ەسەنقۇلدىڭ شىندىعى
...پەندەمىز ماڭگى جۇرگەن سەپتەپ ءۇمىت،
ەشتەمە قۇلازيسىڭ جوق كورىنىپ.
ورەسى تار، ءوزى كەڭ بۇل قوعامدا
اداسقان ۇقساپ بوتەن تىرنالارعا
الارمىز بايقاتپاي ءبىر كوشكە كىرىپ.
ەگىلگەن ءۇنسىز دۇنيە...
سىز. نوسەر. كۇز،
ەمەكسىپ بۇل دۇنيەدەن ءبىز دە وتەرمىز،
بىردە جاقسى، ال بىردە جەك كورىلىپ.
ەسەنقۇل.
...پەندەمىز ماڭگى جۇرگەن سەپتەپ ءۇمىت،
ەشتەمە قۇلازيسىڭ جوق كورىنىپ.
ورەسى تار، ءوزى كەڭ بۇل قوعامدا
اداسقان ۇقساپ بوتەن تىرنالارعا
الارمىز بايقاتپاي ءبىر كوشكە كىرىپ.
ەگىلگەن ءۇنسىز دۇنيە...
سىز. نوسەر. كۇز،
ەمەكسىپ بۇل دۇنيەدەن ءبىز دە وتەرمىز،
بىردە جاقسى، ال بىردە جەك كورىلىپ.
ەسەنقۇل.
جەك كورۋ، ارينە، تالداۋدى اسا قاجەت ەتە قويمايتىن، ىشكى سەزىمدى بىلدىرەتىن، بارشاعا ءمالىم جالپاق ۇعىم. بۇل پسيحولوگيالىق كۇي (جەك كورۋ) مىنا قىم-قۋىت تىرلىكتە كوپ بيلىككە قولىمىز جەتپەي جۇرگەن ءبىز تۇگىلى، كوپ بيلىككە قولى جەتكەن قازاقتىڭ ۇلى ابايىن دا اينالىپ وتپەگەن. قاي-قايسىمىز دا تىلگە تيەك ەتپەسەك تۇرا المايتىن ءبىر اڭگىمە بار عوي. ابايدىڭ سول ءسوزىن جاتقا دا ايتا الاسىز: «وسى مەن ءوزىم – قازاقپىن. قازاقتى جاقسى كورەم بە، جەك كورەم بە؟..». جاۋابىڭىز دا ءازىر: ارينە، جاقسى كوردى. قازاقتى ءبىز دە جاقسى كورەمىز. ال قازاقستاندى شە؟ قازاقستاندى دا، داۋ جوق، جاقسى كورەمىز. تەك ءبىز (اقىندار) قالاي جاقسى كورەمىز؟ نەگىزىنەن ءالى سول ابايدان اسقانىمىز شامالى: ۇرسامىز، سوگەمىز، اقىل ايتامىز... ال ەگەر ۇرىسپايتىن، سوكپەيتىن، اقىل ايتپايتىن ەكى اقىن بولسا، بىرەۋى ەسەنقۇل ەدى. ەسەنقۇلدىڭ وسى بىزگە قاراتىپ ايتقان «ەلىڭدى جامانداما» دەگەن ولەڭى دە بار.
وسى ارادا تاقىرىبىمىزعا قاتىستى ءبىر قىستىرما اڭگىمە ايتا كەتەلىك.
مىسالى، رەسەي تۋرالى ولەڭدەر وتە كوپ. ايتسە دە بىردەن تىلىڭە ورالا سالاتىن جولدار مەن شۋماقتار ساناۋلى. ايتالىق، لەرمونتوۆ: «پروششاي، نەمىتايا روسسيا». نەمەسە تيۋتچەۆ: «ۋموم روسسيۋ نە پونيات، ارشينوم وبششيم نە يزمەريت: ۋ نەي وسوبەننايا ستات – ۆ روسسيۋ موجنو تولكو ۆەريت».
ءبىر قىزىعى، وسى ەكى دۇنيە دە ءالى كۇنگە دەيىن اۋىزدان تۇسپەي كەلەدى.
مىسالى، ورىستاردىڭ اراسىندا «پروششاي، نەمىتايا روسسيا» دەگەندى لەرمونتوۆ جازباعاندىعى، بۇل دەگەنىڭىز اقىنعا سىرتتان زورلاپ تەلىنگەن، ءتول تۋىندىلارىنىڭ ىشىنە ادەيى ەنگىزىلىپ جىبەرىلگەن يدەولوگيالىق ديۆەرسيا ەكەندىگى تۋرالى جەڭىسكە جەتۋى نەعايبىل داۋ بار. ال احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قوش، ساۋ بول، قارقارالى، جۋىلماعان» دەگەن ولەڭىن جانە قوسا تالداساق، تىم ارىگە كەتىپ قالامىز. سوندىقتان توقتاي تۇرالىق.
ال تيۋتچەۆتىڭ ولەڭى تۋرالى اڭگىمە باسقاشا. ءارىسىن ايتپاعاندا، بەرىدە، رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين كرەملدە سول كەزگى فرانتسيا پرەزيدەنتى ن.ساركوزيدى قابىلداعان شاقتا تيۋتچەۆتى ءسال وزگەرتىپ، «ۆ روسسيۋ نۋجنو ۆەريت» دەگەن عوي.
ال ءبىزدىڭ ەسەنقۇلدىڭ ءوز ەلىن ءسۇيۋى تىم وزگەشە ەدى. سەبەبى، ول لەرمونتوۆ سەكىلدى قاپقازعا ايدالعان جوق. تيۋتچەۆ سەكىلدى ەۋروپا ەلدەرىندەگى نەشە قاۋىم اقسۇيەكتەردىڭ ورتاسىندا ىزديىپ جۇرگەن جوق. قازاق اقىنى ەسەنقۇل جاقىپبەك (اۋەلگىدە جاقىپبەكوۆ) اۋەلى كوممۋنيستىك قازاقستاننىڭ نانىن جەپ، سۋىن ءىشتى، سوسىن تاۋەلسىز قازاقستاندا عۇمىر كەشتى. تەلەۆيزيالىق باعدارلامانىڭ اتاۋىنا دەمەۋلىك شىلاۋ قوسىپ قايتالاساق، بۇل تىرلىك «ايتۋعا عانا وڭاي». ايتپەسە ءبىر ءومىرىڭدى ەكى ءتۇرلى قوعامدىق قۇرىلىسقا قاق ءبولىپ بەرە سالۋ قايدان وڭاي بولسىن. بىراق بەرمەگەندە جانە قايدا باراسىڭ؟
ءجا، ەسەنقۇلعا ورالايىق. مىسالى، ول سونداي دا سونداي قازاقستانعا ارناعان ءبىر ولەڭىندە بىلاي دەيدى:
...سەنەن تالاي قايتسا-داعى مەسەلىم،
كەشتىم ءبارىن، وسە بەرشى، ءوس، ەلىم!
بۇل – ءسۇيۋ. وسى ارادا ەسكە ءتۇسىپ وتىرعان ءبىر جاي بار. ەرتەرەكتە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ەسەنعاليدىڭ توپتاما جىرلارى جاريالانىپ، ەڭ باسىنا ءبىرىنىڭ استىنا ءبىرى ەكى ەپيگراف بەرىلدى. ءبىرىنشىسى – «ازاۋلىنىڭ ستامبۇلدان نەسى كەم؟! دوسپامبەت». داۋ جوق. ەكىنشىسى – «...استانانى سۇيەم مەن! امانحان». بۇل ەندى سەنىمسىزدەۋ. جو-جوق، امانحاننىڭ استانانى سۇيەتىندىگىنە كۇمان كەلتىرمەيمىز، بىراق استاناعا ارنالاتىن ولەڭىن ول بۇلاي جازباسا كەرەك. ال ولەڭ مەن ماقالانىڭ مىندەتىن تۇسىنبەيتىندەر وسىلاي جازاتىنى جانە راس. سولار ءۇشىن امانحان كۇيىپ كەتىپ وتىر عوي. ال ەسەنقۇل سۇيگەنىن، كۇيگەنىن ايتپايدى. بۇلدانبايدى. مىندەتسىنبەيدى. كىجىنبەيدى. ابايشا تۇسىندىرسەك; «شىدايدى ريزا بوپ جار ىسىنە، قورلىق پەن مازاعىنا تابىنسا دا». ويتكەنى، قازاقستان – ءوز ەلى. 1948 جىلى قاسىم امانجولوۆتىڭ قالامىنان (جۇرەگىنەن) شىققان، ليريكانىڭ سيرەك جاۋھارلارىنىڭ ءبىرى بولىپ قالعان «سوۆەتتىك مەنىڭ ءوز ەلىم» ولەڭى دە، ءارى-بەرىدەن سوڭ، ساياسي كولگىرلىك ەمەس، ءوز ەلىنىڭ ارقاسىندا جەتىلگەن جەتىم بالانىڭ جان سىرى ەدى عوي: «...ومىردەن ءۇمىت جوق وزگە، دالانىڭ تەردىم تەزەگىن. اكەم بوپ تاپتىڭ سول كەزدە، سوۆەتتىك مەنىڭ ءوز ەلىم...»
تاعى دا ەسەنقۇل:
...وسە بەرشى، وسە بەرشى، ءوس، ەلىم!
ءدال وزىمدەي ماڭداي سورى بەس ەلىم.
بۇل – مويىنداۋ. نەگىزگى ۇسىنىلاتىن تۇجىرىم: قازاقستان قانداي بولسا، مەن دە سوندايمىن. ال ءبىز بىرقاتار (بالكىم، بىرقاتاردان دا كوپتەۋ) ولەڭدەرىمىزدە قازاقستاننىڭ كەمشىلىكتەرىن ءدوپ باسامىز دا، ءوزىمىزدى ودان سىرت ۇستايمىز. كەمشىلىك ءبىزدىڭ ارقايسىمىزدىڭ جەكە باسىمىزدىڭ ەمەس، باسقا بىرەۋدىڭ، ياعني قازاقستان دەيتىن مەملەكەتتىڭ نەمەسە «اقىنداردى تۇسىنبەيتىن» سول رەسپۋبليكانىڭ جەر قايىسقان تۇرعىندارىنىڭ ءمىنى بولىپ شىعادى. ويتكەنى ليريكا، نەگىزىنەن، ءبىرىنشى جاقتىڭ عانا سەزىمىن ۇسىنادى: مەن جانە ولار (باسقالار). بۇل، ءبىر جاعىنان، ءتيىمدى پرينتسيپ. قازاقستاننىڭ قاپتاعان پروبلەمالارىن موينىڭا الۋدىڭ، «ە-ە، بۇل دا تۇك بىتىرمەگەن موجانتوپاي بىرەۋ ەكەن» دەيتىندەي ءسوز ەستۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ شاماڭ كەلسە، تۇك بىتىرمەسەڭ دە ءتۇيىپ تاستاپ، جەلە سويلەپ وتىرعانعا نە جەتسىن؟! جۋىردا اقىن ءىنىم باۋىرجان باباجانۇلى ەكەۋمىز ءوزىن كوكبورىمەن شەندەستىرگەن جەرگىلىكتى دارەجەدەگى اقىننىڭ ەشقانداي دا كوكبورىگە ۇقسامايتىنىن ءسوز ەتتىك. سوسىن، قايتادان تاۋبەمىزگە كەلىپ، «كىم ءبىلسىن، بالكىم، سىرتىنان بولماعانمەن، ىشىنەن كوكبورى شىعار» دەگەن شەشىمگە توقتادىق. ال ەسەنقۇل ويتپەيدى. ىشىنەن دە، سىرتىنان دا كوكبورىلەنبەيدى. ء«دال وزىمدەي ماڭداي سورى بەس ەلىم» دەپ ءوزىنىڭ قازاقستاننان ەش ەرەكشەلىگى جوق ەكەنىن «جۇرەگىنىڭ تۇبىنە كىر جاسىرماي» (مۇقاعالي) ايتادى.
ودان ءارى قاراي كەتەيىك.
...ءوز-وزىمنەن قالجىراپ،
ءوز-وزىمنەن بالبىراپ،
ءومىر كەشتىم اراسىندا جوق، باردىڭ.
اش وزەگىم قان جىلاپ،
كىمدى كۇندەپ، كىمدى تىلدەپ بوقتارمىن،
ورتاسىنا كىرە الماسام كوكپاردىڭ.
ەل الدىندا كەلمەيدى ەشبىر اقتالعىم.
تاعدىرىڭدى ورگە تارتسام دەپ ەدىم،
كەشىر، كەشىر، كەڭپەيىلدى مەنى ەلىم،
ءجاي عانا ءبىر تاعدىرلاسىڭ بوپ قالدىم.
بۇل – وپىنۋ. ەسەنقۇل اۋەلگىدە ءارتۇرلى زىميان ساياساتتاردىڭ قۇرىعىن ءۇزىپ كەتە الماي، كوپپەن بىرگە بۇنىڭ دا (اقىننىڭ دا) الپىس جىل عۇمىرىن ءارلى-بەرلى تارتقىلاپ، وتقا دا، سۋعا دا سالعان، ارينە، امالسىزدان سويتۋگە ءماجبۇر بولعان ەلىنە كەشىرىم بەرسە، مىنا ولەڭىندە سول ەلىن جوعارىعا شىعارا الماعانى ءۇشىن ءوزى كەشىرىم سۇرايدى. تاعدىر بىلاي قاراعاندا، كوبىنە-كوپ ادەبي شىعارماعا عانا لايىق ءسوز سەكىلدى. بىراق... ەسىڭىزدە جۇرگەن شىعار، ەلىمىزگە تاۋەلسىزدىك كەلە باستاعان شاقتا گازەتتەردە ء«تىل تاعدىرى – ەل تاعدىرى» دەگەن ايدار ءجيى كورىنىپ ءجۇردى. قازىر باسەڭسىدى. ويتكەنى، سول كەزگى زور قاۋىپتىڭ بەتى قايتتى. ال وتكەن جىلدان بەرى قازاقستاندا «ەلىمنىڭ تاعدىرى – مەنىڭ تاعدىرىم» دەپ اتالاتىن رەسپۋبلي_كالىق فورۋم وتكىزىلىپ ءجۇر. ياعني اقىنسىڭ با، اقىن ەمەسسىڭ بە، ءبارىبىر، ەلىڭمەن تاعدىرلاسسىڭ. مىنە، ەل تاعدىرىن، سول ەلدىڭ تۇرعىندارىنىڭ تاعدىرىن العا تارتقان سونداي سەزىم-فورۋمدا كادۋىلگى سوزدەن باسقا قۇرال-جاراعى جوق اقىن رەتىندە ەسەنقۇل تاعى دا ادال سويلەي سالادى، ءتىپتى دە وزگەشە وزەۋرەمەيدى: ء«جاي عانا ءبىر تاعدىرلاسىڭ بوپ قالدىم».
ەسەنقۇل جىرلارىنىڭ نەگىزگى وزەگى وسى – ادالدىق، شىنشىلدىق.
ادال بولماسا، شىنشىل بولماسا، ول ءوزىنىڭ «تازقارا قۇستىڭ تاعدىرى» اتتى كىتابىنا جازعان كىرىسپەسىندە: «كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە مىنەزسىز، ەشكىمنەن اسىپ بارا جاتقان ەرەكشەلىگى جوق، تاۋەلسىز جالتاق، جاساندى سويلەپ جىبەرۋدەن دە ۇيالمايتىن جانباقىنىڭ ءبىرىمىن»، – دەي مە؟! جانە، ءبىر عاجابى، ەسەنقۇل بۇل ءسوزدى وزىنە ارناعانىمەن، مونولوگتىڭ ارعى جاعىندا «ەرەكشەلىگى جوق، جالتاق، جاساندى سويلەي سالاتىن، جانباقى» تالاي جازارمانداردىڭ سۇلباسى كورىنىپ تۇرادى. الدە اقىن وسى جولداردى سولاردى ەسكەرىپ، وسى شىندىقتى ايتەۋىر ءتۇبى بىرەۋ ايتۋى كەرەك بولعاندىقتان، ءوز موينىنا الا سالدى ما ەكەن؟ ولاي ويلايتىنىمىزدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، ەسەنقۇلدىڭ ءبىز جوعارىدا كەلتىرگەن، كەلتىرمەگەن ولەڭدەرىندەگى ءبىرىنشى جاقتان سويلەيتىن اۆتوردىڭ ومىرلىك درامالارى نەگە ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدان الىنعان مىسالدار سياقتى؟
قالاي ايتقاندا دا مىسالى، ادەبيەتكە وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى كەلگەندەردىڭ بۇگىنگە دەيىنگى تىرشىلىگى ەڭ الدىمەن، وسى ەسەنقۇلدىڭ ولەڭدەرىندە قاتتاۋلى تۇر. «الماتىداعى جىر كەشى» دەيتىن ولەڭ سونىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىر دەرەگى ەدى. ەسكەرتە كەتەيىك، ول كەزدە ونداي كەشتەرگە جاس اقىن دارەجەسىندەگىلەر ولەڭ وقۋعا ەمەس، تىڭداۋعا باراتىن. تىڭداي ءبىلۋ دە ونەردىڭ ءبىر تورەسى ەكەنىن سول شاقتا بويعا سىڭىرگەنىمىز راس. سونىمەن نە بولدى دەيسىز عوي؟!
...ءبىر ولەڭنەن ەسكەنىمەن جىر لەبى،
ءبىر ولەڭنەن كوڭىل قايتا كىرلەدى.
ساقا اقىندار ساقالدارىن ساۋدالاپ،
سارىاۋىزدار ساناتقا دا كىرمەدى.
سوسىن جاستار كوڭىلدەرىن وت قارىپ،
جينالدى ءبىر وڭاشا ۇيگە توپتالىپ.
ءبىرىن-ءبىرى ماقتاپ جاتتى، شىنىندا،
مىقتى اقىندار ءدال وسىنداي جوق-تى انىق...
ءيا، سونداي زامان ەدى. ۇلكەندەردىڭ ورنىنا وتىرىپ الۋعا ەشكىم تىرىسپايتىن. اعالاردىڭ سوزىنە، قيسىق بولسا دا، تۇزەتۋ جاسالمايتىن. مىقتى ولەڭ ماقتالاتىن. ناشار ولەڭ، مەيلى، داتتالماسا دا، ايتەۋىر ماقتالمايتىن. سونىڭ وزىندە دە سول 1982 جىلى اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ «اقىننىڭ ازدىعىن، ولەڭشىنىڭ كوپتىگىن ەرتەدە، ەرتەرەكتە، بالاراق كەزىندە جازعان ءبىر ماقالاسىندا مۇحاڭ (مۇحتار اۋەزوۆ) جەرىنە جەتكىزىپ ايتقان. ودان بەرى، نەعىپتى، اقىن كوبەيدى، ارينە. بىراق، قاراپ جاتسا ولەڭشى بولا ما. ول، كۇن ۇزاردى دەپ قىسقارا قوياتىن ءتۇن ەمەس. ول – ەنەسىمەن قاتار وتىرىپ اپ سىباعاعا تالاساتىن كورگەنى كەم كەلىندەي» دەپ رەنجىگەنى بار.
ايتپاقشى، وسى اسقار اعامىزدىڭ «پاراسات» جۋرنالىندا جاريالانعان ەسەنقۇلدىڭ توپتاماسىنا ارناعان قۇيتتاي العىسوزى بار. «ۇزاق سوزگە – ۋاقىت كەم. مەن ۇققاندا تەكتى تيەك – ارشادان. بۇل – ارشا جىگىت. بۇل جىگىت جۇرتتىڭ ايتۋىندا، «كوك كوز» ەكەن. كورمەدىم. كورە المادىم. بىراق ولەڭ جولدارىنا بويلاعاندا، قايتا وقىپ، قايتا پاراقتاپ-تاراقتاعاندا كوكوزەگىن زايىر تانۋعا ىقىرار بولدىم. وسى جىگىتتىڭ ۇرىپ شىعارىنا، جۇلىپ شىعارىنا كامىل سەنىمدىمىن»، – دەپتى.
تىلگە سونشاما ۇقىپتى، سويلەم قۇرىلىسىنا سونشاما مۇقيات قارايتىن اسەكەڭ اعامىزدىڭ ەسەنقۇلدىڭ ولەڭدەرىنە وسىنشا قۇلاپ تۇسكەنى ويعا قالدىرادى. راسىنا كەلگەندە ەسەنقۇل جىرلارىنىڭ بۇعان دەيىنگى جازىلعان دۇنيەلەردەن تاقىرىپتىق تا، فورمالىق تا اسا وزگەشەلىگى جوق. ايتالىق، ءوزىنىڭ الدىنداعى جۇماتايدىڭ ولەڭدەرىندەگى ءتىرى ويۋ-ورنەك، قانىق بوياۋ ەسەنقۇلدا جوق. ەسەنقۇلدا وزىمەن تۇستاس تىنىشتىقبەكتىڭ جىرلارىنداعى تىڭنان تاپ بولعان تىركەستەر مەن الابوتەن توسىن سارىندار دا جوق. مىسالى، ول:
مولتىلدەگەن مەن وسى،
سەزىم ەدىم،
وگەي تارتىپ بارامىن وزىمە-ءوزىم،
ءوزىمدى-ءوزىم ەستەلىك سەزىنەمىن.
كولبەڭ قاعىپ كوشەگە شىعا قالسام،
ءوتىپ كەتكەن ومىرگە كەزىگەمىن، –
دەپ جازا سالادى. جازا سالعانى بار بولسىن، جايباراقات كوڭىلىڭدى كەنەتتەن استاڭ-كەستەڭ ەتەدى. بۇل قالاي بولعانى؟ كەشە عانا الماتىداعى جىر كەشىنەن شىعىپ، «كوڭىلىمىزدى وت قارىپ، توپتالىپ» جۇرگەندەر وسى ءبىز ەمەس پە ەدىك؟ مىناۋ قايدان پايدا بولعان جاسامىس كۇيرەكتىك؟ مەيلى، راس-اق شىعار، بىراق سىپايىلاپ ايتسا دا تۇسىنەر ەدىك قوي. ەسەنقۇل وعان اپشىمايدى. «مەن قايتەيىن، وسىنداي بوپ قالدىق قوي» دەپ اقسيا كۇلىپ تۇرادى. ءسىرا، اسەكەڭ (اسقار سۇلەيمەنوۆ) «قايتا وقىپ، قايتا پاراقتاپ-تاراقتاعاندا» ەسەنقۇلدىڭ وسى ادالدىعىن انىق اڭعارعان شىعار-اق. ءومىردى ايتاسىڭ-اۋ، وسى كۇنى ولەڭدەگى ادالدىققا دا ءزارۋ بولىپ قالدىق قوي.
وسى تۇستا جولشىباي ايتا كەتكەن ماقۇل، ەسەنقۇل ءوز ولەڭدەرىنە اشەكەيلى ۇيقاستار ىزدەپ تە اۋرەگە تۇسكەن ەمەس. شۋماقتاردى «باسىپ قالعان، كەتىپ قالعان» نەمەسە «قاراشاسىن، باراتاتىن» دەپ ولپى-سولپى كيىندىرە سالادى. ايتپەسە ەرتەرەكتەگى اعالارى ءتارىزدى «ەدىنى» «ەد» دەپ، «تۇرادىنى» «تۇراد» دەپ شولتيتا سالۋ دا اقىنعا تۇك ەمەس. بىراق، باسقامىزدىڭ ولەڭدەرىمىزگە ەنسە، وگىزگە ەر سالعانداي بولىپ ەرسىلەنىپ تۇراتىن سول اقاۋلىقتار ەسەنقۇل ولەڭدەرىنە كەلگەندە، اپىر-اي، جىمداسىپ-اق كەتەدى. «سۇلۋ سۇلۋ ەمەس، سۇيگەن سۇلۋ» دەگەننىڭ ءبىر سيپاتى وسى ما ەكەن الدە؟ اببرەۆياتۋرالار قازاقشالانباي تۇرعان شاقتا «قارىزىم بار قايتارماعان قوعامعا، ارىزىم بار ايتا الماعان وون-عا...» دەي سالعان دا وسى ەسەنقۇل ەدى.
جالپى، ستيل جاعىنان كەلگەندە، ەسەنقۇلدىڭ ولەڭدەرى وزىنە دەيىنگى ەش اقىنداردىڭ تولدەرىنە ۇقساپ تۋعان ەمەس. الدە جاس باسىنان سول كەزدە كەنەتتەن كەڭ ءورىس الىپ كەتكەن ساحنالىق ايتىسقا ءتۇسىپ («اقىندار ايتىسىندا مەنىڭ اتىم جەڭۋمەن ەمەس، جەڭىلۋمەن شىقتى» دەيتىنى دە بار عوي), جاۋاپ شۋماقتاردى شاپشاڭ جانە ناقتى قۇراستىرۋعا داعدىلانىپ كەتكەندىكتەن بە، ول قاعازعا تۇسىرە باستاعان جىر جولدارىنىڭ ءبىرىن سىزىپ، ءبىرىن جوندەپ، الدەقانشا اۋرەگە تۇسپەي، بىردەن توپىرلاتىپ توگە سالاتىنداي بولىپ ەلەستەيتىن. مىسال كەلتىرەيىك: «شىرقىراتىپ شىندىقتى ايتسام ءبىر جايسىز، قاتار بىرگە جۇرگەندەردەن ىڭعايسىز، ويناپ بىرگە كۇلگەندەردەن ىڭعايسىز. ومىلدىرىك، قۇيىسقاندى تەڭ ۇستاپ، بارعان سايىن بار شىندىقتان الىستاپ، ءومىر سۇرە بىلگەندەردەن ىڭعايسىز...». بۇنى ءبىر دەپ قويساق، ەكىنشىدەن، ەسەنقۇل ءبىر شاناعا بىرنەشە ات جەگەتىن بايشىكەشتەر سەكىلدى ءبىر ولەڭگە بىرنەشە وي-پىكىردى قاتار جەكپەيدى. تاقىرىپ نەمەن قارايسا، سونىمەن اعارادى. مىناۋ «عۇمىرناما» دەيتىن ولەڭنىڭ تولىق نۇسقاسى:
ولەڭ جازام...
بار ءىسىم وسى عانا.
ولەڭ بەردىم دوسىما، قاسىما دا.
تۋعان-تۋىس ىشىندە ەركەلەتتى
مۇقاعالي، تولەگەن، قاسىم اعا.
ارعى اتامدى سۇراساڭ – اباي، جامبىل.
ءور ماحامبەت – ءوز اعام،
ابايلاپ ءجۇر.
جولداس بولدىم ءبورىنىڭ بورىسىمەن،
سىرلاس بولدىم سەرىنىڭ سەرىسىمەن،
ارۋاقتاندىم سولاردىڭ پەرىسىمەن.
...زامان كەلدى جالعاسقان جەڭ ۇشىمەن،
ەندى قالعان عۇمىردا نە بىتىرەم؟
سورلى باسىم بۇل كۇندە سونى ويلاپ ءجۇر.
ءبىر قۇدايدان باسقاعا زاۋقىم دا جوق،
اينالدىرساڭ، مولدالار، مەنى اينالدىر.
كيمەسەم دە اق سالدە سانمەن بۇگىپ،
قويماسام دا اق ساقال بالدەندىرىپ،
كيىمىمدى كيەيىن كەڭ، مول قىلىپ.
اسپانعا ۇشىپ جۇردىك قوي البىرتتانىپ،
ەندى ءبىراز كورەيىن جەرمەن ءجۇرىپ.
ەندى قالعان عۇمىردا شولجاڭ باسپاي،
باقىرايعان كوزدەرى بالبال تاستاي،
دۇنيەنى سىرتىنان كورگەن قىزىق.
جالت ەتىپ وتە شىعاتىن بۇكىل عۇمىرنامانىڭ نەگىزگى مازمۇنى – وسى، شاپشاڭ دا شالت، قىسقا دا نۇسقا. اۆتوردىڭ وزىنەن باسقا ەشكىمنىڭ كۋا بولۋىن قاجەت ەتپەيتىن، قوسىمشا پىكىر سۇرامايتىن ءبىر عانا ءۋاج. اقىندىقتىڭ ساناعا قانشالىقتى سالماق تۇسىرەتىنى، ولەڭ جازۋ دەگەننىڭ قانداي اۋىر دەرت ەكەنى، قارا قالام ۇستاپ اق قاعازعا ءتونۋ نەندەي جانكەشتىلىكتى تالاپ ەتەتىنى تۋرالى نەبىر سۇڭقىلداعان مونولوگتاردان جانىڭىز شوشىنعان كەزدە ەسەنقۇلدىڭ وسى ولەڭىن وقىپ، قالىڭ قايعىدان لەزدە ايىعىپ كەتۋگە بولاتىن سياقتى.
ءسوزىمىزدى جالعايىق. سونىمەن، «بۇل جاسقا كەلگەنشە جاقسى وتكىزدىك پە، جامان وتكىزدىك پە، ايتەۋىر، ءبىرتالاي ءومىرىمىزدى وتكىزدىك» (اباي). ارينە، ءبىراز ورتەندىك، كۇيدىك، رەتتى-رەتسىز عاشىق بولدىق. اقىرى ويلادىق: ايەلىڭنەن ارتىق كىمىڭ بار ەدى؟
جايلاپ الىپ جانى جىلى پەش ءتۇبىن،
شۇڭكىلدەسىپ وتىرامىز كەشقۇرىم.
دەمەۋ بولار اعايىن كوپ دەسەك تە،
سەنەن باسقا جوق ەكەن-اۋ ەشكىمىم.
...مازداپ جاتىر، قوزعاپ قويشى پەش ءتۇبىن،
مەنەن باسقا سەنىڭ دە جوق ەشكىمىڭ،
مەن بار كەزدە سەنىڭ دە جوق ەش مۇڭىڭ.
ء«بىزدىڭ كۇيەۋ ايگىلى اقىن ەكەن» دەپ،
ايقىم بىتكەن شۋلاپ ءجۇر دەپ ەستىدىم.
ءتۇبى مەنىڭ تۇسىنىكسىز بايلىعىم
تۇقىمىنداي كوبەيەدى ەشكىنىڭ...
ءحىح عاسىر اقىنىنىڭ ولەڭدەرىنەن مۇنداي شۋماقتاردى كەزدەستىرە المايسىز. ءارى كەتسە، «سىرتقا شىقسام – باتىرمىن، ۇيگە كەلسەم – قاتىنمىن. قاتىن اۋرۋ، بالا جاس، تارى ءتۇيىپ جاتىرمىن» دەپ ءدۇرس ەتكىزە سالادى. ال بىراق، تاپ سول شاقتا تاپ سول قاتىنىنان جاقىن ەشكىمى جوق بولىپ تۇرعانىن ەش مويىنداعىسى كەلمەيدى. ەسەنقۇل مويىندايدى، ونىمەن قويماي، ۇستىنە ءاتىر سەپكەن نەبىر ساقا اقىندارعا دا مويىنداتادى. سەبەبى، «العانىم ارۋ بولماسا، الدىما الىپ سۇيمەن-ءدى»-ءنىڭ (شالكيىز) زامانى ءوتىپ كەتكەلى قاشان.
وسىلاي ساراپتاي بەرسەك، ەسەنقۇل ولەڭدەرى ارقىلى ءبىز وزىمىزبەن-ءوزىمىز (انا تۇستا، مىنا ماڭايدا، اسفالت كوشەدە، جاسىل سوقپاقتا، جاپادان-جالعىز، ەكەۋارا، شاتتانىسىپ-كۇلىسىپ، مۇڭداسىپ-مۇڭايىسىپ) ءالسىن-ءالسىن كەزىگە بەرەر ەدىك. ويتكەنى، ەسەنقۇلدىڭ ولەڭدەرى سونداي: «وتكەن-كەتكەن»، «سان جىلدان سوڭ»، «عۇمىرناما»، «جازمىش»، «بىرەۋدى ىزدەۋ»، «ەلەگىزۋ»، «جان داۋىلى»، «سول جازدا»، «سول باياعى...»، «وتەدى كۇندەر وسىلاي»... ارينە، بۇلارعا «الداي-اۋ» نەمەسە ء«وزىڭدى اڭساپ» ءتارىزدى تالاي اندەر مولدىرەي قوسىلادى.
بارىمىزگە بەلگىلى، جالت ەتىپ وتە شىققان جاس داۋرەندى ساعىنۋ، ساعىنىپ قانا قويماي، ونى، رەتى كەلسە، شاڭ تيگىزبەي اسىرا ماداقتاۋ، ءسويتىپ، جاستىقتىڭ ورنىنا كەلگەن مىنا توقتاستى تىرلىكتى مىسە تۇتپاي، استامشىلىققا ۇرىنۋ، اسىرەسە، اقىندارعا ءتان. «اسىرەسە» دەيتىنىمىز، بۇل عادەت، ارينە، ءسوز ونەرىنەن اۋلاق جۇرگەندەرگە دە بىرىڭعاي جات ەمەس. وسى احۋالدى ەسەنقۇل ءبىر ولەڭىندە بىلاي سۋرەتتەيدى:
...جاس ەدىك ءبىر كۇلگەنى مىڭ قارالىق،
ءبىز دە وسى قۋاڭ تارتتىق گۇلدەپ الىپ.
ومىردەن قاي قورىتىندى شىعارساڭ دا،
ءبارى دە تىرەلەدى مۇڭعا بارىپ...
راس قوي. سەبەبى، «ويلى ادامعا قىزىق جوق بۇل جالعاندا»، ال ويلى ادامىڭىزدىڭ ءبىرى – جاقسى ولەڭ جازا الاتىن اقىن. تاعى ءبىر ولەڭىندە وسى وتپەلى وكسىكتى ەسەنقۇل تاعى بىلاي تۇيىندەيدى:
...كەۋدەمدى ءبىر كەرنەگەن جەل بار ەدى،
قاسىمدا سودىر-سويقان ەل بار ەدى.
سەرپىلەيىن دەسەم دە سەرىلەرمەن
تابا السامشى ولاردى ەمگە قانە.
اراسىندا البىرتتاردىڭ جۇرە تۇرماي،
دۇنيە، سەنى قۋىپ نەم بار ەدى...
مىنە، وسى شۋماقتان كەيىن اقىن جىرلارىنىڭ ادالدىققا، شىنشىلدىققا (بۇل رەتتە شىنشىلدىق دەگەندى قوعامنىڭ كەمشىلىكتەرىن تاپ باسىپ ايتۋمەن شەكتەۋدى ءجون كورمەيتىنىمىزدى ەسكەرتكىمىز كەلەدى), ءيا، سونداي تۇپقازىققا نەگىزدەلگەن قاسيەتتەرىنە ءنار بەرەتىن تاعى ءبىر قىرى شىعا كەلەدى. ەسەنقۇل نەندەي گاپتەردى قوزعاسا دا، قانداي وقيعالاردى (ونىڭ ءار ولەڭىنىڭ ارجاعىندا ايتەۋىر ءبىر وقيعا جاتقان سياقتى ىنتىقتىرىپ وتىراتىنى ءمالىم) بايان ەتسە دە، ارنارسەگە ۇرىنباي، بىزگە (ارقايسىمىزعا) ءوز سەزىمىمىزدى ءوزىمىزدىڭ سوزىمىزبەن عانا (تەك وڭدەپ، قالت ويلانتىپ تاستارلىق دەڭگەيگە شىعارىپ) جەتكىزىپ بەرەدى ەكەن عوي. تاعى وقىپ كورەيىك:
...كوكەكتەي كۇندەر ءوتىپ سۇڭقىلداعان،
ايتەۋىر، جەتتىك بىزدەر بۇل كۇنگە امان.
شىمىرلاپ جاس تامادى ەكى كوزدەن
شىقتاي بوپ ءشوپ باسىندا جىلتىلداعان...
بۇل شۋماقتى، مىسالى، قازىر كوز الدىمىزدا قادىرى ءتۇسىپ بارا جاتقان حالىق اندەرىن ءسۇيىپ تىڭداعاندار ء(الى دە تىڭدايتىندار) تىم جىلى قابىلداسا كەرەك. ويتپەگەندە قالاي، بۇل جولداردىڭ استارىندا «سۋسامىر – ەلدىڭ جايلاۋى، ءومىردىڭ بار ما بايلاۋى» مەن ء«وتىپ داۋرەن بارا جاتىر، ءسىز بەن بىزگە بىلىنبەي-اۋ» جاسىرىنىپ جاتقان جوق پا؟! ەسەنقۇل ءتىپتى «قازاق – ناعىز قازاق ەمەس، ناعىز قازاق – دومبىرا» (قادىر) ەكەنىن بىزدەن ارتىق بىلە تۇرا، قازاقپەن تۋىستاسىپ كەتكەن باسقا اسپاپتاردىڭ دا سۇيكىمدى اۋەنىن قۇلاعىڭا اكەلەدى:
...سىبىرلاپ ايتاتۇعىن الدەنەنى،
سىرتىندا اۋىلىمنىڭ كول بار ەدى.
قازداي ءبىر قاڭقىلداعان قارا گارمون
سەنى اڭساپ ايلى تۇندە زارلار ەدى.
وتىرعان گارمون تارتىپ بالالارمەن،
و، قايران، قىز بەن الما،
ارمان ەدى...
ءبىر بايقالاتىن نارسە، ءبىر كەزدەرى «قالادا ءجۇر اقىننىڭ ءىرى-ۇساعى...» دەپ باستالاتىن ولەڭ جازىپ، «ەسىگىنىڭ كوزدىگىنەن سىعالاپ، قارايتۇعىن قالاداعى قازاقتاي...» دەپ شىمشىعانى بولماسا، ەسەنقۇل اۋىلدا تۇراتىن اقىن ەكەنىن استىن سىزىپ ايتۋعا قۇمارتقان دا جوق. بىراق اۋىلدا تۇراتىنىن كوپشىلىك ولەڭدەرىندە سەزدىرىپ الا بەرەتىن. مىسالى، «جاڭبىرلى كۇن» دەگەن ولەڭىندەگى «بۇگىن دە جاڭبىر، قاڭعىر دا كۇڭگىر شاتىرىم، قاڭعىسام با ەكەن قاقپامنان شىعىپ اقىرىن» دەگەن جولدار قالانىڭ كوپ قاباتتى ۇيلەرىنە ۇيلەسپەيتىنى، تەك ەسەنقۇلدىڭ جەكە دارا تۇرعان ءوز ۇيىندەگى ءوزى جاپقان (جاپقىزعان) شاتىرعا، قاداسىن ءوزى قاققان قاقپاعا عانا قاتىستى ەكەنى بايقالىپ تۇرادى. ارينە، بۇل اۋىلدا قاقپا بىرەۋ عانا ەمەس، باسقا دا قاقپالار بار: «قاقپاعا ءاربىر ءسۇرىنىپ...»، «اسا المادىم قوڭىر قاقپا، اۋلادان...». نەمەسە «كۇپايكەمنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ اپ، شىققىم كەلىپ كوشەگە تۇرعانىم-اي» ايتپەسە «كەشە جالعىز كەلە جاتسام كوشەدە...» دەگەن جولداردى وقىساڭىز، كۇپايكەنى بىلاي قويعاندا، كوشەنىڭ ءوزى سانسىز كولىكتەر ەرسىلى-قارسىلى ىزعىعان الاۋلى-جالاۋلى كوشە ەمەس، ايتەۋىر جانىڭدى تۇسىنەر تانىس بىرەۋ كەزىگىپ قالار دەگەن ءۇمىتتىڭ مارشرۋتىنا لايىق اۋىلدىق جۇدەۋلەۋ كوشە ەكەنىن ىشتەي سەزەسىز. ەڭ اقىرىندا، «كوشەڭىزدە شالشىق كوپ» دەپ كەلمەيدى، «جالتىراعان ماشينالار شەتكى ۇيگە» دەگەن انىقتاما ارقىلى بۇل اقىننىڭ ادرەسى دە بەلگىلى بولىپ قالادى. نەمەسە ء«بىر ايەلگە» دەگەن ولەڭدەگى مىنا قايىرىمنىڭ قالا اقىنىنىڭ تىرشىلىگىنە قانداي قاتىسى بار ەكەندىگىن پايىمداپ كورىڭىز: «الجاپقىش كيگەن كەلىندەر قالماي قاسىڭنان، تويلاردا سەنى كورەمىن قازان اسىلعان...». ال «مونشادان شىققان مونشاق قىز» شە؟ قاي زاماندا قايىسقان جۇرتى بار قالانىڭ قاي قىزى قاي مونشادان شىعىپ تۇرعانىن اڭعارىپ ەدىڭىز؟.. قالادا تۇراتىن اقىن كەز كەلگەن ۋاقىتتا «شارباعى ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ كورىنبەي تۇر...» دەپ وسى شاقپەن سويلەي الا ما؟ مۇنداي مىسالداردى ەسەنقۇلدىڭ ولەڭدەرىنەن كوپتەپ تەرىپ الۋعا بولادى. اڭگىمە وندا ەمەس. بىرەن-ساران بولماسا، اۋىل تۋرالى قازىرگى كوپتەگەن ولەڭدەر كوركەم-سۋرەت فاكۋلتەتىنىڭ تاجىريبەسىزدەۋ ستۋدەنتى ديپلومدىق جۇمىسىنا ارناپ سالعان تاپ-تۇيناقتاي پولوتنولاردى ەلەستەدى: اۋىل – اناۋ، بىراق بىردەڭەسى جەتىسپەي تۇرادى. ال ەسەنقۇلدىڭ ولەڭدەرىندە كوكتەم كادىمگىدەي بۋسانادى، جەر ءجىبيدى، گۇلدىڭ ءيسى بۇرقىراپ كەتەدى، شىبىنسىز جاز ماۋجىرەتەدى، جاڭبىردان سوڭ كولكىگەن سۋ جەرگە سىڭەدى، كۇزگى جەل بۇرسەڭ قاقتىرادى، قار ساۋسىلدايدى جانە وسىنىڭ ارقايسىسىنىڭ ىشىندە ءوزىڭ جۇرگەن سەكىلدى بولىپ كورىنەسىڭ. اقىنىمىزدىڭ «مەنىڭ جانىم – جاسىل ورمان، قالىڭ نۋ، اداسقاندار جاپىراعىن جامىلعان» دەيتىنى دە سودان شىعار.
تاعى ءبىر ەرەكشەلىك، ەسەنقۇلدىڭ توسىن تاقىرىپتار ىزدەپ اۋرەلەنبەيتىنى ولەڭدەرىنەن انىق اڭعارىلىپ تۇرادى. ول كوزىنە تۇسكەن، كوڭىلىنە اسەر ەتكەن سۋرەتتەردى سول بويدا ءسىمىرىپ الادى دا، دەرەۋ پوەزيالىق ورنەك-ورمەككە تۇسىرە قويادى. «كونە سۇرلەۋ بارادى اعىپ سۋشا العا...» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە كوپتەن سوقپاي كەتكەن بىرلىك اۋىلىنا بارا جاتقانداعى ءساتىن كوركەم بەينەلەسە، «جۇردەك پويىز جۇيتكىدى دۇدىك-دۇدىك...» دەپ جۇيتكي جونەلەتىن شۋماقتارىندا قارا مازارلاردىڭ تۇسىنان وتكەندە قانداي ويلارعا قامالعانىن القىنا ايتادى. «قابىرعاسىن قالىڭ قۋراي جاسىرعان» يەسىز ءۇي، «قىزدارى كويلەكتەرىن شەشپەي-اق شومىلاتىن» سامسى اۋىلىنداعى كول، «جاس كەلىننىڭ توسەگىندەي بىلقىلداعان» كوكوزەك، «گاز بەن شاڭنان، كىر مۇناردان شاڭىتقان» سۋىقتوبە، «قاز-ۇيرەگى قاڭقىلداپ ۇشىپ جاتقان» قاروي، «سۋ، بۇلاعى سۋسىپ اققان» سالقىنساز، ولارمەن جۇزدەسىپ بولساڭىز، سارى تەرەزە، قوڭىر ەسىك، تال شارباق، قۋ اعاش، قۋراعان باق، شەت ءمۇيىس، تەرەڭ ساي، قاراڭعى جول، تاقىر قىر، جاس توعاي، جىلى وتتار، ايتەۋىر، نەبىر كوزكورگەن، ىستىق، بىراق باسقاشا بويالعان، گازەتشىلەردىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «تانىس تا بەيتانىس» كوركەم كوشتەر كوز الدىڭىزدان ءتىزىلىپ ءوتىپ جاتادى. مۇنداي سۋرەتتەردىڭ نەگە ىستىق بولاتىنىن ۇزاق ۋاقىت بويى ماڭعىستاۋدىڭ مۇنايىن كەشكەن تەمىرحان، جەزدىنىڭ اۋداندىق گازەتىندە ادەبي قىزمەتكەر بولعان ءجۇرسىن، جاڭارقادا جىلقى باققان عالىم جايلىباي، تۇركىستاندا مادەنيەت ءبولىمىنىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىققان قاسىمحان، وسكەمەننىڭ قۇيعان اۋىلدىق مەكتەبىندە مۇعالىم بولعان جانات اسكەربەكقىزى ءتارىزدى ۇلكەندى-كىشىلى اعالارىمىز بەن زامانداستارىمىز ءجۇدا تەرەڭىرەك ءتۇسىندىرىپ بەرسە كەرەك. بۇل دا، ارينە، ءبىر بولەك اڭگىمە.
ال ەسەنقۇل تۋرالى ءسوزىمىزدى جالعاستىرساق، ءوزىنىڭ وسىنداي ولەڭدەرىن ونىڭ الدىن الا جوسپارلانعان، وقىرماندى وزىنە تارتىپ الۋعا ءتيىس مىندەتتەر اتقاراتىن ەرەكشە بولىمدەرگە جۇيەلەپ الىپ جازباعانى دا قاپىسىز سەزىلەدى-اق. مىسالى، ءار كەزدەردەگى جىر جيناقتارىنداعى ء«ومىرىم مەنىڭ ولەڭىم»، «ماحاببات، جاستىق الەمىم»، «ومىردەن ءبىر ءتۇڭىلىپ، ءبىر ۇمتىلىپ...»، «ماحاببات، مارحابات»، «ەشكىمدى سۇيمەي، ساعىنباي...»، «پەندە-عۇمىر» دەگەن اتاۋلاردىڭ ايتارى تۇپتەپ كەلگەندە ءبىر-اق تاقىرىپ ەكەنىنەن اقىن اۋەلى نەنى جازۋدى ەمەس، قالاي جازۋدى ماقسۇت تۇتقانىن بايقاۋىڭىزعا بولادى. ءتىپتى، ۇڭىلە قاراساڭىز، ء«بىز ەكەۋمىز» ايتپەسە «جەرىڭە تابىن» ءتارىزدى جيناقتارىنداعى ولەڭدەر ەشقانداي جەكە-جەكە بولىمدەرگە دە توپتاستىرىلماعان، تۇتاس، ءبىر شاڭىراقتىڭ استىنا جينالا قالعان ەتجاقىن تۋىستار. سول سەبەپتەن دە ەسەنقۇل «كورىنىپ تۇرار شىن بەينەم، وقىرمان، وسى ولەڭىم. گۇل تەرگەن قىزداي كۇنگەيدەن، الارسىڭ تەرىپ كەرەگىن» دەپ قالاۋىڭىزدى ءوز ەركىڭىزگە سالادى.
مىنە، قان-ءسولسىز قاساڭ قاعيدالاردان قاشىپ، ولەڭمەن ەركىن سىرلاسىپ، ايتالىق، ەزۋ تارتقىزا وتىرىپ، كەنەت مۇڭايتاتىن; ايتپەسە ءورتى بار ولەڭدەردىڭ سالدارىنان ابايسىزدا وزەكتى تىرناپ كەتكەن وكىنىشىڭدى لەزدە ۋانىشپەن الديلەيتىن; پوەزيانىڭ الەمىش بوياۋلار جاعىپ العان سىرتقى سۇلۋلىعىن ەمەس، ىشكە تۇسەر ماعىناسىن ارتىق كورەتىندىكتەن سولاي ىستەيتىن ەسەنقۇل ەلۋ جاستان اسقان سوڭ بىردەن الپىسقا ازىرلەندى: «ەلۋدەن استىق...»، «جاسىم بۇگىن ەلۋدەن دە كەتتى اسىپ...»، «ەلۋ بەس استىق...»، «الپىسقا قاراي اسىقتىڭ نەگە، عۇمىرىم...»، «ارمان كوپ قوي جاس الپىسقا كىرگەندە...»، «قالدىڭ، مىنە، ءبىراز جاستى القىمداپ...»، «مەنىڭ دە جاسىم جاس ەمەس...»، «تۇرسا دا جاس ۇلعايىپ، كۇرەڭ كۇز كەپ...»، «ەگدە تارتتىق...»، «الپىس جاس تۇر-اۋ، اتتاساڭ بولدى ءبىر بەلگە...»، «جەتتىك، مىنە، الپىسقا...»... ارينە، مۇندا تۇرعان ەش سوراقىلىق تا جوق. 1886 جىلى «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك» پەن «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارماندى» جازعاندا ابايدىڭ جاسى 41-دە ەدى عوي. دەگەنمەن گازەتتەردەن ەسەنقۇلدىڭ وسىنداي جانە باسقا دا وسىلارعا ۇقساس جولدارى كوزىمە شالىنا بەرگەن سوڭ اقتوبەدە وتىرىپ تىلدەي حات جازدىم. ارينە، ولەڭمەن. وتكەن جىلدىڭ قىس ايى بولۋى كەرەك. كەزىندە فاكسپەن نە ەلەكتروندىق پوشتامەن وزىنە سالىپ جىبەرۋگە اقىلىم جەتكەنىمەن، گازەت بەتىنەن ءبىر-اق كورگەنىن ماقۇل كورىپ، تارتىنىپ قالىپ ەم. قاتە بوپتى. سەبەبى وسى ولەڭى بار توپتامامدى جاريالاماقشى گازەتتىڭ بەتى بوساماي قويدى ايتەۋىر. ۇناسا دا، ۇناماسا دا ەسەنقۇلدىڭ ءوزى وقىعانى ءجون-اق ەدى. ال ولەڭىم مىناۋ.
عۇمىر
...الپىسقا قاراي اسىقتىڭ نەگە،
عۇمىرىم؟..
ەسەنقۇل جاقىپبەك.
ءبىزدى دە تۇسىنەتىن جۇرت بار ما؟
كەتتىك الپىسقا قاراي.
انە، ءسىڭىپ بارادى بۇلتتارعا
بىزبەن تالاي تارتىسقان اراي.
كوكجال ەسەنقۇل ەڭ، تالاي قان تىستەگەن،
سۇراپىل ەڭ.
ءجون ەكەن عوي اۋەلدە انت ىشپەگەن،
مەن دە، شىركىن، ۇمسىنىپ تۇراتىن ەم.
ەندى قاسقىر دا توق، قوي دا امان،
ۇندەمەيدى تەرەك-كوشە، قايىڭ-قالا.
تەك ءبىز بە ەشتەڭەگە تويماعان؟..
ۋايىمداما.
مىڭ العىس جۇرەگىمىزگە ۇزاق
جىل سۇيرەگەن،
راحمەت مۇجىلگەن تىرناعىمىزعا.
مىناۋ –
كەمەمىز كۇيرەگەن،
اناۋ جاپ-جاس كەمپىر –
باياعى جىرداعى قىز با؟
اناۋ – ساۋال – جول ما، سۇراق – ءىز بە؟
مىناۋ – ءبىز گۇل ۇزۋگە بارعان ماڭ با؟
...بەۋ، سوندا دا وكىنىش بار ما
مىنا بىزدە؟
مىنا بىزدە، بەۋ، سوندا دا ارمان
بار ما؟..
بىرەۋگە ارناپ ولەڭ جازۋ دا ايتەۋىر ءوزىڭدى (ەڭ الدىمەن، ارينە، سول بىرەۋدى) الداي سالۋعا نەگىزدەلگەن ءبىر زيانسىز تىرلىك قوي. ايتپەسە وسى ەسەنقۇلدىڭ ءوزى ءبىر رەتتە كەيىن سىرشىل انگە اينالىپ كەتكەن «ونەر ادامى» دەگەن ولەڭىندە «...جالپى ماقتاپ جانى قالماي جاتسا دا، ەشكىم ءبىزدى شىن تۇسىنگەن جوق بىراق» دەمەپ پە ەدى؟! ال ودان ارىدە مۇقاعاليدىڭ «ماڭگىلىككە وزىممەن الا كەتكەن، مەنىڭ نازىك جانىمدى كىم تۇسىنەر» دەگەنىن قايدا قوياسىز؟! سونى جاقسى بىلەتىن ەسەنقۇل ءوز ولەڭدەرىنىڭ باسىم بولىگىندە ءوزى ارقىلى بىزگە، ءوزىمىزدى-وزىمىزگە ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە قىزمەت ەتتى. ال ونى كىم قالاي ءتۇسىندى، بۇل – مۇلدە باسقا اڭگىمە.
ەرتاي اشىقباەۆ.
اقتوبە قالاسى.
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
