سەيتقۇل باباڭ ايتقان ايانىمەن ايتەكە ءبيدىڭ مۇردەسىن نەگە ىزدەمەدىڭ، باقىتجان؟

بيميللاھي راحماني راحيم.

ەي، باقىتجان، باۋىرىم! (فاميلياسى ماناسوۆ بولار).

«ەي» - دەپ ءسوز باستاعانىما تۇسىنىستىكپەن قارارسىڭ، اللا تاعالام مۇحاممەد (ع.س.س.) پايعامبارعا قۇراندى «ەي، قۇلىم» (بۇل ءسوزدىڭ شىققان تەگى دۇرىس بولعان. ب.ا.), - دەپ باستاپ ءوز ءىلىمىن تۇسىرگەن عوي، ونىڭ ۇستىنە جاسىڭ دا مەنەن كىشى.

وزىڭە بىلاي  جالپاق دۇنيەگە جاريا ەتىپ  حات جازىپ وتىرعانىم، بيىلعى جىلى وزبەك ەلى ناۋاي وبلىسىنا باباڭ ايتەكە بيگە زيارات جاساۋشىلار، اسىرەسە سەنىڭ تۋىستارىڭ   كوپ بولىپ جاتىر. تاعى ەستىگەنىم، اتالىنعان  وبلىستىڭ اكىمى نورمات تۇرسىنوۆ ايتەكەنىڭ 380 جىلدىعىنا بايلانىستى سىر وڭىرىندەگى جەرلەستەرىن ارنايى شاقىرىپ، قالاداعى فارحوت مادەنيەت ۇيىندە سالتاناتتى جيىن وتكىزىپ، اس تا بەرىپتى. ءبارى جاقسى...

مەنىڭ ايتپاعىم، ەسىڭدە بولار، وسىدان ون-ونبەس جىل بۇرىن بەس ادام، ءبىز دە ايتەكە بيگە زيارات جاساپ قايتتىق قوي. سوندا قايتار جولدا مىنگەن كولىگىمىزدى توقتاتىپ،  ايتەكەنىڭ باباسى (سەنىڭ دە) سەيتقۇلدىڭ وزىڭە كۇڭىرەنىپ ايتقان ايانى ەسىڭدە بولار؟ سول جەردە باباڭ، كوكتەن  ايان اشىق تۇسەر كۇننەن ءبىز ءبىر كۇن كەشىگىپ جەتكەنىمىزدى، سەنىڭ سول ساپاردان بۇرىن ەكى اياعىڭ سال بولىپ، ەكى-ءۇش  جىل ورنىڭنان تۇرا  الماي جاتىپ قالعانىڭدا العاشقى ايەلىڭ ءبىر ۇلىڭمەن سەنى تاستاپ كەتكەنىن، سودان ارۋاقتار قولداپ اياعىڭا تۇرعان سوڭ، اۋليە ءماشھر ءجۇسىپتىڭ ۇرپاعىنا  ۇيلەنىپ ەكى پەرزەتتى بولعانىڭدى، تاعى دا ءۇش ايلىق ۇرپاعىڭ  ومىرگە كەلە جاتقانىن سۇيىنشىلەدى. سەن تولقىپ كوزىڭە جاس الدىڭ. سەيىتقۇل مەشىتى ىشىندەگى ءبىز كورگەن; «بۇل جەردە  ايتەكە جەرلەنگەن»- دەگەن جازۋى بار تاس بەلگىنىڭ  جالعاندىعىن دا ايتتى. (كەزىندە سولاي تاپسىرىس بولعان شىعار. ب.ا.). ايان ايتقان ادۋىن ءسوزدى باباڭ سول جەردە قازاقتىڭ ءۇش ءبيىنىڭ  رۋحى دا بىرگە كەلىپ تۇرعانىن، ەكى بي بولەك، ايتەكە ءوزىنىڭ جانىندا تۇرعانىن، بۇل تۇرىس ولاردىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندەگى كورىنىسى ەكەنىن ايتىپ، ءسوزىنىڭ سوڭىندا وزىڭە بىلاي دەپ ەدى. سول ءسوزى مەنىڭ دىبىس جازاتىن ديكتافونىما «سەيتقۇل بابانىڭ باقىتجانعا ايتقان ايانى» دەپ جازىلىپ قالىپتى.

«...مىنا تۇرعان بايبەك ۇلى ايتەكە، بۇل دا مەنىڭ ۇرپاعىم. اقشاحاننىڭ بايبەك بالاسىنىڭ بالاسى. قازىرگى اڭىزعا اينالعان ادامدارىڭ مىنا تۇرعان ءۇش بي، ۇشەۋى دە قازىرگى كەزدە اڭىزعا اينالىپ وتىر. ۇلى ءجۇزدىڭ ءبيى قارلىعاش بي ول تولە بي. ورتا ءجۇزدىڭ ءبيى قازبەك، قازبەكتىڭ جاتقان جەرى ياسساۋيدە. ونى جاتقان جەرىنەن شىعارىپ تاستادى. ءار بابانى ءوز رەتىمەن ايتىپ كەتەيىن، ۇلى ءجۇز اتا بالاسى، ورتا ءجۇز اعا بالاسى، كىشى ءجۇز ءىنى بالاسى. ءبارى ءبىر اينالىپ كەلگەندە ءبىر اتانىڭ بالاسى، ادامنىڭ ۇرپاعى.

تولە ءبيدىڭ جولى ۇلكەن بولعانمەن، جاسى ايتەكەدەن كوپ كىشى. جاتقان جەرى قازىرگى تاشكەنت. جاۋگەرشىلىك كەزىندە، ەلدى جاۋ شاپقاندا، ءار اتقارىلار جۇمىس وسى ءۇش ءبيدىڭ اقىلداسقان شەشىمى ەسكەرىلەتىن.  ابىلقايىر حاننىڭ تۇسىندا ءۇش بي دە بولعان. ءۇش بي تورەلىكتەرى بىرىنەن ءبىرى اسىپ تۇسكەن. ءبيدىڭ ءسوزى ەلگە قازىرگى سەندەردىڭ قولدانىستاعى زاڭدارىڭداي بولعان. بۇلار «جەتى جارعىنى» شىعارۋعا قاتىسقان. تولە بيدەي تورە جوق، تورەلىگىن ايتقان، قاز داسۋىستى قازبەك بي ەكى جاقتى ماملەگە كەلتىرگەن، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى ايتەكە بي شەشىمىن ايتقان. ۇشەۋى ورتاق شەشىمگە كەلگەندششە ءبىر بىرىنەن اسىپ كەتپەگەن. ۇشەۋى ءبىر باۋىرداي، اعالى ىنىدەي ءبىر سوزگە توقتاپ، بىرىگىپ ورتاق ءبىر شەشىم شىعارعان.  ايتەكە بي 73 جاسىندا قايتقان. ونىڭ جاتقان جەرى سامارقان قالاسىنان 100 شاقىرىم جەردە. «سەيتقۇل بابانىڭ قاسىندا جاتىر»- دەپ قازىر اڭىز بولىپ كەتتى. ونىڭ جانازاسىن شىعارعان ادام جوق. 1648 جىلى تۋىلعان.  دۇنيەگە كەلگەن جەرى قىز ءبيبى دەگەن اۋىل. حاننىڭ تۇقىمى بولعاندىقتان ەركىن وسكەن. اتاسىنان اسكەري ايلا تاسىلدەردى ەرتە ۇيرەنگەن. ءدىني ءبىلىم العان، 18 جاسىندا ەل الدىنا كەلگەن. كىشى ءجۇزدىڭ رۋ تايپالارىنىڭ باسىن قوسىپ سول كەزدە-اق بي اتانعان. ات باپتاعان، جىلقى مالىن جاقسى كورگەن.

قازىر ايتەكە جاتقان جەردە ەسكى قورىم بار، كىرپىشتەن ءتورت قۇلاق ەتىپ كوتەرىلگەن، ەسكى كىرپىشپەن كۇمبەزى كوتەرىلگەن. بىراق ول ايتەكەگە قويىلعان ەمەس، ايتەكەنىڭ باسىندا اعاش تاقتاي بار. ول دا بولار بولماس كورىنەدى. تاقتاي. اعاش بەلگى. ول ءوزى ءامىر تەمىردى ءپىر تۇتقان، ءپىرى ۇنەمى ايان بەرگەن، سوعان زيارات ەتكەن. جاۋعا قارسى كۇرەستە ءاردايىم قولباسشى بولعان ايتەكەگە  ءار رۋدان، ءار جۇزدەن بي سايلاپ جاتقان كەزدە سول ءامىر تەمىر ايان بەرگەن; «سەنىڭ ورنىڭ قورعاۋشىلىق ەمەس، سەنىڭ ورنىڭ تورەلىك»- دەپ ايتقان. سودان بابالارىڭ حاننىڭ كەڭەسشىسى بولعان. حان سارايىنداعىلار «بۇل بىزدەن اسىپ كەتەدى، حانىڭ ورنىنا وسى حان بولادى»- دەپ ىشتارلىق تانىتىپ شايىنا ۋ سالعان. سودان «حان سارايىندا يت قورلىقپەن ولگەنشە ەلگە جەتەيىن»- دەپ ايتەكە بي حان سارايىنان رەنىشپەن اتتانعان. «ولسەم ءپىرىم ءامىر تەمىردىڭ قاسىنا جەتىپ ولەيىن»- دەپ ولەر الدىندا جالعىز جول ءجۇرىپ كەتكەن. سول جولدا اۋىرۋى كۇشەيىپ جۇرەگى توقتاعان...

سول كەزدە ۇرپاقتارى سۇيەگىن تاپپاعان سوڭ، كەيىنگى ۇرپاقتارى; «ەل جۇرتقا كۇلكى بولماسىن»- دەپ; «باباسى سەيىتقۇلدىڭ اياعىنا قويىلدى»- دەگەن ءسوز جىبەرگەن.  كەزىندە مولادان قازىپ الىپ تەكسەرتكەندەرى ايتەكە ءبيدىڭ باس سۇيەگى ەمەس، العان سۇيەكتەرى سەيتقۇل باباسىنىڭ، مەنىڭ  مايلىباس اتتى كەڭەسشىمنىڭ سۇيەگىن الدى. سەندەر كورگەن ۇلكەن قورىمدا جاتقانداردىڭ كوبىسى باباڭنىڭ نوكەرلەرى. اللا ءناسىپ ەتسە، اللادان  ۇرىقسات جەتسە، جول اشساق،  باباڭنىڭ باسىن كوتەرۋ، ىزدەپ تابۋ، ۇرپاققا امانات بولعان. باقىتجان، بالام، سول ۇرپاق ىشىنەن تاراعان تۇياقتارىمىزدىڭ ءبىرى ءوزىڭسىڭ. ون جىل ىزدەپ كۇتكەن ارماندارىڭ، تىلەگەن دۇعالارىڭ قابىل بولىپ، ەندى شىن بابالارىڭنىڭ سۇيەگىن تابۋعا اللا ءناسىپ ەتسىن. تاۋىپ جانازاسىن شىعارىڭدار...

بۇل ۇلكەن ءبىر جاتقان شەشىرە، ونى حالىق اۋزىنان ەستيتىندەي ادام قالعان جوق. بۇل دەرەك ابۋللاحاپ يبن فارابي، سونىڭ قول جازبالارىندا انىق جازىلعان، فارابيدىڭ ەڭبەكتەرىندە. نۇر اتادا ءبىر زىندان بار، سوندا پارسى تىلىندە جازىلعان تەرىگە ورالعان ءۇش كىتاپ بار، ەسكى جۇقا كىتاپ. ەلگە جاۋ شاپقاندا ەلدىڭ جاۋدان جاسىرىنعان ۇڭگىرى بار، ولار سول ۇڭگىردى قالقالاعان. كىتاپ كەيىنگى ۇرپاققا وسيەت رەتىندە تىعىلىپ قالدىرىلعان. ودان دا بولەك ول كىتاپتىڭ قاسىندا قۇران كىتاپتارى دا بار قويما. سول جەردە وتىرىپ شامنىڭ جارىعىمەن يبن فارابي كىتابىن جازعان.  اللا ءناسىپ ەتسە، باسىمىزعا ەندىگى كەلگەندە ايانمەنەن وزىڭە جول كورسەتىلەدى. بۇل شىندىقتىڭ بەتى اشىلاتىن ۋاقىت كەلدى.  ول جەردە تولە مەن قازبەككە قاتىستى دا دەرەكتەر بار. ءوزىڭ قازىر ەستىگەن ايان، 73 - دەگەن داۋىس پەرىشتە داۋىسى. قىوعىزدىڭ ساسىق ءبيىنىڭ اۋلىندا وتكەن تويدا ايتەكە دە بولعان. سول تويعا دا ايتەكە بارىپ قاتىسقان. حان سارايىنان «ات قۇيرىعىن كەستىم»- دەپ كەتكەننەن كەيىن ون جىل كولەمىندە قاسيەتتى بيلەر ۇستانعان تىلسىم دانىمەن الىستان حابار الىپ وتىرعانىمەن ول ەشكىممەن كەزدەسپەگەن. قالماقتار ۇلى ءجۇزدى قىرعاندا ول تولە ءبيدىڭ جەر قۇشاقتاپ زارلاعان اششى داۋسىن ەستىگەن. تولە بيدەي حازىرەتكە حابارلاسپاۋى ول كەزدە ول ايتەكەدەن كوپ ۋاقىت حابار ۇزگەن. سەندەردىڭ جوڭعار باسقىنشىلىعى كەزىندەگى ايتىپ جۇرگەن دەرەكتەرىڭ  ول بەرگىلەردىڭ قوسىپ جازعان دەرەكتەرى.

ايتەكە كۇلتوبەدەگى جيىلىستا بولعان، سول كەزدە  ءبىر توقتامعا كەلە الماي، ءۇش بي حانعا جالپاقتاپ  اقىرى تاۋكەنى حان سايلايدى. سودان باستاپ «سوزگە تولىق قۇلاق اسپادى» -دەپ ايتەكە بۇلاردان قول ۇزە باستاعان. «بىلگىش بولساڭدار نەگە ءسوز تالاستىراسىڭدار، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر توقتامعا كەلە الماي»- دەگەن ءسوز ايتقان. وسى ءسوزدى كەيىنگىلەر ءار قايسىسى جان جاققا تارتىپ، حالىقتى شاتاستىرۋدا. جيىندا ءاز تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» قابىلدانعان. سول كەزدە پىرلىك تە، ءپىر دە سايلانعان. ءمۇسىرالى ايتەكەنىڭ ايتۋىمەن سايلانىپ كەتكەننەن كەيىن، ءۇش ءجۇزدىڭ ءپىرى اتانعان مۇسىرالىگە دە «كىشى ءجۇز ايتەكەنىڭ ادامى»- دەپ باقتالاستىق بولىپ،  سوزگە كەلىسە الماي، حان سارايىندا بولعان ءبىر ماجىلىستە ايتەكەنىڭ ايتقان  ءسوزىن ءسوز قىلماي، پىكىرىن تىڭداماي، باقتالاستارى حانعا ايتقان ءسوزدى باسقاشا جەتكىزىپ، حاندى قارسى قويعان. ءۇش ءجۇزدى بىرىگۋگە شاقىرعان ءسوز حانعا دۇرىس جەتپەگەن. سول كەزدەن باقتالاستىق باستالعان. وسىلايشا باسى بىرىكپەيتىن قازاقتاردى  جوڭعارلار  وڭاي جەڭدى. ايتەكە  ول كەزدە كومەك قولىن بەرگەن جوق. قازاق بوسقا قىرىلىپ قالدى...».

وسى ەستىگەن اياننان سوڭ، ءبىزدىڭ «قالىپ  ىزدەستىرەيىك»- دەگەن سوزىمىزگە، ەلدەن ارنايى  نيەتپەن شىعۋىمىز كەرەكتىگىن ايتىپ، شىعارىپ سالعان. باقىتجان، ودان كەيىن سەن بابا اماناتىن ورىنداۋعا بارماعان سياقتىسىڭ. بارساڭ وسى كۇنگە دەيىن باسقا حابار بولار ەدى. بۇل ءسوز وزىڭە عانا ايتىلعان امانات بولعان سوڭ، مەن دە ودان ءارى ەشكىمگە ەشتەڭە دەمەدىم. ءسويتىپ جۇرگەندە، مىنە قانشاما ۋاقىت  ءوتىپ كەتىپتى.

بۇل حاتتى ءبىزدىڭ دىننەن قول ءۇزىپ كەتكەن ءباسپاسوز باسشىلارى «ەرتەك، اڭىز» دەپ جارىققا دا شىعارماۋى ءمۇمىن. ولارعا الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى  ءال فارابي بابامىزدىڭ ايان تۋرالى ايتقان; «قالا باسشىسى ادامنىڭ جۇرەگى سەكىلدى ماڭىزدى رول اتقارىپ، دەنى ساۋ، ىنتالى، ءبىلىم سۇيگىش، ادىلەتتى جانە  ۋاحيمەن ايان الاتىن دارەجەدە بولىپ  ەكى نارسەنى  مەڭگەرۋ كەرەك. ءبىرىنشىسى - وي تولعاۋ، ەكىنشىسى - ايان الۋ. ولار قۇدايلىق نۇردى الاتىن دارەجەدە بولۋى كەرەك. ادامزاتتىڭ باقىتقا جەتۋى اسپان الەمىمەن بايلانىستى. اسپان دەنەلەرى - قاسيەتتى، جەر بەتىندەگى بارلىق نارسە - لاس. اسپان عيباداتتىڭ قۇبىلاسى، ۋاحيدىڭ قاينارى  جانە ميعراجدىڭ بولعان جەرى...» («قايىرىمدى قالا» »)- دەگەن جازباسىن الدارىنا تارتىپ، سونى راستاي وتىرىپ وسى حاتتى جازىپ وتىرعانىمدى جەتكىزەمىن. كورىپ وتىرسىزدار، ءوز بابامىز عۇلاما ءال فارابي ايان قاسيەتىن قابىلداي وتىرىپ جۇمىس ىستەپ، قۇدايلىق نۇردى الۋ دارەجەسى تۋرالى قالا باسشىسىنا قانداي تالاپ قويىپ، نە ايتىپ وتىر. ارۋاقتار ايتار مۇنداي اماناتپەن ساناساتىن كەز بولعانمەن، مىنا ءناپسى بيلەگەن زاماندا، ادامداردان ءار نارسەنى كۇتۋگە بولادى عوي. اللا ءولىنى تىرىگە، ءتىرىنى وزىنە بايلاعان. قازاققا ارۋاق ايتقان اياندى تىڭداماۋعا بولمايدى. ارۋاق بولماسا – ادام جوق. ادام - ارۋاقتاردىڭ ۇرپاعى. ادامزاتتىڭ اللادان كەيىنگى ۇستازى - ارۋاق. ارۋاق – بار. رۋح تا – بار. ءبىرىنسىز ءبىرىنىڭ تىرشىلىگى كورىنبەيدى، ارۋاقسىز رۋح قونبايدى. ارۋاق كىم؟ كەشەگى ومىردەن وتكەن بابالارىمىز.  ارۋاق – قوپارىلىپ شىعار ادامنىڭ تامىرى. ءولى مەن ءتىرىنىڭ – تامىرى ءبىر. ءولى – ءناردى تىرىدەن الادى.

باقىتجان، بالكىم بۇرىنعى مەكەن جايىڭدا تۇرىپ جاتقان دا بولارسىڭ، بىراق سۇراستىرىپ ىزدەپ جاتپادىم،  بۇلاي جالعانعا جاريا ەتىپ حات جازۋىم، سەنىڭ مۇمكىندىگىڭ بولماي جاتسا، باسقا جاناشىر ۇرپاقتارى شىعار دەگەنىم عوي...

سالەممەن، اعاڭ باقتىباي اينابەكوۆ

Abai.kz