان كىشى ءجۇز  حالقىن ءوز ەركىمەن رەسەيگە قوسىلدى – دەپ كورسەتۋ. رەسەيگە قارسى كۇرەستى 48 جىل بويى باسقارعان ءابىلحايىر سىندى حان، باتىر، قولباسشىنى ءوز حالقىنا كەلەشەكتە ساتقىن ەتىپ كورسەتۋ...  ونىڭ ايگىلى كىتابى پەتەربۋرگتە 1832 جىلى جارىق كوردى... كەيىنىرەك ش.ش.ءۋاليحانوۆ بۇل كىتاپتىڭ كوپ قاتەسىن تاۋىپ لەۆشيندى قازاق تاريحىنىڭ گەرودوتى دەپ قاتتى سىنادى.

ابىلايدى ماقتاپ قازاق ەلىن ءتول تاريحىنان اداستىرۋ ءۇشىن رەسەي باسشىلارى ەكىنشى كومپلەكستى ارەكەتتى ياعني ەكىنشى كەزەڭىن 1860 جىلى باستادى. سونداي-اق وسى ۇلكەن تالپىنىسقا تاعى دا لەۆشيندى پايدالاندى. ماقالانى لەۆشينگە جازدىرىپ ابىلاي – دەپ تاقىرىپ قويىپ، ونىڭ ارتىنا چ.ۆ. – دەپ اۆتوردىڭ اتىن قويىپ، كەلەشەكتە قازاقتىڭ ءوزى جازعان ماقالا دەپ قابىلداسىن جانە كەز كەلگەن ادام ەمەس، قازاقتىڭ ايگىلى عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ جازعان ماقالانى قازاقتار جاقسى قابىلدايدى – دەپ الىستان تۇزاق قۇرعان ەدى... بۇل ماقالانى كەز كەلگەن گازەت الدە جۋرنال ەمەس فۋندامەنتال باسىلىم العاشقى رەسەي ەنتسيكلوپەدياسىنا باسىپ شىعارعان (1861). سيبيرسكي تسارەۆيچ، جەكپە جەكتە جوڭعار حانىنىڭ بالاسى چارىشتى ولتىرگەن باتىر، ەشكىمگە باعىنباعان شەكسىز بيلىكتى حان تەك ابىلاي بولدى، 1774 جىل ءۇيسىن اقساقالدارىنىڭ وتىنىشىمەن بالاسى ءادىلدى حان ەتىپ وتىرعىزعان. وعان تالاس بويىنان قالا سالىپ بەرىپ ەڭبەكقور قاراقالپاقتاردى قونىستاندىرعان – دەگەن سياقتى فانتازيالاردى العاش جازىپ شوقاننىڭ اتىمەن جاريالاعان...  سونداي-اق 1723 جىلعى اقتابان شۇبىرىندى كەزىندە ورتا ءجۇز قازاقتارى سامارقاندقا، كىشى ءجۇز قازاقتارى حيۋا مەن بۇحاراعا  بارىپ تىعىلدى – دەپ جازىلعان فانتازيالار وسى ۋاقىتقا دەيىن تالاي تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردى شاتىستىردى...تاريحتىڭ شىندىعىن ايتاتىن بولساقكىشى ءجۇز حالقى اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسىنا ۇشىراعان جوق. وسى كاتاستروفانىڭ اۆتورى جوڭعار ەمەس ءى پەتر رەسەي پاتشاسى ەدى.....

قىسقاسىن ايتقاندا لەۆشيننىڭ شوقان اتىمەن جاريالاعان ماقالاسى قازاق ەلىن شىن مانىندە اقىماق قىلىپ تالاي ۇرپاعىن الداپ كەلە جاتىر. يمپەريانىڭ ساياساتى كەرەمەت... ءبىر ماقالامەن بۇكىل قازاقتىڭ تاريحىن 180 گرادۋسقا بۇرىپ قويعان....«ابىلاي» اتتى ماقالا ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ بەدەلىن مىقتاپ ءتۇسىردى...

سامات وتەنيازوۆ، مادريد جانە ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى.

«...وسى ءبىر «سابالاق» دەگەن جايسىز ەستىلەتىن ءسوزدىڭ نەنى بىلدىرەتىنىن ىزدەگەن جان بار ما؟ مەن ىزدەدىم. جەڭىلمەيتىن، باتىل قيمىلدايتىن، بوي كۇشى دە كامىل، جاۋىن جايراتىپ تۇسىرەتىن باتىرلىعى ءۇشىن «ابىلاي» اتانعان قاي ابىلاي؟ «سابالاق ابىلاي». ياعني سابايتىن، سوقسا، وڭدىرمايتىن ابىلاي، مىنە قاراپايىم عانا وسىلاي ءتۇسىندىردىم،  «سابالاق»، ياعني بۇرىنعى قالماق تىلىندە، قازىرگى موڭعولشا، «ساباۋ» دەگەن تۇبىردەن تۋعان: ساباۋشى، جاۋىنگەر، باتىر. [مونگول-كازاح تول، ولگي-1984,403-بەت] دەگەندى بىلدىرەدى. كيىمى جىرتىق، كوربالا، قولبالا بولعانى ءۇشىن ەمەس.

ال، جەتىم قالىپ، «وراز ەسىمدى اتالىقتىڭ تاربيەسىندە بولۋى» جونىندە تارالعان اڭىزدىڭ دا نەگىزى تابىلدى: - ارالدىڭ (حالقى وزبەكتەر) مۇسا حانى 1712 جىلى قازا بولعاندا ونىڭ ساتەمىر دەگەن ۇلىن ورازالى دەگەن اتالىق (حاننىڭ قۇلى) جاسىرىپ، امان ساقتاپ قالىپتى» دەگەن جازباشا دەرەك بار. [«يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح ءحۇى-حح ۆەكوۆ»، ءىىى توم. الماتى 2005, س. 104.] اۋىز ادەبيەتىندەگى ەجەلگى ۇيقاستىرا دارىپتەۋ، ايتۋلى تۇلعالار توڭىرەگىندەگى ميفتىك اسىرەلەۋدىڭ تاعى ءبىر مىسالى. «ءابىلمانسۇر» دەگەن ەسىم ابىلايعا قاتىستى جازبا دەرەكتەردە كەزدەسپەيدى، بۇل دا اڭىزدارعا كەيىن قوسىلعان – ارابشا «جەڭىمپاز» دەگەندى بىلدىرەتىن لاقاپ. (شاكارىم قاجى قۇدايبەردىۇلى جازعان دەلىنەدى), اڭىزعا كەيىن، ءحىح عاسىردا قوسىلعان. شىن مانىندە تولىق اتى-ءجونى – «ابىلاي-مۇحاممەد ءباھادۇر سۇلتان». اڭىز دەمەكشى،بۇحار جىراۋ ايتتى دەگەن «كوكشەتاۋعا كاپىر قالا سالدى، قالا سالدى ويلا!..»، – دەپ ابىلاي حاندى ەسكەرتىپتى-ءمىس دەگەندى قاراپ كورىڭىز. اقمولا، قاراوتكەل، قارقارالى... ورىستار بۇل قالالاردى ابىلايدىڭ زامانىندا،18-عاسىردا سالىپ پا ەدى؟ كەيىن، 1824 جىلى سالا باستاعان جوق پا؟ ءبىر مەزگىل ايالداپ، سابىرمەن ويلاپ كورمەيسىز بە؟

مەن بىلەتىن ابىلاي سۇلتان كۇنشىل، تاققۇمار، باققۇمار، دۇنيەقوڭىز بولماعان. وزگەنىڭ ابىروي-اتاعىنا تالاسپاعان. ابىلقايىر حاندى سىيلاپ وتكەن، مىسالى، ابىلقايىر حاننىڭ قازاسىنا، بۇكىل قازاقپەن بىرگە قاتتى قاپالانعان، ءتىپتى باراق باتىردى مەرت قىلۋعاعا دايىن ەكەنىن ءوز اۋزىنان ايتقانىن وقىڭىز.

القيسسا، 1737 جىلى شىلدە ايىندا قاز داۋىستى قازىبەك بي باستاعان حان كەڭەسى كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ شەگاراسىندا، ەلەك وزەنى بويىنداعى، ەكى ءجۇزدىڭ بىرىگۋى تۇرىندە وتكەن قۇرىلتايىنا ابىلاي سۇلتان دا قاتىسقان. ابىلقايىردى ورتاق اعا حان سايلاعاندا داۋىس بەرگەن 25 جاسار «ابىلاي-مۇحاممەت سۇلتان ءباھادۇر» اتىمەن حاتتاماعا تۇسكەن...

زارقىن تايشىباي،  م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، «ابىلاي حان تاريحى» اتتى ءۇش تومدىقتىڭ اۆتورى.

جاقىندا «تيك-توكتا» نازارىما تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆتىڭ 1993 جىلى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن جالعان كىتاپتىڭ جەلىسىمەن (300 مىڭ دانامەن تارالعان) ابىلايدى «قارادان شىققان قۇلدىڭ ۇرپاعى» دەپ ايتقان سۇحباتى ءىلىندى.

سونداعى دالەلى بۇقار جىراۋدىڭ «جانىس قارابايدىڭ قولىندا تۇندە تۋعان ۇل ەدىڭ» دەگەن سوزدەرى. نەگىزى بۇل يدەيا «قازاق حاندىعى تاريحىندا قارادان  شىققان حاندار دا بولعان» دەپ، نازارباەۆتىڭ بيلىگىن نەگىزدەپ، ونى حان ەتىپ جاريالاۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. سول وتىرىك «شەجىرە» قازاقستاننىڭ زيالى ورتانىڭ اراسىنا كادىمگىدەي جىك سالدى. كازاق قوعامىنداعى «توپشىلدىقتىڭ» جىكشىلدىككە اكەلەتىن تەرىس اسەرىن انىق كورسەتتى. «ءتۇپ-تۇقياندى» جالاۋلاتقان توپتىڭ وكىلدەرى كىم، سول شەجىرەنىڭ جالعان ەكەنىن، بۇگىنگى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ تىلىمەن جازىلعانىن العاشقى بولىپ اشكەرەلەگەن قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ بولدى. ونىڭ 1993 جىلى 5-قاراشادا قازاق ادەبيەتى گازەتىندە شىققان «بiر شەجiرەنiڭ قۇپياسى. نەمەسە «الدامشى» بيلەر، «قۋىرشاق» حاندار حاقىندا» دەگەن ماقالاسى شىعىپ، «بۇلارى قالاي؟» دەپ ابدىراپ قالعان حالىقتىڭ كوڭىلىن ورنىنا قويدى.

ارمان ءجۇمادىل، ت.ع.ك.

كورىپ وتىرسىزدار ەل ىشىندە ابىلاي تۋرالى اقيقات از، اڭىز باسىم. حاندى كورگەنى، كورمەگەنى بار، وسىلاي ءوز بىلگەندەرىن قالدىرعاندار ارى قاراي تىزە بەرسەك، تىپتەن كوپ. بىراق، ءالى كۇنگە ابىلايدىڭ قالاي ومىرگە كەلگەنىن ناقتى كورسەتكەن ەشكىم جوق...

بىردەن ايتايىن، مەنىڭ ماقساتىم وسىلاردىڭ قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىستىعىن ايتۋ ەمەس، ماقسات - شىن ابىلاي كىم، ول ومىرگە قالاي كەلدى، وسى ورايدا ويعا ورالعان ءوزىم بىلگەن اڭگىمەنى ورتاعا سالۋ عانا. قالعانى اللاعا امانات. بىراق بىردەن ەسكەرتەر جايت، بۇل ماقالانىڭ جازىلۋى دا، ايتىلۋى دا وزگەشەلەۋ. كوكتەن ءىلىم جولىمەن ءتۇسىپ، بۇگىندە كىتاپ بولىپ، وقىرماندار قولىندا جۇرگەن دەرەكتەر جيىنتىعىن ۇيلەستىرىپ، وي قورىتۋعا شاقىرۋ.

اللانىڭ ريزاشىلىعىمەن ءىلىمشى رەتىندە ايتايىن، نۇح پايعامباردان كەيىنگى ءىلىمدى بىزگە بەرگەن جاراتۋشىمىز: «قازاققا ەكى دۇنيەدە قورعان بولامىن»، - دەپ ۋادە ەتىپ، ونى جەتى راحىمدى قاسيەتكە يە ەتكەن. بىزگە بۇل ماڭگىلىك سىي رەتىندە بەرىلگەن. ءبىز دىنگە قورعان بولا الاتىن حالىقپىز. بۇل حالىقتى تاڭداۋدا ءتاڭىردىڭ ءوز تاڭداۋى.

ماعان، «پاتشا تاعى» جايىمەن المەرەك بابا رۋحىنىڭ شاقىرتۋىمەن ءوزى  ومىردەن وزعاننان كەيىن، ەكى جارىم-ءۇش عاسىر ادام اياعى باسپاعان (24.09.2020 ج) «عىزىر تاعىنا» ەسىك اشىلىپ، جول ءتۇستى. («سىر قاقپا»، «قىزىل كىتاپ، ءبىرىنشى قادام»، 120-122 بەتتەر. «الماتى - بولاشاق» باپاحاناسى. 2021 ج.), مۇندا عىزىردىڭ «رۋح شاقىراتىن» جەرى مەن كۇنى بەلگىلەنگەن. كەزىندە عىزىر ءالايھيس ساللام كەلەر الدىندا بۇل جەردە مال سويىلىپ، وتە ۇلكەن قۇمار جاسالىنعان. (قۇمار - قازىرگى بىزدەگى توي. ب. ا.).

وسى تاققا جەتكەنىمدە تاققا يەلىك ەتكەن 21 پاتشا كوكتەن ماعان ءوز ىلىمدەرىن ءتۇسىرىپ، ول ىلىمدەرى جوعارىدا اتالىنعان «قىزىل كىتاپتا» جارىق كوردى. بۇل - كوپشىلىك ۇعا بەرمەيتىن تىلسىم سىر. ايتپاعىم، وسىندا كەلگەندە بىلگەنىمىز: «قازاققا ەكى دۇنيەدە قورعان بولامىن»، - دەگەن جاراتۋشىمىز قازاق ەلىنە كوكتەن ءتورت پاتشانى سايلاعان. ولار عۇمىر پاتشالارى اتالادى. سولاردىڭ العاشقىسى سارىەلەڭ پاتشا. سارىەلەڭ ءسوز سويلەمەيدى، ءسوزىن ءتورت رۋح ارقىلى جىبەرەدى: ونى كەزىندە تاۋىپ الىپ: «جەتىم كەلدى» - دەپ باعىپ، قاعىپ وسىرگەن. ول، وسى ەل بۇگىنگىدەي ازىپ توزىپ كەتكەندە، قازىرگى ۇلى ءجۇز بولىنبەي تۇرعاندا پاتشا بولعان. سارىەلەڭنىڭ جۇرگەن جەرى، وتىراتىن ورنى ماعان بەلگىلى. ونىڭ «اقتىلەك» اتتى كىتابى باققان اكەسى وسابي تۋرالى ءىلىم جەتكىزەدى.

سارىەلەڭنىڭ ارتىنان تۇمار دەگەن اۋليە وسى ەلگە كوك پاتشاسى بولىپ كەلگەن. بۇل پاتشا قازىرگى دومالاق انانىڭ تۋىپ وسكەن جەرىندە بولعان. ول كىسى «ەكى تەڭدەس» دەگەن كىتابىن كورسەتتى. ءۇشىنشىسى كەنرۋح پاتشا، اشارشىلىقتان حالىق قىرىلىپ بارا جاتقان كەزدە، قىتاي تايپاسى مەن مونعول تايپاسى كۇشەيىپ: «وسى حالىقتى وڭاي جويامىن»، -دەگەندە ءتاڭىردىڭ قولداۋىمەن كوكتەن تۇسكەن پاتشا.

كوكتەن تۇسكەن بۇل پاتشالار «جەتىم پاتشالار» اتالادى، اللاھ كوكتەن جىبەرگەن پاتشالار. ولگەنىندە ولىگىن ەشكىم كورمەي قالعان پاتشالار. (تازا كوكتەن تۇسكەن اۋليە رۋحتى پاتشالار ءتانىن  عايىپ جەردە قالدىرمايدى). بىراق تىرلىگىندە حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ كەتكەن. وسىلاردىڭ رۋحى ءالى ءتىرى. كەنرۋحتىڭ «تىكەنەك»، «جۇگەن» دەگەن كىتابى بار. بۇلار عىزىردىڭ ايتۋىمەن جۇرگەن پاتشالار. پاتشالارمەن جەتىپ، باسى قوسىلعان وسى كىتاپتار  «عۇمىر كىتابىنا» اينالعان. نەگىزىندە، بۇل پاتشالار وزدەرىن قازاقى دەپ اتاعان. وسى پاتشالاردىڭ سوزىنە قاراعاندا ءبىز دە ءوزىمىزدى قازاق ەمەس، قازاقى دەپ ايتۋىمىز كەرەك بولعان. ەرتەلى-كەش وسى پاتشالار داستارحانعا باعىشتالعان، دوستىققا، تۋىستىققا، باۋىرعا ارنالعان ناقىل سوزدەرى مەن ىلىمدەرىن بەرەدى.

كورىپ وتىرسىزدار كوكتەن تۇسكەن ءتورتىنشى پاتشانىڭ اتى اتالمادى. مەن سۇرامادىم. شىنىندا، ناعىز پاتشالىق - عايىپ ەنشىسىندە. رۋحاني الەم سوزبەن جەتكىزۋگە كەلمەيتىن تازا رۋحتان تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە ويىمدا ابىلايحان تۇردى. سودان...

...الماتىدا جاسى سەكسەننەن اسقان، بويىنا ءبيبى باتىمانىڭ اقىل پاراساتى دارىعان، كوپشىلىكپەن ارالاسا بەرمەيتىن، كۇلتاي دەگەن كەرەمەت كورىپكەل، تابيعاتى قۇپيا جان بار. بۇل كىسى ابىلايدىڭ 1774 جىلى تالاس بويىنا حان بولعان ءادىل اتتى ۇلىنىڭ ۇرپاعى. مەنىڭ بىلەتىنىم، بۇگىندە ورتالىعى شري-لانكادا ورنالاسقان الەم حالىق ەمشىلەرى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى. كۇلتايدىڭ ءادىلدىڭ ۇرپاعى ەكەنىن وزىمەن بىرگە دومالاق انانىڭ  باسىنا بارعاندا;

...ۇرپاعى ەڭ تورە ءادىلدىڭ،
قىز كەزىڭدە وڭباي جاڭىلدىڭ.
اق سۇيەك حاننىڭ تۇقىمى ەڭ
جازعانى شىعار ءتاڭىردىڭ.
بوداۋىندا كەتتىڭ ەرىكسىز
ۇل، قىز سۇيدىرگەن جارىڭنىڭ... دەگەن دومالاق انا اۋزىنان شىققان، ۇزاق ولەڭمەن ايتقان ايانىن جازىپ الىپ، سول كەزدە جارىق كورگەن كىتابىما ەنگىزگەنمىن. («مۇعجيزا»، «دومالاق انانىڭ كۇلتايعا ايتقانى». ولەڭدەر مەن تولعاۋلار. 207 بەت، «قازاقپارات» باسپاسى.2010 ج.).

سول كۇلتاي قايبىر جىلى مەملەكەتتىك تاپسىرمامەن ۆاتيكانعا ريم ەپيسكوپى، عايسانىڭ جەردەگى ءىزباسارى، اپوستولدار كنيازىنىڭ مۇراگەرى، الەم شىركەۋىنىڭ جوعارى باس ءپىرى، باتىس پاتريارحى، يتاليا پريماسى، ريم پروۆينتسياسىنىڭ ارحيەپيسكوپى جانە مەتروپوليتى، ۆاتيكان شاھارى-مەملەكەتىنىڭ باسشىسى، ىلىمگەر عۇلاما، ءدىني تۇلعا ريم پاپاسىنىڭ قابىلداۋىنا بارىپ تۇرعاندا، الماتىداعى ماعان تۇندەلەتىپ تەلەفون شالىپ، حان ابىلايدىڭ:

– «سەنىڭ ءدىنىڭ - يسلام. باقتىبايعا ايتپاي نەگە باسقا ءدىن وكىلىنىڭ باسشىسىمەن كەزدەسكەلى كەلدىڭ، قولىڭداعى شىلدىراماعىڭمەن قازىر حابارلاسىپ ال دەپ ايتتى…»، - دەپ شىرقىراپ تەلەفون شالعانى بار. بۇل دەرەك ءوزىمدى كورسەتۋ ءۇشىن ەمەس، (كوزى ءتىرى عوي، كۇلتايدىڭ وزىنەن دە بىلۋگە  بولادى), وتكەندە ورىن العان شىندىق. كۇلتاي وندا نەگە باردى؟

نەگىزى، الەمدى ءوز ۋىسىندا ۇستاپ وتىرعان ۇلى مەملەكەتتەر ءوز ساياساتتارىن ىسكە اسىرۋدا يتاليامەن ساناسپاسا دا، سول ەلدىڭ شاعىن پۇشپاعىنا ورنالاسقان ۆاتيكان-شاھارى مەملەكەتىنىڭ جەتەكشىسى ريم پاپاسىمەن ەرىكسىز ساناسادى. بۇل قۇرانعا دەيىنگى ءۇش كىتاپتىڭ قۇدىرەتى. قازىر ۆاتيكانسىز بىردە-ءبىر عالامدىق ساياسات ءتۇيىنى تارقاتىلمايدى، ول بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارىنىڭ ءتاڭىرىسى. ال پاپا  – اللامەن تىلدەسە بىلەتىن ءىلىم يەسى.

تىرشىلىگىندە دىنىنە بەرىك ءارى سول ءدىننىڭ جاناشىرى بولعان ابىلايحاننىڭ بۇلاي سىلكۋى، نەگىزى ءدىني جۇمىسپەن دىڭگەگىندە ءدىنى بار ەر ادامدار اينالىسۋى كەرەك. كۇلتايدى سول ءۇشىن قىسقان بولار. بىراق، ءوزى ءۇشىن ەمەس، ەل اماناتىمەن بارعان جانعا كەڭشىلىك بولىپ، قابىلداۋدان ابىرويلى ورالدى. كۇلتايدىڭ جانىندا ابىلايحاننىڭ رۋحى جۇرەتىنىن بۇدان بۇرىن دا ءبىر دوسىمىزدىڭ ۇيىندە ىڭىلداپ بەسىك تەربەتىپ وتىرىپ ايتقان مىنا ولەڭىنەن دە بىلەتىنمىن.

اقجارما ءتۇس (بەسىك ءانى)

ابىلايداي ايدارلى حاندى تەربەتكەن بۇل بەسىك،
بوگەنبايداي ايبارلى جاندى تەربەتكەن بۇل بەسىك،
قابانبايداي قاھارلى ۇلدى تەربەتكەن بۇل بەسىك،
اعىل تەگىل بۇحارداي جىردى تەربەتكەن بۇل بەسىك،
جىبەك پەن بايان ەلىكتەي ۇناپ تا جاتقان بۇل بەسىك،
«ەلىمايدان» جالعاسىپ جىلاپ تا جاتقان بۇل بەسىك.
بابالاردىڭ تاريحى ءىز بولىپ قالعان بۇل بەسىك.
الاكولدىڭ زارىمەن تۇز بولىپ قالعان بۇل بەسىك.
اكەممەنەن انامدى الديلەگەن بۇل بەسىك.
جاس ۇرپاقتى جۇباتقان ءان-كۇيىمەنەن بۇل بەسىك.
جەر انامدى سۋلانتقان بۇلتتى شاقىرىپ بۇل بەسىك.
ءداستۇردى ۇرپاق ۇمىتپاس قۇنتتى قاتىرىپ بۇل بەسىك
قايتا تۇلەپ قازاعىم، قايتا كەلگەندە - بۇل بەسىك.
اقجارمانى - ءتۇس ەتىپ، ايتىپ بەرگەن بۇل بەسىك...

مەن، بۇل دەرەكتەردى حان ابىلايدىڭ رۋحى وسى كۇنگە دەيىن مەنىمەن قول ۇزبەي كەلە جاتقاندىعىن جەتكىزۋ ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىن. تىرشىلىگىندە اۋليە بولعان حان ارۋاعى قازاق ءدىنىن قورعاشتاپ ءالى كۇنگە اۋىق-اۋىق ايانمەن تۇسەدى، رۋح الماسىپ تىرشىلىگىندە ءوز باسىنان كەشكەن جايتتاردى ورتاعا سالىپ تا تۇرادى. ەندى وسى ورايدا مىنا ەكى ايانعا ءمان بەرەلىك:

24.11.2016 ج.

«ەسكەلدى بي بابا;

...ابىلاي ءبىر كۇنى تۇندە مەنى شاقىرىپ العان.

- جاس بولساڭ دا قانىڭ بار تازادان اققان، مەنىڭ ۇلتىم قينالعاندا، مىنا جۇرتتى ساقتاسام، قارا كوزدى سۇلۋ قىز بەن ەر ازاماتىم امان بولسىن، - دەپ قانا ۇققام. باسقادا بار ما ەكەن مەنىڭ كەي قاسىرەتىم، قاتە الىپ بارا جاتقان جوقپىن با، كورىپكەلدىك قاسيەتىڭ قۇدايدان عوي. ونداي بولسا اقتىعىن ايت ماعان، - دەپ ءسوزىن سالدى ابىلاي حان.

- جارايدى، اقىلىمدى ايتايىن ساعان، سول كەزدە تولە بي اتام ايتقان. سەن بولعان ەكەنسىڭ سەگىز جاستان اسقان، كىرگەن ەكەنسىڭ سەگىز قانات اق ۇيگە تالاسقان. تارت قولىڭدى! - دەپسىڭ تۇرعان كۇزەتكە قاراپ، كىرە سالىپ ايتقان ەكەنسىڭ، اتاڭا:

- اسسالامۋ ۋا الەيكۋم، تۇلكى جاعاڭ جاراسىپ تۇر عوي ساعان، قىپ-قىزىل كىلەمىڭ دە تۇسىڭا تۇتىلعان جارقىراعان، حان بولعان قانداي جاقسى ەكەن. ەي، اتا، مەن جاپالاقپىن جامان، مالىڭدى قاسقىر قىرىپ جاتىر... - دەپ سەن ايقايلاعانسىڭ - دەپ ەدىم ابىلاي كۇلىپ، باسىن جەرگە سالدى.

- ولاي دەپ ايتقانىم راس، ول كۇندە مەن كىمنەن تۋعانىمدى بىلە الماعانمىن. «قاسقىر قىردى» دەپ قورىقپاي ايتقانىم، مەن ولارمەن شابىسىپ تالاسقانمىن، يت قۇرلىم كورمەدىم. ونداي بولسا سەنىڭ ايتايىن دەپ وتىرعانىڭ ارۋاعىمنىڭ كۇشتى بولعانى ما؟ - دەپ سۇرادى.

- اقىلعا كەلدىڭ، اقىل ايتپايمىن ابىلاي ساعان: «سۇلۋ قارا كوزدى، قىزدارىم، ۇلدارىم امان بولسىن دەگەن حانمىن»، - دەگەنىڭ ءۇشىن ءدىنىڭ سەنىڭ ساقتالادى - دەدىم وعان. ءبىز قۇدايدى قۇرمەتتەپ، ءتاڭىر دەپ كوككە قاراعان، اللا دەپ قۇران جاستانعان حالىقپىز. ءبىزدىڭ ۇرپاق ءبۇتىن ولمەيدى، قۇران ءسوزى كەتپەي، - دەدىم وعان.

- تاعى سۇرايمىن سەنەن ەسكەلدى، ايتشى ماعان، مەن سياقتى قايتالاي ما ەكەن بىرەۋ وسى ءسوزدى داناسىنا، - دەدى ماعان.

- سالمايمىن ەكى، قۇمالاقشى ەمەسپىن ساعان، اللا تاعالام ايتىپ جاتىر، سۇيەگىڭ سەنىڭ بۇزىلماعان. كوكتەن سەن تۇسكەن ەكەنسىڭ. تولە ءبيدىڭ تۇسىندە دە جاڭعان بەسىك قۇلاعان، ىشىندەگى بالاسى ءتىرى قالعان. ونداي بولسا ءبىزدىڭ حالىققا كوكتەن بەرىلگەن جاقسىلىق، ءومىر بويى بەكىتىلىپ قالعان، - دەدىم دە ورنىمنان تۇردىم.

ارتىمنان ەرىپ شىعارىپ سالدى. مەن دە بالامىن، ول دا جاستان، تىعىلىپ تۇرىپ كوزىنەن جاس اققان. ءوتىپ جاتىر رۋحتار ءوستىپ زاماننان، رۋحى جەر جاستانعان، بار ما ەكەن بۇكىل الەمدە، بار ما ەكەن وسىنداي ادام بۇگىن «قارا كوزىم مەن جىگىتىم امان بولسىن»، - دەپ ويلاعان. سوكپەڭدەر رۋحتاردى، ءار قايسىسى وزىنە ءتان جۇمىس قىلعان. اعىپ جاتسا تاسقىن سۋ، مۇز تۇرسا، مۇزدىڭ ۇستىندە قالسا ءبىر ادام، سونى الىپ شىعۋى ءۇشىن امالىن جاساعان. سول سياقتى بولدى ول زاماننىڭ تاعدىرى. ەلدى ابىلاي تايعاقتان الىپ شىققان. اۋليەلەر اللادان سۇراعان. سىيلاپ وتىڭدەر ارۋاقتى، بالام.  بىر عانا دۇنيەنى بىلەمىن، قۇراندى وقىساڭ اللامەن راحاتتانىپ سويلەسەسىڭ. بار اماناتىم سول ساعان، اللا جار بولسىن، قۇلىنىم.

- ءبىر سۇراق؟

- سۇراي بەر.

- ابىلاي مەن ءدىن تۋرالى ايتىلىپ قالدى عوي، ءاز تاكەنىڭ تۇسىندا ءپىر سايلاندى، ابىلايدىڭ تۇسىندا نەگە ءپىر سايلانبادى؟ قاتار سۇردىڭىزدەر عوي.

- قازىرگى سەنىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرىڭ دە جارتىلاي ءپىر ۇستانىپ، جارتىلاي ءپىر ۇستانباي جاتىر ەمەس پە؟

- بۇل قازىرگى زامان، مەن سول كەزدەگى جايدى ايتىپ وتىرمىن.

- سول كەزدەگى زامان دا ءوزىنىڭ اعىمىنا قاراي كەلەر ۋاقىتى جاقىنداماعان سون قابىل الماعان. ءسويتىپ قانا سەن جاۋابىن الاسىڭ، بالام. مۇمكىن، ۋاقىتى جەتسە قابىل الار ما ەدى دەگەن ويدا قالارسىڭ. مۇمكىن اللا وعان ءويتىپ جازباعان.  ال ەندى ءپىر دەمەكشى، ونىڭ پايداسى دا بار، شىراعىم، پايداسىنىڭ زورى دەڭگەيى تەرەڭ، دىنگە قورعان جان ءپىر ۇستانعان. ءپىردى ۇستانۋعا بولادى، ءپىر سايلاۋعا دا بولادى دەپ ايتامىن. سەبەبى، سەن وسى سۇراقتى بۇرىننان قويعان ەكەنسىڭ  ونى ارۋاقتارعا، بالام، ال ەندى ونىڭ وتىرعانى ول ءبىر دىڭگەك سياقتى اينالاسىنا، سوعان ساپتانىپ سەن تاعالانىپ تۇراسىڭ. جاقسىنى كورىپ جاقسىعا ۇقسايتىن ەمەسسىڭ بە. سول سەبەپتى دە ءپىردىڭ بولعانى دا دۇرىس بولعان، مەن ءپىردى جاقتانعان جاننانمىن. ءپىر بولماسا، پىرگە جەتە الماساڭ، اللا تاعالا ءوزى تاڭدار جولدى ساعان. بىراقتا ول ءبىر قورعان، قايتا ايتامىن ساعان، دىننەن بەزىپ كەتپەس ءۇشىن ءپىر  تۇتقان. ول حالقىڭ ءۇشىن كەرەك بولعان.  ال ەندى سەنىڭ سۇراعىڭنىڭ جانى بار ەكەندىگىنە كيەلى اتا جۇرتتان كەلگەن ماعان حابار. «كورىپكەلسىڭ، تۇيمەسىن اعىتىپ قويىپ سۇرار سۇراعى سول»- دەپ ايتقان ماعان. مۇمكىن، سەن ءبىر سۇراعىڭا جەتەر، جاۋابىن العان شىعارسىڭ، بالام. ەسكەرتەرىم بىراق ساعان، ءپىر ول ءدىننىڭ قورعانى. ول قۇداي ەمەس. تايىپ كەتپەس ءۇشىن، ءپىر ايتاتىن ءسوزدى ۇعارسىڭ، قۇراننان قول سوزىپ ۇستاپ تۇرعان. ال وزگەرىپ وتىرار ءپىردى قابىل الماۋلارى مۇمكىن، وعان لايىم بولسىن كوزىڭ ءتۇزۋ، بالام، سەبەبى، ول اللانى تىكەدەن تاپقان.

تەڭىزدەي تولىقىپ جاتىر ەكەن ءتورىڭ قيادان قاراسام، رۋحتارىڭ راحاتتانعان. جەتىم رۋحتار دا وتىر اينالاڭدا، ساعى سىنعان. مىڭ ءسوز ايتامىن، ساعان، قۇلىنىم، سونىڭ ءبىرى قابىل بولسا دەيمىن. اسىعىپ بەكەر وسىنى ساعان قۇداي بەرىپ جاتقان جوق، بالام، اعىزىپ سويلەت سوزدەردى، ۇيقاستىرىپ كەلتىر، بالام، بۇل ادام جانىڭدا وتىرعان حابارلاسىپ جاتىپ، ايتىپ بەرىپ ءوتۋى دە، ءبىر قۇدايدىڭ جازۋى شىعار. بۇل انادان بولەك قوي جازساڭ، سوندىقتان مەن ايتامىن ءتۇس بۇل، ايان دەسەڭ دە بولار. بولماسا، كەزدەسكەن ەكەن كەزىندە بۇل اۋليەمەن سول ادام- دەپ جازساڭ دا بولادى ەكەن، بالام. سوندا عانا كىتابى بار اشاتىن ادام، بۇل «اق دۇنيە»- دەيتىنبىز ءبىز كىتاپتى، اتامىز دا ەرىنبەي وقىعان، اتامىزدان كوپ ادام كەپ اقىل سۇراعان. قىزدان تۋسام دا اتا ءتاربيسىن جاعالاپ العانمىن، وتىرىپ سىقىرلاتىپ باسسا ەتىگىن جونىن سيپاعام. باسىمدى ۇستاپ قوياتىن;

- باسىڭ ءداۋ سەنىڭ، ميعا تولعان، حالقىڭا قىزمەت ەتسىن، ەس جيسىن- دەپ اتام اتىمدى قويعان.

- ناعاشىڭىز بولدى عوي.

- مەن سول اتادان وسكەن شىبىقپىن. ناعاشىدان العان دەم ساعان جەتتى، بالام. بولسا دا مەن ءدىن قوزعايمىن، اللادان سولاي سۇراعام. ءدىنىڭ قورعانىڭ مىقتى بولسا قۇرانعا تەگىن باراسىڭ، بالام...».

ال مىنا ءۇزىندى رۋح الماسىپ جۇرگەن سوڭ، ءسوز رەتى كەلگەندە  ءپىردى  نەگە سايلاماعانى تۋرالى سۇراعانىمدا  ابىلايحان; «... مەنىڭ ايتارىم، ىزدەگەنىم سول بولعانمەن،  تاپپاعان سوڭ ەلگە ءپىردى قابىل الماعانمىن.  ءدىن ۇستانىپ وتسەڭ - ءدىندى ۇستاناتىن جەرىڭدى قورعا، ءدىندى ۇستاناتىن ۇرپاق تۋاتىن ەلىڭدى قورعا. ول كەزدىڭ قارۋى كۇشتى بولاتىن، ارينە وعان ءدىنى كومەك بەرگەن. بۇنىڭ تۇپكى ماعاناسى - ءدىن ۇستانۋ.

مەن ءوزىم دە سونداي ءبىر دۇنيە بولعان شىعارمىن, تۋماي جاتىپ ولتىرىلۋگە بۇيىرتىلعان.  مۇمكىن سول رۋح جىبەرگەن بولار  وتقا بايلاپ ءتۇسىرىپ كوكتەن مەنى. ء(وز كەزىندە سابالاق اتانعان ابىلاي كوكتەن ورتەنگەن بەسىككە بولەنىپ تۇسكەن بولاتىن. ول تىلسىم قۇبىلىستى تولە بي سەزىپ، ءسابيدى ەر جەتكەنشە جىلقىلى اۋىلدا كوزدەن جىراق ۇستاعان. ب.ا.). مۇمكىن دە سودان بولار ەس بەرگەنى قۇدايدىڭ ماعان. جۇرەر مە ەدىم بالاشا، «اتىمدى ايتىپ قويماسىن»- دەپ ءالى دە، بىرەۋدىڭ ءۇيىنىڭ جانىنا جالىن بوپ جانىپ بەسىكپەن تۇسكەنىمدى. وسىنىڭ انىعىن سۇراعانىمدا ماعان  جەتكىزگەن وزدەرىن بىلەتىن كورىپكەل ەسكەلدى بي بولعان. ول دا مەنىڭ اعام، تۋىسىم، باۋىرىم، جاناشىرىم.  سەبەبى، مەن - حالىق بولىپ كەلسەم، ول - حالىق بولىپ تۇرعان. سودان شىققان اقىل بولار، ول ونى ماعان سول كەزدە مۇمكىن اشىق ايتا المايتىن بولعان. اللا تاعالام تولە ءبيدىڭ قىزىنان تۋعان ونى ماعان اقىل ەتىپ قوسقان شىعار. ۇلكەيە كەلە اقىلى ونىڭ مەنەن دە اسىپ ءتۇستى-اۋ، «كەدەرگىسى بار ساعان»-دەپ ايتاتىن ول، قاشاندا ءبىر اڭگىمەنى ماعان. «ەش قاشان حان دەسە دە حالقىڭنان اسپا...»- دەيتىن.

مەن كەتتىم سول كەزدە جەتى جىل ەلدى توڭىرەكتەپ اينالا ءجۇرىپ العان.  كەيىن قايتىپ قايتا ورالدىم وعان، ارينە جالعان دۇنيەدە ولە ولگەنشە ارامىز اشىلعان جوق . الدىن الا ايتىپ وتىراتىن ساپتانعان، مىقتى ادام دەمەيمىن مەن ونى، ونى ماعان اللا تاڭداپ قوسقان. ونى جامانداۋعا  اۋزىم بارمايدى. «ماعان اللا ايتىپ جاتىر، ءتۇزۋ جولدى»- دەيتىن. «ءپىردى تۇتىن - ءپىر ەگەر قۇدايدان عانا بولسا»- دەپ ايتقان.

ءپىردىڭ ءجونى بولەك – ءپىر اللادان جاراتىلعان. ەكى تۇردە ءپىر بولادى، ءبىرى- كوكتەن تۇسكەن، ءبىرى - رۋحتاردى جيعان. كوكتەن تۇسكەندى وزگەرتە المايدى ەشكىم، ءپىر بولىپ تۋادى، ءپىر بولىپ ولەدى. ال رۋحتىڭ باسىن قوسقان ءپىر، ول سول رۋحتىڭ اڭگىمەسى جەتسە ايتادى، كەتسە سولارمەن ول دا كەتىپ قالادى.

اتا جۇرتىڭدا جاتقان 4 000 ساحابا ارۋاعى تىرشىلىگىندە ءبارى ءپىردى تۇتىنعان. ولاردىڭ بىزگە جەتكىزگەنى – ۇستانعان پىرلەرى، پايعامبارىڭ مۇحاممەد بولعان. ءبىزدىڭ ءپىر قۇران عانا قازىر...». (  «ءبىزدىڭ ءپىر - قۇران عانا قازىر»، اللاھتى مەزەتتەگى مويىنداۋ»، قازىعۇرت باسپاسى،2019ج، 373-376 بەتتەر).

ال وسى اياننان سوڭ ەسكەلدى بيمەن بولعان ەكىنشى ءىلىم قابىلداۋدا  (20.07.2017 ج) قويعان سۇراعىما مىنانداي امانات جاۋاپ الدىم;

«بي تۇرعاندا قاري ەسىك اشپاس، بىرىگىڭدەر، بىرىك دەپ ايتاتىن ءومىر ءوتىپ كەتكەنمەن...»

بي تۇرعاندا - قاري ەسىك اشپاس.
ۇلكەن كىسىلەر ۇيگە كىرگەندە;
- اۋ، اسسالامۋ ۋا الەيكۋم،
تۇلپارىڭنىڭ دىبىسى جەل سىلكىندىرىپ، بۇگىنگى كۇنىڭدى ەرەكشەلەندىرىپ جەتكەن ەكەنسىڭ... اعالارىڭدى قابىل الىڭدار - دەپ جاتاتىن ۇلكەندەر جاعى.
سوندا ول ادام جان دۇنيەسىمەن، رۋحىمەن;
– مەنىڭ وسى جەرگە قونارىمدى ساعان اللا ايتتى - دەپ ەسىكتەن كىرگەندە جەڭىلدەنەتىن.
قازاعىڭ ءۇنسىز ادامدى كۇتپەگەن.
جامانعا تىزەسىن بۇكپەگەن.
ايمەن، جۇلدىزبەن ساناسقان،
جامانىنا قاراسقان...
ابىلايدىڭ ارۋاعى حالقىنىڭ نۇرى بولىپ جاراتىلعان.
قىزبا دەنەسىندە، ساعىنىش وعان وتە قاتتى بايلانعان.
سۇلۋلىقتى سۇلۋ قالپىندا كورەتىن.
جاقسىنى الىستان تانىپ،
انا زاتىنا قاتتى باس يگەن.
ءومىر بويى اناسىن ساعانىپ وتكەن.
اتا جۇرتىنان انانىڭ ريزالعىن ىزدەگەن.
ۇلكەندەردى تابانداپ سيلاعان،
ىشتەن ايتاتىن سىرىن.
اقىل-ەستى ەستىلەردەن سۇرايتىن باتا يەسى بولدى ول، بالام.
جاڭعىز بولىپ ول جاراتىلماعان.
ونىڭ ءار سۇيەگى، ءار دەمى، ءار قازاققا بايلانعان.
ونىڭ تامىرى سوعۋدا بىردە سەنىڭ ءۇنىڭ بولسا، جۇرەگى اتا جۇرتىڭا قورعان بولعان.
ونىڭ باسقان اياعى «مەن» - دەپ ەستىلىپ تۇراتىن، بالام.
«تەرلەپ كەتتى دەنەم، سابىر ساقتايىنشى، نە دەر ەكەن بۇلار؟» - دەپ ۇنەمى بەت بۇراتىن ماعان.
سوزبەن ءسوز تالاستىرىپ جەتسە;
ەكى تاۋ جارىلىپ كەتەتىندەي،
قارا جەر ايىرىلىپ كەتەتىندەي،
«ءاي، ساپ، توقتا!» - دەپ ايتقاندا،
ەكى مىقتى توقتاي قالاتىن ونىڭ الدىندا.
جىكتەپ سالاتىن قۇداي سەنىڭ اتا باباڭا.
اسىل جولدى وڭىنان ايتىپ وتىراتىن وعان اللام.
«ءتاڭىرىم، راحمەت ساعان،
اللا سەن ءۇشىن ريزامىن.
اللا رازىلىعىڭ ءۇشىن،
مىنە، ساعان بەرەر ساداقام» - دەپ مىڭداپ مال سوياتىن بابالارىڭنىڭ ۇرپاعىسىڭدار، شىراعىم.
– ەسكەلدى، بۇگىن سەن بارعىن، جۇرت ءسوزىن ايت - دەيدى باباڭ ماعان.
قاسيەتىڭنەن اينالدىم،
اللام، ءبىزدى بۇگىن جالعاعان.
عىزىر بولىپ شاپان كيىپ ارالادىم ءتورىن.
ادام بولىپ، تۋىسى بولىپ تا تورىنە ەنگەم،
تىڭداپ وتىرعىن، عىزىر-قاسيەت بار مەندە، بالام.
كىمگە وكپەلىسىڭ؟ - دەسەم،
دۇشپانىنا ەمەس، بالسىنا ءار ادام وكپە ارتقان.
ساعى سىنعان، نە بولدى مىنا حالىققا؟
كەم دە جوق، كەمىس تە ەمەس، ءوتىپ جاتىر كەمپىر شال.
كەتىپ جاتار جەرى بار قازىناسىندا ولاردىڭ، عالىمدارى قالماعان.
ايتىپ سويلەر، سۋىرىپ سالار اقىندارىنىڭ ايتاتىنى سول، ءبىرىنىڭ ءبىرى بەتىن جىرتىپ، مىنگەن كولىگىنە بولا سايراعان.
سىرىڭدى بىلمەيدى باسقا ۇلت، بىلدىرتپەيسىڭ، قاراعىم.
بىلدىرتۋگە بولمايدى.
اۋليە بابامىز بىلاي دەگەن ماعان;
«مەن ايتتىم، ورىنداعىن.
ماعان ايتقان كىم ەكەنىن سۇراماعىن» - دەيتىن.
ونداي بولسا اۋليە بولۋ دا، ماعان جەتىپ جاتىر ەمەس پە.
سەبەبى، سەن بۇگىن ايتتىڭ;
«زارىن ايتام بابانىڭ» - دەدىڭ.
مەندە دە زاردان باسقا تۇك قالماعان.
ارۋاعىم جاتادى انا جاقتا شىرىلداعان.
كەلىپ جاتادى نەشە ءتۇرلى تۇلپارمەن ۇرپاق.
راحمەت وعان.
بىراق تۇلپار قازىنا ءسوزىن ايتا المايدى ەكەن، سوعان ولار مىنگەنىمىن.
ەسىپ كەتەدى بالاداي جەلمەن جارىسقان.
ولاردىڭ ارتتارىنان بىرەۋ كۇلىپ تۇرعان سياقتى.
رۋحىم تىنىشتالمايدى بۇگىن، قاراعىم.
وتىردىم تورىندە قاراعان.
نەگە ەسكەلدى بي - دەيدى ماعان.
ەس كەلسە - دەنەمە عانا ول دارىماعان.
ول كوكتەن اللانىڭ بەرگەن رۋحىنان كەلىپ قوندى ەمەس پە.
ءبىرى ايتىپ كەتەدى اقىلدى،
ءبىرى سۋىرىپ الىپ جاتقان.
مەن توقتاتا الماعانمىن.
ول قاسيەت مەنىڭ دەنەمە ارنالعان.
ول دا حالقىم ءۇشىن ەمەس پە.
ابىلاي كەلدى ءبىر كۇنى، قاقيىپ قالعان.
«ءتۇبى بار بىلەمىن،
باس قوسىپ، ءبىر ءسوزدى بولايىق» - دەيدى ماعان.
ەڭىرەپ جىلاپ الدى نايزاسىن قاداعان.
قاقيىپ قالىپتى قولى دا قاتقان.
ءدىر-ءدىر ەتەدى.
«شىركىن تۇرسا عوي ارتىمدا،
ءبارى بىرىگىپ بىرەۋ بولىپ»- دەگەن ءسوزى.
سول كەزدەگى ونىڭ العان جاراقاتى
ولىمنەن دە جامان بولعان.
قانى اعىپ كەتىپ جاتتى،
سوندا دا قۇلاماۋعا تىرىستى، باباڭ.
نە دەيمىن وعان، نە دەر ەدىڭ سەن  بۇگىن، بالام.
بىرىگۋگە بولار ەدى عوي ول كەزدە دە.
«بىرىكسىنشى بۇلار»- دەپ جىلادى ەمەس پە.
«بىرىكسىن»- دەپ ول، قاراعىم،
تاڭىرىنەن سۇرادى.
سەبەبى «بىرىك»- دەپ ايتقانعا، ءبىرى قۇلاق اسپاعان.
بىرىككەن سوڭ يلىكتى ەمەس پە.
ايتا بەرگەن سوزگە قاراماعىن،
ارتى جاقسى بولسا راس ەكەن.
كۇش قۋات بەرەتىن رۋحتى ءسوز ايتقىن
- دەپ قۋانۋشى ەدى، شىراعىم.
زارىمدى تىڭداعان شىعارسىڭ.
جوق، ءبارى ارۋاق دەيدى،
«ارۋاق ءسوزى بەكەر، ونداي ەمەس»- دەشى.
«ءبىز دۇرىسپىز»- دەيسىڭ ماعان.
دۇرىس بولساڭ،
دۇرىس بولساڭدار كوتەرىلە مە ارۋاق كوككە، قاراعىم.
وسى جارىققا شىعار كىتابىڭ،
قىزدى دا، ۇلدى دا تەجەسىن.
بەت بۇرسىن – دىنگە.
دىڭگەگى - اتا جۇرتىن سىيلاسىن.
سەبەبى اتا باباسى اللانىڭ الدىندا ۋادە ەتكەن;
«ۇرپاعىمىز ساعان قۇل بولادى،
قۇلشىلىعىمىزدى قابىل ەت» - دەگەن.
ءدىنسىز ءبىر باباسى وتكەن جوق بۇل ومىردەن.
ءدىنسىز بولىپ تاياۋدان بەرى وزدەرى كەلە جاتىر.
سايراعان ءتىل سايتاننان ەمەس، اقىلدا، بالام.
بىلە ءبىلسىن -دەدىم. ءتۇسىندىڭ بە؟
اللا جار بولسىن ساعان.
كەلىپ جەتىپ تالاي ءسوز  جازدىڭ.
بىلەمىن، كىتاپ يەسىسىڭ، بالام.
سۇرايتىن سۇراعىڭ بار،
كوكتىڭ بەتى بۇگىن جەتىسۋعا ارنالعان.
قازىر وتىرار كورىپكەلىڭ جوق شىعار قاسىڭدا،
اقىل قوسىپ ايتاتىن.
ول كورىپ كەلگە قايدان بىلەسىڭ
قاي جاقتان جەل سوعاتىنىن.
ال قازىناڭ، قازىناڭ بولسا اناۋ...
ماڭگىلىككە بىراق بەرىپ جاتىر ەلىڭە.
ودان ارتىق ايتىلار ءسوز جوق  شىعار،
ەندى كورىمىزدى قازىپ،
توپىراعىمىزدى شاشپاساڭدار.
وسىنى جەتكىز، شىراعىم.
دۇرىس ءجۇرسىن ادام بالاسى.
باس ءيسىن وسى جەردە،
قۇران وقىسىن، بەس ۋاقىت نامازىن تاستاماسىن.
اتا جۇرتىنىڭ ارۋاعىن تىنىشتاندىرسىن،
ۇيلەرىنە بەرەكە كەلتىرسىن،
كەلىن – كەمپىرگە باس ءيسىن،
ۇل كەلىپ – ۇلكەننەن باتا السىن،
نەمەرەلەر جينالىپ
كەمپىر مەن شالدىڭ اقىلىن السىن.
وسى مەنىڭ اماناتىم. رازىمىسىڭ.
كەتىپ بارا جاتىپ قارادىم،
ولىگە قاراعاندا ءتىرى جامان، شىراعىم.
بەتتەرىڭدى ءاجىم باسقان.
قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىڭدەر.
ءبىرىڭ ەرتە، ءبىرى كەش بولسا دا،
ساق بولىڭدار. اللا بەتىن بۇرىپ كەتپەسىن.
ۇلكەندى سىيلاڭدار،
قۇدايدان قورقىڭدارشى.
ۇلكەننىڭ ءتىرىسىن دە، ءولىسىن دە سىيلاڭدار.
سوندا عانا جۇرت بولاسىڭدار.
بىرىگىڭدەر، شىراعىم.
بىرىك دەپ ايتاتىن ءومىر ءوتىپ كەتكەنمەن،
دۇعا قالدى ەمەس پە.
ايتارىڭ بولسا ءالى ايتارسىڭ،
ءبىر مەنىڭ زيراتىما جەتكەن كەزدە، بالام...».

رۋحتى ءىلىم يەلەرىنىڭ كوپشىلىككە جەتكىزبەي قويۋىنا  بولمايتىن جايتتارى بولادى. ارينە: «ابىلاي حان كوكتەن تۇسسە، دەنەسى كوككە كوتەرىلىپ كەتكەن ءۇش پاتشا سياقتى نەگە كوككە كوتەرىلىپ كەتپەگەن؟»- دەگەن ساۋال ايتىلار. كوكتەن ءتۇسىپ كوككە كوتەرىلە الماي قالعان پەرىشتەلەر دە بولعان... ارتىندا 71 ۇرپاعى قالعان ابىلايدىڭ سوڭعى تاعدىرى نەگە  سارتتارمەن قالدى، ول جاعى ءبىر اللاعا  عانا ايان.  ءوز كەزىندە «سابالاق» اتانعان حان ابىلاي مەن ونىڭ تەگى تۋرالى مەنىڭ ايتپاعىم وسى عانا...

باقتىباي اينابەكوۆ

Abai.kz