كوكتوعاي قوزعالىسىن وسپان مەن ىرىسقان باستاعان جوق...
عازەز اقىتۇلى 1924 جىلى 18-ساۋىردە كوكتوعاي اۋدانىنىڭ شاكۇرتى دەگەن جەرىندە عۇلاما اقىن اقىت ءۇلىمجىۇلىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1937 جىلدان 1938 جىلعا دەيىن اقىت قاجىدان ءدىني ساۋات الىپ، 1946 جىلعا دەيىن وزدىگىنەن قۇلشىنا ۇيرەنۋدىڭ ارقاسىندا عىلىمي جاقتان تولىق ورتا مەكتەپ دارەجەسىنە، ال ءدىني جاقتان جوعارى ماعلۇماتقا يە بولادى. ع.اقىتۇلى 1938 جىلدان 1950 جىلعا دەيىن اۋىلدا بالا وقىتىپ، 1950 جىلدان 1958 جىلعا دەيىن كوكتوعاي اۋداندىق مادەنيەت – وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ باسشىلىق مىندەتىن اتقارادى. 1981 جىلدان 1994 جىلعا دەيىن كوكتوعاي اۋدانى ساياسي ماسليحاتتىڭ ورىنباسار توراعاسى بولىپ ىستەگەن. 1994 جىلى زەينەت دەمالىسىنا شىققان.
تۇساۋ كەسەر ولەڭدەرى ەسەپتەلەتىن «قامالدى بۇزعان قايراتتى ەر»، «ەسىل ەر تۋرالى جىر» قاتارلى ولەڭدەرى 1940 جىلدارى جازىلسا دا باسپا بەتىن كورمەي، تەك «كەشە كەمدىك، بۇگىن تەڭدىك» دەگەن ولەڭى 1951 جىلى، «ءتىل جازۋ عىلىمي جيىنىنىڭ قارارىن قورعايىق» دەگەن ماقالاسى 1955 جىلى قاتىستى باسىلىمداردا جارىق كورەدى. قالامگەر سودان بىلايعى جەردە پوەزيا، عىلىمي زەرتتەۋ، اۋدارما سالالارىندا تىنباي ەڭبەكتەنەدى. ونىڭ «سالتانات» اتتى كولەمدى تاريحي داستان جانە «ءان تەربەگەن جۇرەك»، «ەسكى كوز» قاتارلى جۇزگە تارتا ولەڭ، تولعاۋى جاريالاعان. اقىننىڭ «سارقىت» اتتى جيناعى 2001 جىلى ىلە حالىق باسپاسىنان جارىق كورەدى.
ادەبي جاسامپازدىقپەن قوسا عىلىمي، تاريح زەرتتەۋ ىستەرىنە دە بەلسەنە ارالاسقان قالامگەر «اراب ءتىلى مەن قازاق ءتىلىنىڭ ارا قاتناسى تۋرالى»، «وتباسىنان باستالىپ ورتاعا كەڭەيگەن اباي مەكتەبى»، «ۇمىتپايمىز سەنى اساعا»، «اكەم اقىتقا قاتىستى دەرەكتەمەلەر» قاتارلى ون نەشە عىلىمي ماقالاسى مەن ەستەلىك، ەستەمەلەرىن جازىپ جاريالاعان. «اقىت ءۇلىمجىۇلى» اتتى تاريحي ەسسەسى 2000 جىلى بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاسى جاعىنان ارناۋلى كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىعادى. كورنەكتى ءدىني قايراتكەر بولۋ سالاۋاتىمەن ەرتەدە-اق ءدىني قاعيدالارعا، دىندەگى عىلىمي نەگىزدەرگە ەرەكشە دەن قويعان قالامگەر ءىنىسى ماقاش اقىتۇلىمەن بىرلەسىپ «قۇران كارىمدى» اۋدارادى. عازەز اقىتۇلى 2012 جىلى 12-ماۋسىمدا 90 جاسىندا ومىردەن وزعان.
بۇگىن سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرعان عازەز اقىتۇلىنىڭ «كوكتوعاي قوزعالىسى تۋرالى» ماقالاسى، قىتاي ساياسي ماسليحات كەڭەسى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق كوميتەتىنىڭ تاريحي ماتريال زەرتتەۋ كوميتەتى شىعاراتىن «ىلە تاريحي ماتەريالدار» (ىشكى جاقتا تاراتىلاتىن) جۋرنالدا (.№3, 1987 ج. 70-بەتتەن، 96-بەتكە دەيىن) جاريالانعان ەكەن. ماقالادا ايتىلعان كەيبىر تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ءبىز ماقالانىڭ تاقىرىبىن جوعارعىداي وزگەرتىپ قويدىق.
كوكتوعاي قوزعالىسى تۋرالى
بايقاساڭ تاريح – مۇقيت، ءومىر – تولقىن،
تاريحتىڭ قازىناسى سونشا مول تىم.
جوڭكىلىپ تولقىن بولىپ ءومىر اقسا،
ۇرلانىپ كەتەر بىرگە جىل، اي، كۇن، ءتۇن.
كىرىسپە
1. بۇل ماتەريالدى باستان-اياق وسى ورتادا بولعاندىعىمنان كورگەن-بىلگەندەرىم نەگىزىندە، باسى قاسىندا بولماعان اقۋالداردى ناق كورگەن-بىلگەندەردەن ۇعىسۋ (ۇعىسقاندارىم ونشالىقتى كوپ ەمەس) نەگىزىندە، ءدال تابيعي قالپى بويىنشا جازىپ وتىرمىن. ويتكەنى، بۇل تاريحي ءىس. تاريح شىندىقتى نەگىز ەتەدى، رومانتيكالاۋدى، وڭدەۋدى، ءتۇس بەرۋدى كوتەرمەيدى. سوندىقتان، بولىمىستى ۋاقىت، ورىن، ادام فاكتىلەرى بويىنشا ورتاعا قويماقپىن.
2. 1940 جىلعى كوكتوعاي قوزعالىسى تۋرالى ەل اۋزىندا تۇرلىشە اڭىز بار. بىرەۋلەر ونى "باندىلىق ارەكەت" دەسە، ەندى بىرەۋلەر "توڭكەرىستىك قيمىل" دەسەدى. ءبىر قوزعالىسى بىرەۋلەر ەسىمقان باستاعان دەسە، بىرەۋلەر ىرىسقان باستاعان دەيدى. وسپان باستاعان دەيتىندەر دە بار. سوندىقتان، وسى قوزعالىستىڭ تاريحي بارىسىمەن ەگدەي-تەگجەيلى تانىسۋ كەرەك دەپ ويلايمىن ءارى وسى ماسەلەگە توقتالامىن.
3. بۇل جازعاندارىم قوزعالىستىڭ سىرتقى كولەمىنە جاساعان شولۋ عانا، ناقتى ايقاستارعا، جەكە ادامداردىڭ ەرلىك، ەرەكشەلىكتەرىنە ءبىر-بىرلەپ توقتالا المادىم. توقتالۋعا دا قابىلەتىم تومەن، ءومىرىم شەكتى، يگەرگەن ماتەريالدارىم تىم تاپشى. سولايدا، بۇل جازعاندارىم قوزعالىستىق جالپى اۋقىمىنان ءبىرشاما قۇندى دەرەكتەر بەرەدى دەپ سەنەمىن. مەن بۇل ماتەريالدى تومەندەگى توعىز تاقىرىپقا ءبولىپ جازدىم.
ع.اقىتۇلىنىڭ ماقالاسى جاريالانعان «ىلە تاريحي ماتەريالدارى» جۋرالىنىڭ (№3, 1987 ج.) مۇقاباسى.
قوزعالىس الدىنداعى قوعامدىق جاعداي
شىنىندا جين شۋرىن ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن، 1933 جىلى شىڭ شىساي بيلىك باسىندا وتىردى. "قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىر" – شىڭ شىساي العاشىندا ءوز تابيعاتىن بۇركەمەلەپ، ءبىرشاما جاقسى ىستەر ىستەدى. ايتايىق، بىردە-ءبىر عىلىمي مەكتەبى جوق از ۇلتتارعا العاشقى ادىمدا جاپپاي باستاۋىش مەكتەپ اشتىرىپ، از ۇلتتاردىڭ وقۋ-اعارتۋ ىسىنە ءمان بەردى. از ۇلتتاردىڭ ورتا، جوعارى مەكتەپتەرگە وقۋشى جىبەرىپ تاربيەلەتتى. ۇرىمجىدە، ىلەدە، قاشقاردا ورتا دارەجەلى مەكتەپتەر اشتىردى. از ۇلتتاردىڭ (ۇيعىر، قازاق، قىرعىز، موڭعول) مادەني، اعارتۋ ۇيىمدارىن ۇيىمداستىرتتى. ىلە – ءۇرىمجى، قاشقار – ءۇرىمجى تاس جولدارىن سالعىزدى. وسى كەزدە شىنجاڭداعى از ۇلت زيالىلارى بولاشاقتان ءۇمىت كۇتىپ، مادەني، اعارتۋ ىستەرىن دامىتۋعا كۇش سالا ۇمتىلادى. سول كەزدەگى ۇلت قامىن ويلايتىن وسىنداي زيالىلاردىڭ التايداعى كورىنەكتى وكىلى، شارىپقان جەڭىسقانۇلى كوگەدايەۆ ەدى.
بىراق، كەيىنگى كەزدە شىڭ شىساي ءوزىنىڭ ەجەلگى تەگىن اشكەرەلەپ، جىرتقىشتىق تابيعيعاتىنا باسىپ، شىنجاڭداعى از ۇلت حالىقتارىنا راقىمسىز ساياسات قولدانادى. از ۇلتتاردىڭ كوزى اشىق ادامدارىن جازىقسىز تۇتقىنداپ، نەندەي ءبىر "جاپون جيانگەرلىگىنىڭ قۇيىرشىعى" دەگەن سىلتاۋمەن ات قويىپ، ايدار تاعىپ، ولارعا جالعان دەلو تۇرعىزدى. ول كەزدە از ۇلت حالىقتارى جاپون جيانگەرلىگىنىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەۋشى ەدى. جەندەتتىگى قوزعان شىڭ شىساي اقىرىندا از ۇلتتاردىڭ كوپتەگەن زيالىلارى مەن بەدەلدىلەرىن قويشا كوگەندەپ، تۇيەشە ماتاپ، ولاردىڭ اۋزىندا ماقتا تىعىپ، داعارعا سالىپ، اۋزىن بۋىپ تىرىدەي كومۋ، ۇرا قازدىرىپ، ۇراعا يتەرىپ ءتۇسىرىپ كومىپ تاستاۋ، توككە ۇستاۋ، ۇرىپ-سوعۋ قاتارلى جانتۇرشىگەرلىك، فاشيستىك تاسىلمەن ازاپتاپ ءولتىرتتى. ەل ىشىندەگى قارۋ-جاراقتى قيداي سىپىرتىپ العانمەن قويماي، قۇرال-جاراقتى اداقتاۋ سىلتاۋىمەن حالىقتى قان قاقساتتى. قۇرال جوق دەگەن ادام جازالى بولىپ قولعا الىندى. سوندىقتان، بۇل تاڭەرتەڭ بار ادامنىڭ كەشكى ومىرىنە، كەشقۇرىم بار ادامنىڭ ەرتەڭگى ومىرىنە كوزى جەتپەيتىن، ءبىر شىنى سۋدى دا كۇرسىنۋسىز ىشە المايتىن، ءدۇبىر شىقسا ۇرەيى ۇشاتىن، جان بىتكەننىڭ ءبىر اياعى جەردە، ءبىر اياعى كوردە تۇراتىن مۇشكىل كەزى ەدى. بۇل كەز فونتانشا اتىلعالى تۇرعان كوكتوعاي قوزعالىسىنا جۇكتى بولاتىن. دەمەك، شىڭ شىسايدىڭ تەررورلىق ساياساتىنا قارسى شارالار كوتەرىلىستىڭ تولعاعى دا پىسىپ جەتىلگەن-ءدى.
قوزعالىس تۋىلۋداعى ناقتى سەبەپتەر جانە قوزعالىستىڭ باستالۋ جاعدايى
1. 1938 جىلى شىڭ شىساي ەڭ الدىمەن التايدان مانكەي ءماميۇلى، قالەل ءبىتىمىشۇلى، شابدان ابدىكەرىمۇلى، كارىم، ءسالىم، قامبار سياقتى ۇلت بەدەلدىلەرىن ۇستادى. 1939 جىلى كۇزدە ۇرىمجىدەگى موڭعول، قازاق، قىرعىز قۇرىلتايىنا شاقىرعان بولىپ بۇكىل التايداعى ەل باسشىلارىن ۇستادى. بۇل ايتىلۋدا "قۇرىلتاي" دەلىنگەنىمەن، ءىس جۇزىندە ادام ۇستاۋعا قۇرىلعان تور بولدى. 1939 جىلى 11-ايدا وسى "قۇرىلتايعا" بارا الماي قالعان شىڭگىل اۋدانىنىنداعى رۋ بىلىكتىلەرىنەن بايانباي، بايقادام، دونەن، بوكەيقان، ساقسايباي، جاقسىباي قاتارلى ادامدار ۇيلەرىنەن ۇستاپ اكەتىلدى. وسىعان دەيىن كوكتوعاي مەن شىنگىلدەگى كوكىرەگىن كەڭ كەرىنەگەن حالىقتىق "ىقى دەمى" ىشىندە ەدى.
وسىنىڭ ارتىنان، الدىندا ۇرىمجىگە شاقىرىلعاندا اۋرۋ جاعدايىمەن بارا الماي قالعان 71 جاستاعى اقىت قاجى كوكتوعايدىڭ شاكۇرتى دەگەن جەرىندەگى ۇيىنەن، بالاسى قالمان كوكتوعايعا شاقىرتۋمەن بارا جاتقان جولىندا قاراتۇڭكەدەن ۇستاپ اكەتىلەدى. اقىت سول كەزدە ەل ىشىندە ەڭ ابىرويلى ادام ەدى. اقىت ۇستالعان كۇن جۇما كۇنى بولىپ، اقىتتى ۇستاۋعا كەلگەن اسكەرلەر جۇمالىققا جينالعان ادامداردى مەشىتكە قاماپ الادى. وسى جاماعاتتىڭ اراسىندا اقىتپەن قۇرداس ايتۋعان مولقى يمانباي دەگەن شال بار ەدى. ەسىمقان وسى يمانبايدىڭ بالاسى بولاتىن. اقىتتىڭ ۇستالارىن بىلگەن يمانباي مەشىتتەگى ادامداردى "اللا دەيتىن جاماعات" دەپ اقىتتى قورعاپ قالۋعا باستاپ، ورنىنان ۇشىپ تۇرادى. كوپشىلىك تە ورىندارىنان ءدۇر ەتىپ ۇشىپ-ۇشىپ تۇرادى. وسى كەزدە قايىپ مولقى نۇرپەيىس دەگەن ادام "كوپشىلىك، قولىمىزدا تەمىردىڭ سىنىعى دا جوق. اق قار، كوك مۇزدا ءبىر كىسى ءۇشىن قىرىلامىز با؟" – دەپ ايقايلايدى. بۇرىن بۇلىك كورمەگەن ەل سىناپشا تولقىپ بارىپ تاعى تويتارىلىپ قالادى. سونىمەن، ءتۇس اۋا اقىت ۇستالىپ، شاكۇرتىدەن وندىرقاراعا (ۇلىڭگىر وزەنىن بويلاپ) قاراي الىپ جۇرىلەدى. مەشىتكە قامالعان جاماعاتتان باعاناعى يمانباي شال اتىنا ءمىنىپ، قۇلداي شاۋىپ كەلىپ وندىرقاراداعى بالاسى ەسىمقانعا (ەسىمقان ايتۋعان مولقىنىڭ رۋ باسشىسى بولاتىن) جانە ءوزىنىڭ ءسوزى وتەتىن ادامدارعا حابارلايدى. ناتيجەدە ەسىمقان باستاعان 60 داي ادام اقىتتى الىپ قالۋ ءۇشىن تۇنىمەن قامدانادى. ەسەت مولقى ءشاتي دەگەن شال: ء"بىر كىسى ءۇشىن قىس ىشىندە ەل قىرىلار، توقتاڭدار", – دەپ باسۋ ايتادى. باستان كوپ ءىس وتپەگەن مومىن ەل، ءبىرى ارى تارتسا، ءبىرى بەرى تارتىپ، تۇيتكىلسىپ قالادى. وسى كەزدە "بۇلىك" تۋدىرۋ ماقساتىندا بولىپ جۇرگەن ەسىمقان باستاعان 60 داي ادامنىڭ تىزىمدىگى تىڭشىلار جاعىنان ساقشى مەكەمەسىنە جانە ەل ىشىندەگى قارۋ-جاراق "جيۋشىلار" ۇيىرمەسىنە مالىمدەنىپ تە بولادى.
اقىتتىڭ ۇستالعانىنا 10 كۇن وتپەي، كەرىم دەگەن ۇيعۇر جانە يورا دەگەن حانزۋ (ورىستان ايەل العاندىقتان سولاي اتالعان، حانزۋشا اتى جۋشانجىڭ) ساقشىلار كەلىپ اقىتتىڭ 800-دەن ارتىق كىتابىن، قۇرانىن جانە جازبا ولەڭدەر جيناعىن مۇسادىرالاپ 3 تۇيەگە ارتىپ الىپ كەتەدى. مۇنىڭ ارتىنان ەسىمقان باستاعان "بۇلىك" جوسپارلاۋشىلار دا قولعا الىنۋعا اينالادى.
2. وسى جاعدايدى الدىن الا سەزگەن ەسىمقان جاۋدان بۇرىن قيمىلداپ، الدىمەن سول كەزدە ەل ىشىنەن تىڭشى تاربيەلەپ جۇرگەن كەرىم، جاقىپ (بۇل ەكەۋى اقىتتى ۇستاپ، ءۇيىن مۇسادىرالاۋعا مۇرىندىق بولعان) دەگەن ەكى ۇيعۇر ساقشىنى ايتۋعان مولقى ىشىنە سىڭگەن ءارى قازاقتان قىز العان بارات دەگەن ۇيعىردىڭ ۇيىنەن ۇستاپ الىپ، بايلاپ قويادى دا، جوعارى-تومەن ادام جۇرگىزبەي، جان-جاققا قاتىنايتىن ء"تىلدى" كەسىپ تاستايدى. سول كۇنى تۇندە 20-30 داي ادام توپتاپ، زاعوباداعى ەسەت مولقى وقان دەگەن زاڭگىنىڭ ۇيىنە قونىپ جاتقان كوكتوعاي اكىمى ءشۇي ىرلين جانە ۇرىمجىدەن كەلگەن جۋيۋانجاڭ دەيتىن ادام باستاعان 7 ادامدىق قىزمەت گرۋپپاسىنداعىلاردى 1940 جىلى اقپاننىڭ 1-كۇنى تۇنگى ساعات 3 مولشەرىندە قۇر قولمەن ۇستاپ، ءولتىرىپ، ولاردىڭ قارۋ-جاراعىن ولجاعا تۇسىرەدى. بۇلار كەلەجاتقاندا وقاننىڭ ۇلى ءتابىتاي مەن اكىمنىڭ شابارمانى قاميلانعا كەزىگىپ قالىپ، ولاردى وزدەرىنە ەرىكسىز قوسىپ الادى دا، وقاننىڭ ەسىگىندەگى قاباعان ءيتىن تابىتايعا ۇستاتىپ قويادى. ءسويتىپ، ولار ۇيگە كىرەردە يت ۇرمەي قالادى. جوعارىداعى سەگىزىنىڭ ىشىنەن 18 جاستاعى قىرانباي دەگەن قازاق بالا عانا ءتىرى قالادى. ولگەن التاۋىنان ءشۇي ىرلين عانا جان مىلتىقپەن ءبىر تال وق شىعارادى. ەكىنشى وقتى شىعارعانشا قاپاس تىركەسۇلى، ەڭسەگەن شاعالاقۇلى قاتارلى 2-3 جىگىت ونى باسسالىپ، تىرپ ەتكىزبەي بايلاپ الادى. سونىڭ اراسىندا سىرتتان كىرگەن جىگىتتەر ونى دالاعا سۇيرەپ شىعىپ ءولتىرىپ تە بولادى. ال باسقالارى تيىتتەي دە قارسىلاسا الماي، ۇرەيلەنىپ وزدىكتەرىنەن قۇلاي بەرەدى. "بۇلىك" تۋا سالىسىمەن ەسىمقان شىڭگىلدەگى شاقاباي رۋىنىڭ باسشىسى ىرىسقانعا، مولقى رۋىنان زاتەلبايعا شاعالاق دەگەن اۋىل باسىن استىرتىن جىبەرەدى، ءنۇسىپباي مەدىبايۇلىن قارابۇلعىنداعى قاراقاس رۋىنىڭ بەلدىسى اقتەكەگە اتتاندىرادى. ءنۇسىپباي قارابۇلعىنعا بارىسىمەن اقتكەنى جانە ءسايىپ قالەلۇلىن قولعا العالى سارنوعاي اتتى قازاق باستاعان بىرنەشە ساقشى دا كەلە قالادى. ءنۇسىپبايدان ءمان-جايدى ۇققان اقتەكە، سايىپتەر سارنوعاي باستاعان ءۇش ادامدى سول ارادا ءولتىرىپ، ەسىمقانمەن ۇشتاسادى. بۇل جولعى قيمىلعا ءبىرىنشى بولىپ قويان-قولتىق ارالاسقان ءسايىپ قالەلۇلى بولدى. سونىمەن، "بۇلىك" اتانعان بۇل قوزعالىس، ىلەزدە-اق مۇقىم كوكتوعاي ەلىن شارپيدى. قىسىلىپ تۇرعان جالپاق ەل "قىل بۇلدىرگەسىنە قاس قىلماعاندا وسىنشالىق جاۋىزدىق ىستەگەن شىڭ شىساي ۇكىمەتى ادامىن ءولتىرىپ، قۇرالىن تارتىپ العاندا وڭدىرما؟ وناندا "نە كورۋ، نە ءولۋ" دەپ قوتارىلا قوزعالدى. ناتيجەدە قارابۇلعىن، سارتوعاي ارالىعىنداعى كوتوعاي ەلى، شىڭگىلدەگى كوپ ساندى ەل بۇل قوزعالىسقا تۇگەلدەي قاتناسادى.
دەمەك، كوكتوعايدا ەڭ العاش قوزعالىس باستاعان وسپان دا، ىرىسقان دا ەمەس، تەك ەسىمقان يمانبايۇلى، قوسىمشا اقتەكە بي. سوندىقتان، ەسىمقاننىڭ تۋعان جەرى – وندىرقاراداعى ەل اۋزىندا سول كەزدە ەسىمقاندى جوقتاپ جازعان كەيبىر جوقتاۋلاردان مىنانداي ۇزىندىلەر ساقتالۋدا:
"قايراتى قايتپاس بولاتتاي،
دۇشپانىن كەتكەن وڭالتپاي.
قارۋى تاستى قاق جارعان،
حالقىنا جاۋدى جولاتپاي.
قامالدى بۇزعان قايران ەر،
اجالىڭ كەتتى-اۋ ورالتباي!
كوتەرىلىس جاسادىڭ،
باستاپ شىعىپ ەلىڭدى.
جەر قاپتىرىپ جاۋىڭدى،
ءشاننىڭ[1] باسى ءبولىندى.
اۋداندىق ۇكىمەتكە، قوعام قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ مەكەمەسىنە جاسالعان شابۋىل جانە سۇلەيمەن باتىر
كوكتوعاي اكىمى ولتىرىلگەن كەزدە جوعارىدا ايتىلعان كەرىم، جاقىپتار ەل ىشىنەن ءبىر قانشا ۇساق تىڭشى تاربيەلەيدى. بۇل تىڭشىلاردىڭ كوبى باسشىلارى كەرىم، جاقىپتار ولتىرىلىسىمەن قوزعالىسشى حالىق جاعىنان قولعا تۇسەدى. سولادىڭ اراسىندا شەرۋشى رۋىنان سۇلەيمەن، اۋباكىر دەگەن ەكى ادام بولادى. وسى ارالىقتا قوزعالعان حالىق ءبىر قارارعا كەلىپ، قولىنا نايزا، شوقپارىن الىپ، پارتيزاندىق سوعىسپەن كوكتوعايداعى اۋداندىق ۇكىمەت پەن قوعام قاۋىپسىزدىك ساقتاۋ مەكەمەسىن الۋعا بەل بايلايدى. ويتكەنى بۇل ەكى ورىن الىنسا، بىرىنشىدەن، اۋدان نەگىزىنەن ازات ەتىلەدى، ءورىس كەڭەيەدى. ەكىنشىدەن، قولعا تۇسەتىن قۇرال-جاراقتارمەن جاساقتار قارۋلانادى. سونىمەن، ەسىمقان، اقتەكەلەر باستاعان 200 دەي پارتيزان اق قار، كوك مۇزدى قىس ىشىندە كوكتوعايعا اتتانادى. ءدال وسى كەزدە "بارلىق كۇش كوكتوعاي قوعام قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ مەكەمەسىندە، مەن ونىڭ ىشكى سىرىنا قانىقپىن، سوندىقتان پارتيزاندى مەن باستاپ بارامىن" دەپ تالاپ قويادى قولعا تۇسكەن سۇلەيمەن. بىراق، قوزعالىسشىلار (مۇنان بىلايعى جەردە تىلگە جەڭىل بولسىن ءۇشىن حالىق جاعى "قوزعالىسشىلار" دەپ جازىلادى) ونى سەنىپ جىبەرە قويمايدى. ناتيجەدە كوكتوعايعا بارعان پارتيزاندار اۋداندىق ۇكىمەتى العانىمەن، بىرىنشىدەن، وندا قارۋ-جاراق مول، كوكتوعاي قوعام قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ مەكەمەسىن الا المايدى. پارتيزانداردان ءماۋيا، ساتىش، قاراس قوبدابايۇلى قۇربان بولادى. پارتيزاندار كوكتوعايدان ءساتسىز ورالعاندا، شىڭ شىسايدىڭ شىڭگىل مەن موڭعوليا شەكاراسىندا تۇراتىن ىرىسبەك باستاعان شەكارا قورعانىس اترەتى ء(بيانچادۇي) قوزعالىستى تۇنشىقتىرا سالماق بولىپ، 200 دەي ادامىمەن بۇلعىندى قۇلداپ كەلىپ قالادى. قوزعالىسشىلار اتتارىن جاڭالاپ ولاردىڭ الدىنان شىعۋعا قامدانادى. وسى كەزدە باعاناعى سۇلەيمەن: "جاۋعا بارىپ ەل كەگىن الامىن، كۇنامدى جۋامىن، قويا بەرىڭدەر مەنى، ولسەم شاھيد، ولتىرسەم عازى بولامىن", – دەپ تۇرىپ الادى. ەسىمقان مەن اقتەكە وعان رۇقسات ەتەدى دە، بوساتىپ قويا بەرىپ، ارەكەتىن سىرتتاي باقىلاماق بولادى. ءسويتىپ، قوزعالىسشىلار سارتوعايداعى شاقاباي رۋىنىڭ ءتايجىسى ءنازىردىڭ قىستاۋى ماڭىندا، جاۋشوقى دەگەن جەردە شەكارا قورعانىس اترەتىنىڭ 200 گە تارتا ادامىمەن ايقاسادى. ءوز تالابى بويىنشا استىنا ات، قولىنا مىلتىق بەرىلگەن سۇلەيمەن ءبىر قىساڭنان توسىپ، ابدەن تاياپ كەلگەندە جاۋدىڭ 20 نەشە ادامىن ساناپ وتىرىپ اتىپ، جايراتىپ سالادى. الدى وققا ۇشقان جاۋ جالت بەرىپ قاشقاندا، "قاشقان جاۋعا قاتىن بي" دەگەندەي، قوزعالىسشىلار قۋا سوعىپ، نايزا، شوقپارمەن جاۋدىڭ 50-60 ادامىن ءولتىرىپ، 80 تۇيە جۇگىن، 50 دەي مىلتىعىن ولجاعا تۇسىرەدى. وسى سوعىستا شىڭگىل شاقابايىنان شىققان مۇسا تۇرىقبايۇلى دا ءوزىنىڭ مەرگەندىمەن كوزگە تۇسەدى. سۇلەيمەن تەگىندە قىستا شاڭعى ءمىنىپ تاۋدان ءتيىن اتسا، مۇسا ويدان قاراقۇيرىق، بوكەن اتىپ داعدىلانعان مەرگەندەر ەدى. وسى،جولى قوزعالىسشىلار جاعىنان تۇركىستان ءزامبىۇلى، ىبىرايقان دەگەن ەكى جىگىت وققا ۇشىپ قۇربان بولادى دا، باسقاداي ۇلىقاۋسار شىعىن بولمايدى. بۇرىن "شپيون" اتانعان سۇلەيمەن سودان باستاپ "باتىر سۇلەيمەن", مۇسا "مەرگەن مۇسا" اتانادى. سۇلەيمەن بەتتەگەن جاقتاعى جاۋ قاسقىرتيگەن قويداي بولادى دا قالادى. 1940 جىلعى اتاعى جەر جارعان سۇلەيمەن باتىر مەن مۇسا مەرگەن، مىنە، وسى ادامدار.
ع.اقىتۇلىنىڭ «كوكتوعاي قوزعالىسى تۋرالى» ماقالاسى جۋرنالعان العاشقى بەتىنىڭ سۋرەتى.
شاعانىرگە، مونشىق، بۇلعىن ايقاستارى، قاپتىق ساپارى، تەرەكتى ارعىلتاي ارپالىسى
جوعارىداعى سۇلەيمەن، مۇسا باستاعان سارتوعاي ايقاسىنان كەيىن، ەل جۇرەگى تاعى دا ەرلەنە ءتۇستى. بىراق اق قار، كوك مۇزا قاتىن-قالاش، بالا-شاعاسىمەن قوزعالعان ەل بارار جەر، باسار تاۋ تابا الماي، ۇلىڭگىر وزەنىن ورلەپ، سارتوعايدى، شاعانىرنەنى، مونشىقتى باسىپ، بۇلعىنعا دەيىن كوشىپ بارادى. وسى كەزدە شىڭ شىسايدىڭ وسىزامانعى قارۋلارمەن قارۋلانعان رەسىمي اتتى اسكەرى كوشكىن ەلگە وڭتۇستىك بۇيىردەن كەلىپ ايقاسادى دا تۇرادى. ەندى ءبىر جاعىنان، ولاردى اسپاننان اەروپلان كەلىپ پۋلەمەتپەن، بومبىمەن اتقىلايدى.
مۇنىڭ ءبىرىنشىسى – شاعانىرگە ايقاسى. بۇل جاۋدىڭ اسپاننان دا، جەردەن دە كۇشتەپ كەلگەن كەزى بولاتىن، بۇل كەزدە جاۋعا قارسى اقىل قۇرايتىن ەسىمقان، ىرىسقان، اقتەكە سياقتى باسشىلار قاتارى قالىپتاسا باستادى. سۇلەيمەن، مۇسا باستاعان باتىرلار ءبىر جاعىنان قىلپ ەتكەنىن ۇشىرىپ، جاۋدى باس كوتەرتپەي اتقىلاسا، تاعى ءبىر جاقتان مىلتىقسىز پارتيزاندار قولدارىنا نايزا، شوقپار الىپ ايقاسادى. بۇل ايقاسقا شىڭ شىسايدىڭ بەلدى اسكەري اقىلشىسى – "سارى اتتى جاۋكەن" دەگەن چامباس ورىس قولىنا جالاڭاش قىلىش الىپ قوزعالىسشىلارمەن قويان-قولتىق ارالاسادى. جاسى ەلۋدەن اسقان قابانباي مولقى نۇرسال دەگەن شال ونى بوس مويىن شوقپارمەن ۇرىپ ءولتىرىپ، استىنداعى اتىن، موينىنداعى قۇرالىن الادى. شىڭ شىساي جاق ونىڭ اتىن اتاپ، اەروپلانمەن قاعاز تاستاپ، ءتىرى بولسا قايتارىپ بەرۋدى نەشە رەت تالاپ ەتەدى. قوزعالىسشىلار جاقتان اەروپلان بومبىسىنان قازا تاپقان بىرەر-ساران شال-شاقپىت، قاتىن، بالادان باسقا ۇلكەن شىعىن بولمايدى.
ەكىنشى – مونشىق ايقاسى. بۇل جولى ميداي تاقىردا اسپاننان اەروپلان، جەردەن اتتى جاۋ اتقىلاپ، قاتىن-بالاعا تيسۋگە اينالعاندا، ءبىر جاقتان مەرگەندەر تاعى دا العاشقى ادىسپەن باس كوتەرتپەي، اتقىلاپ، بىرجاقتان پارتيزاندار قۇر قول ايقاسادى. ءسويتىپ، جاۋدىڭ بەتىن قايتارىپ، بىرقانشا مىلتىق، 30-40 ەرتوقىمدى ات، بىرنەشە پۋلەمەت ولجاعا تۇسىرەدى. وسى جولعى قويان-قولتىق ايقاستا جاۋعا قارسى شاپقان زاتەلباي، نوعايباي، توعىز، داعىستان قاتارلى جەتى ادام وققا ۇشىپ ەرلىكپەن قۇربان بولادى. بۇلار الدىڭعى رەتكى ايقاستاردا، جاۋعا شابۋىلداۋدا دا، جۇرشىلىقتى ۇيىمداستىرۋدا دا جۇرت كوزىنە تۇسكەندەر ەدى. سوندىقتان ولاردىڭ قازاسى ءوز وتباسىلارىنا عانا ەمەس، بۇكىل حالىققا اۋىر قايعى بولىپ سەزىنەدى.
ءۇشىنشىسى – بۇلعىن ايقاسى جانە قاپتىق ساپارى. بۇل جولى جازۋمەن باتىل ايقاسسا دا ەلدىڭ الدى سىرتقى موڭعولياعا تاياپ قالادى. سىرتقى موڭعوليا اسكەر شىعارىپ، كەلە جاتقان ەلدى اتقىلاتادى. سونىمەن ەكى جاۋدىڭ ورتاسىندا قىسپاقتا قالعان ەلدىڭ قاتىن-بالاسى جاۋ قولىنا تۇسەدى دە، ازاماتتار ەل الدىنان قويىلعان ورتتەن قاشىپ شىعىپ، سىرتتا پارتيزاندىق سوعىس جۇرگىزدەدى. بۇلاردىڭ دەنى (مولشەرىمەن مىڭداي ادام) بالتىككە، قاپتىققا شىعىپ كەتەدى. بۇلاردىڭ اراسىندا ەسىمقان، اقتەكە، ىرىسقان، مۇسا مەرگەندەر بار ەدى. سول كەزدە ون جاستاعى مەن دە اعالارىممەن بىرگە وسىلاردىڭ ىشىندە كەتكەن بولاتىنمىن. قاتىن-بالالارمەن بىرگە قالعان تاتاي قالىمۇلى، شاعالاق، ءشاتي، ەڭسەگەن، مىسىرقان، ماسايت، قاسەن زاڭگى (ايتۋعان), قابدىلباقى، توقتامۇرات قاتارلىلاردى شىڭ شىساي ۇكىمەتىنىڭ ادامدارى ۇستاپ اكەتەدى. قاقىش زاڭگى، شىنگىلباي، شاكەر بيلەردى موڭعوليا قولعا تۇسىرەدى. شاكەر بي ناق مايداندا قارسىلاسىپ ءجۇرىپ قۇربان بولادى. ال، سۇلەيمەن باستاعان شەرۋشى رۋىنىڭ جۇزدەي ادامى وزەن ساعالاپ، ءىز جاسىرىپ، سارتوعاي، شاكۇرتى جاقتا قالىپ قويادى دا، نەگىزگى جاۋ بايتىككە، قاپتىققا شىققان كوپ سۇردەكتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، سولاردى قۋىپ كەتەدى. بۇل ساپاردا بايتىك جاققا شىققاندار جاۋمەن قاشا ءجۇرىپ سوعىسىپ، الدى قاپتىققا دەيىن بارادى. كۇندىز اەروپلان بومبىسىنان قورعانىپ، تاۋ-تاسقا تىعىلۋمەن بولىپ، تۇندە عانا جول جۇرۋگە تۋرا كەلگەندىكتەن، ەكىنشى جاقتان ات ارىپ، ازىق تاۋسىلعاندىقتان، اشتىق پەن ۇيقىنىڭ، شارشاپ-شالدىققان جاياۋلىقتىڭ ازابىن بىردەي مەڭدەتىپ، قوزعالىسشىلار قاتتى قينالادى. سونىمەن بۇلار ەسىمقان، ىرىسقان، اقتەكەلەردىڭ باستاۋىمەن قاپتىقتان بايتىككە قايتا ورالادى. وسىنداي جاعدايدا، سىرتقى موڭعوليانىڭ قىتاي شەكاراسىنا وتكەن 30 داي اسكەرى جاعىشىنشي دەگەن جەردە قوزعالىسشىلاردىڭ الدىن توسادى. مۇسا مەرگەن باستاعان بىرقانشا جاساق ولاردىڭ الدىنان قارسى شىعىپ، وت قويۋ، قورشاپ الىپ اتقىلاۋ جولىمەن تۇگەلدەي قىرىپ تاستايدى. ەڭ سوڭىندا جاسىرىنىپ قالعان بىرەۋى مۇسانى تۇرەگەلىپ ايقايلاي بەرگەندە اتىپ جىبەرەدى دە، ارداگەر مۇسا سول جەردە ەرلىكپەن قۇربان بولادى. قوزعالىسشىلار بايتىكتىڭ كىشى قاراعايتى دەگەن سىبىزعىداي سايىندا قالىڭ جاۋدىڭ قامالاۋىندا قالىپ، اسپاننان ءبىر جولدا جەتى اەروپلان كەلىپ بومبىلايدى. اقتەكە بي، اقاناي اقىتۇلى، ءسايىپ قالەلۇلى اەروپلان وعىنان جارالانادى. ەكى ادام ولەدى، وسىنداي مۇشكىل جاعدايدا، ەسىمقان، ىرىسقان باستاعان قوزعالىسشىلار اسپان مەن جەردەن بىردەي توعىسقان قورشاۋدان سىتىلىپ شىعىپ، جاۋدىڭ ەكى ارالىقتاعى دابىسىن دەگەن جەردەگى كۇشتى اسكەري بازاسىنان كوكتەي ءوتىپ، ارمانتىعا كەلەدى. مارقۇم اقتەكە ءدال وسى كۇنگى جورىقتا ىشتەي تيگەن وقتىڭ اۋىر زاردابىنان ات ۇستىندە جان ۇزەدى. بىراق ول جان ءتاسىلىم بولعانعا دەيىن قىڭق ەتكەن ءۇن شىعارمايدى. ء"تۇسىرىپ دەمالدىرايىق پا؟" دەگەن ادامدارعا: "ماعان بولا جاۋدا قالماڭدا، توقتاماي تارتا بەرىڭدەر" دەگەن ءبىر اۋىز تىلگە عانا كەلەدى. وسىنداي قايراتتى دا قارت باسشىنىڭ سۇيەگىن جولدا قالدىرۋعا قيماعان قوزعالىسشىلار وسىناۋ ءبىر اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومى، قىلىشتىڭ ءجۇزى، نايزانىڭ ۇشى دەگەندەي جاعدايدا، ونى سارتوعايداعى تۋىستارىنىڭ قابىرستاندىعىنا اكەلىپ جەرلەيدى. اقتەكە بي مەن مۇسا مەرگەننىڭ ءولىمى ەل ارقاسىنا ايازداي باتادى، سونىمەن التايعا قايتادان بەتتەگەن بوسقىندار سارتوعايدان شاكۇرتىگە قۇلداپ كەلىپ سول جەردە بەكىنىپ جاتقان سۇلەيمەن توبىمەن تابىسادى. مۇندا ەكى كۇن تىنىعىپ جاتىپ، ەندى قۋعىنشى جاۋ كەلگەنشە التاي تاۋىنا شىعىپ كەتپەكشى بولىپ، كۇنى-تۇنىمەن ءجۇرىپ قازىرگى قاراتوڭكە اۋىلىنىڭ تەرەكتى كەنتتىنە ورنالاسقان تەرەكتى ارعىلتايدىڭ القىمىنا جەتەدى. بۇل جەردە سەكپىلتاي ۇستىرتىنە شىعاتىن اعدول دەگەن جالعىز اۋىز تار ساي بار ەدى، مۇنى كەيبىرەۋلەر "شاعدول اۋزى" دەپ تە اتاساتىن.
ءتورتىنشى – تەرەكتى ارعىلتاي ايقاسى. قوزعالىسشىلار تەرەكتى ارعىلتايعا جەتىسىمەن شىڭگىل جاعىنان قايىرقىن دەگەن كەزەڭشەنى اسىپ، قاراسەڭگىردى بوكتەرلەي قارا ءنوپىر جاۋ دا كەلىپ قالادى. بۇرىن كورگەن قوزعالىسشىلار الدىن الا قارمانىپ، جاۋمەن تۇسكە دەيىن ايقاسادى دا، نەگىزىنەن جاۋدىڭ بەتىن قايتارۋعا ايلانعاندا، توڭكەدە بەكىنىپ جاتقان قالىڭ جاۋ تەرەكتى بوساعاسىنداعى تۇرعى-تۇرعىنىڭ ءبارىن الىپ بولىپ، قوزعالىسشىلار ەكى جاقتان كەلگەن جاۋدىڭ ورتاسىندا قالادى. ەر ازامات قان مايداندا سىنالاتىن ءبىر كۇن بولدى. وسى كۇنى جاۋعا قارسى وق بوراتىپ، قويان-قولتىق ارالاسقان ازاماتتاردان قىمبىل شۇكىمۇلى، نۇرپەيىس، كالەي شايقيۇلى باتىرلىقپەن قۇربان بولادى. ءدال وسىنداي ومىرمەن ءولىم اراسىنداعى قىسىلتاياڭدا سۇلەيمەن باتىر باستاعان ءبىر توپ ادام وزدەرىنە قانىق قيىن جامجولمەن ورتا ارعىلتايدىڭ ىشىنە ءتۇسىپ جاۋدى ارتىنان سوعادى. جاۋ كۇشى ەكىگە ءبولىنىپ، ەكى جاققا بىردەي توتەپ بەرە الماي وزدىگىنەن قاشىپ تۇسۋدە ءماجبۇر بولادى. مۇنى كورگەن العى شەپتەگىلەر ورايدى قولدان بەرمەي، ەرلەنە قۋا سوققىلاپ، جاۋدان ابروندى تۇگەلدەي بوساتىپ الادى. سونىمەن، 100 دەن ارتىق جاۋدى ءولتىرىپ، 10-15 قۇرال ءتۇسىرىپ، شوعدولدىڭ ءىشىن ورلەپ، سەكپىلتايعا شىعىپ كەتەدى. وسى ايقاستا اقىل جاعىنان تياناق بولىپ، ەل كوزىنە كوبىرەك تۇسكەن ىرىسقان نوعايبايۇلى بولدى. ال، ەسىمقان وسىنىڭ الدىندا وسپاندى (كوپكە ءمالىم وسپان) ەرتىپ، بىرقانشا اداممەن شاكۇرتىدەن ءبولىنىپ كەتىپ، سۇپتى كۇرتىنى باسىپ، قادىراتى – قۇيعا شىعىپ كەتتى.
تەرەكتى ارعىلتاي ايقاسىنىڭ ەرتەڭگى كۇنى الدىڭعى توپتان ات ىزدەيمىن دەپ ءجۇرىپ ءبولىنىپ قالعان ءيبات اقىتۇلى مەن تاعى ءبىر جولداسى شىڭ شىساي اسكەرى جاعىنان قوزعالىسشىلارعا وكىلدىككە جىبەرىلگەن نۇعازى ءماساليۇلى، قالي توقتاعانۇلى، راۋشان قيسىقۇلى سياقتىلارمەن كەزدەسىپ قالىپ، ولاردىڭ "تانىستىرۋىمىز بار، بارساق جاۋ تيمەيدى" دەگەن تىلىنە سەنىپ قالىپ، جولشىباي قيرايسوق بولىپ قىرىلىپ جاتقان جاۋدىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. اشىنعان جاۋدىڭ ءتىرى قالعانى بۇلاردىڭ بارلىعىن قىلىشتاپ ءولتىرىپ كەتەدى. بۇلاردىڭ تاستان جيىلعان قابىرلارى قازىر تەرەكتىنىڭ باتىس جاعىنداعى جازىقتىڭ ورتاسىندا تاكىل دەگەن ەكى ەگىز توبەنىڭ باۋىرىندا "مەن تاريحتىڭ كۋاسى" دەگەندەي ءۇنسىز مەلشيىپ تۇر.
1940 جىلعى ەرتىس باسى جانە ارال ايقاستارى
قوزعالىسشىلار دەنى ىرىسقان، سۇلەيمەن باسشىلىعىندا سەكپىلتايدا ءبىر كۇن ەرۋلەپ، ات تىنىقتىرىپ. تۇرعىننىڭ باسىمەن اقبۇلاق كوڭگەيتىگە شىعادى. بۇل جەرلەردىڭ جالپى اتاۋى "ەرتىس باسى" دەپ اتالادى. شىڭ شىسايدىڭ نەگىزگى كۇشى كوكتوعايدا (قازىرگى كەن رايونىندا) تۇراقتاپ تۇرىپ، كوبىندە وسى ەرتىس باسىنداعىلارمەن الىسادى. ەرتىس باسىنداعى قوزعالىسشىلار 1940 جىلى ءساۋىر، مامىر ايلارىنىڭ ارالىعىندا شىڭ شىسايدىڭ نەگىزگى اسكەرىن اقبۇلاققا ەكى اي بويىنا ورلەتپەي قويادى. قىساڭ جەردەن توسىپ ساناپ اتۋ، تۇرعىنى الدىن الا يەلەۋ، جاۋدى ىشكە كىرگىزىپ الىپ قىرۋ سياقتى ادىستەرمەن جاۋدى ويسىراتىپ تاستايدى، ولجاعا قىرۋار قارۋ-جاراق تۇسىرەدى. كوپ جاعدايدا جاۋدىڭ ولىكتەرىنىڭ سۇيەگىن جيۋعا دا مۇرساسى كەلمەيدى. جاۋعا سوققى بەرۋدە سۇلەيمەن ەڭ ءبىرىنشى بولىپ كوزگە تۇسەدى. جاۋدىڭ الدىنان سۇلەيمەن كەتىپتى دەسە، قالعاندارى الاڭسىز بولاتىن جاعداي قالىپتاسادى. ۇيىمداستىرۋ جاعىندا ىرىسقان ەرەكشە كۇش شىعارادى. شەرۋشى كادىرباي وعان اقىلشى بولادى.
ال، ارال جاقتاعى ەسىمقان، وسپاندار كوكتوعاي سارسۇمبە (قازىرگى التاي قالاسى) ارالىعىنداعى قاتىناس جولدى ءۇزىپ تاستايدى. وسپان باستاعان ءبىر توپ قوزعالاڭشى ءبىر رەتتە جاۋدىڭ 90 تۇيە ازىق-تۇلىگىن، ءبىرتالاي قارۋ-جاراعىن ولجاعا تۇسىرەدى دە، وسپاننىڭ باتىر اتاعى سودان تارتىپ شىعا باستايدى. سونىمەن ەسقان، وسپان باسشىلىعىنداعىلار ارالداعى ايقاسقا قاتناسپاعان، قاراقاستى نەگىز ەتكەن، زەينەل ۇكىرداي باستاعان قوسىندى وزىنە قوسىپ الىپ، كۇشەيە تۇسەدى. مامىر ايىندا ەرتىس باسىنداعىلار ارالداعىلارعا كەلىپ قوسىلىپ، كوكتوعاي شۇڭقىرىندا شىڭ شىساي جاقتىڭ قولىندا قالعان قاتىن-بالانى قۇتقارۋعا كىرىسەدى[2]. كۇش توپتاپ، جاۋمەن جاز بويى ايقاسادى.
جاۋدى قۋيدىڭ كوكتۇمسىعىنا شىعارماي قويادى. جاۋ تاۋعا ورلەسە بولدى اۋزى-مۇرنى قان بولىپ، كەمىندە 50-60 ادامنان، 30-40 قۇرالىنان ايرىلىپ، شۇڭقىرعا دومالاپ تۇسەتىن جاعدايعا تاپ بولادى. وسى كەزدە سۇلەيمەن، وسپاندارعا تىعىز سايكەسىپ، جاۋعا جايراتا سوققى بەرەتىن سىماعۇل، سەيتقازى، جاپان، كەلەس، قاپاس، زەينەل، ءسايىپ، قاسەيىن، سامىرقان، ناسيىق قاتارلى باتىرلار قوسىنى قالىپتاسا باستايدى. ەل كوڭىلى ەرلەنە تۇسەدى، ءتىپتى مالشىلار دا باعىپ جۇرگەن مالىن تاستاي سالىپ سوعىسقا قاشىپ كەلىپ قاتناسادى. جاڭىلماسام قۋيدىڭ سولتۇستىك جاق اشاسىنىڭ باسى بولسا كەرەك، ءبىزدىڭ اۋىلمەن شەرۋشى شارباقبايدىڭ اۋىلى قاتار قونا قالعان، بيە بايلاۋلى كەز. سۇلەيمەن باتىر بىرقانشا جىگىتپەن كەلىپ سول اۋىلدا تۇستەنىپ وتىر دەگەندى ەستي سالا، اتىمدى ەرتتەپ ءمىنىپ، سول اۋىلعا مەن دە تارتتىم. سۇلەيمەن سالەمىمدى الىسىمەن-اق مەنى شاقىرىپ الىپ، ءوز جاعىنا وتىرعىزىپ، "مولدا بالا، بۇگىن بىزگە قاجى اتاڭنىڭ (اقىت اقىندى ايتپاقشى) قيسالارىن ايتىپ بەر، جاۋ-جاشىلىقتا كوڭىلىمىز ءبىر كوتەرىلىپ قالسىن", – دەدى. مەن جاتقا ءبىلۋشى ەدىم، نە ايتارىمدى بىلە الماي قىسىلىپ تۇرعانىمدا ءۇي سىرتىنان، "ويباي! اۋىلدىڭ شەتىن جاۋ شاۋىپ قالدى!" دەگەن داۋىس ەستىلدى. قولىندا نايزالى، مىلتىعى بار سۇلەيمەن ۇيدەن قويانشا ىتي جونەلدى. مەن اتىما ءمىنىپ اۋىلعا قاراي جونەلدىم. قاراسام، قۇلديلاتا شاپقان سۇلەيمەننىڭ قاراسى ءۇزىلىپ بولىپتى، مەن ۇيگە جەتكەنشە مىلتىق داۋسى بەس رەت "تارس، تارس" ەتە ءتۇستى. ارتىنان "مۇحاممەت، مۇحاممەت!.." دەگەن ۇران جاۋىپ كەتتى. بايقاسام، جاننىڭ ءبارى قۇلداي شاۋىپ بارادى ەكەن. سولارمەن ىلەسە قۇلداپ كەلسەم، سۇلەيمەن اۋىلدىڭ اياق جاعىنداعى ءبىر كىشكەنە توبەشىكتە وتىرىپتى. اياق جاعىندا جاۋدىڭ ءۇش ادامى جايراپ جاتىر. الدى وققا ۇشقان سوڭ، جاۋ قايتا قاشقان ەكەن. ءبىز قاسىنا بارا بەرە باسىندا كۇلاپاراسى، موينىندا اق شىتى بار، جۇپىنى كيىنگەن سۇلەيمەن اقبوز اتپەن قاشقان جاۋدى قۇلديلاتا قۋا جونەلدى. سويتسەك، سول كۇنى ءبىر قاراۋىلدىڭ ادامى ۇيىقتاپ قالىپتى دا، جاۋ اياق جاقتاعى ءبىر اۋىلعا باسىپ كەلىپ، باسقالارعا ىلەسىپ قاشا الماي قالعان، ەكى كوزى كورمەيتىن بوتاجان دەگەن كەمپىردى ءولتىرىپ، سونان ەندى ورلەگەن ەكەن. مەنىڭ كوزىم سۇلەيمەننىڭ قيمىل-ارەكەتى ساعىمداي كورىنىپ كەتتى. ءسويتىپ، وسى جازدا كەلگەن جاۋدىڭ قۇتى قاشىپ، كوبى قىرىلىپ تىندى. قوزعالىسشىلاردان ناسيىق، ەرعازى، اقاتاي (سىماعۇل باتىردىڭ ءىنىسى) قاتارلى ادامدار قۇربان بولعاننان تىس، ەل ۇلكەن شىعىننان امان بولدى.
1940 جىلعى كوكتوعاي ءبىتىمى
1940 جىلى جازدا شىڭ شىسايدىڭ نەگىزگى كۇشى كۇيرەدى. كوتەرىلىستى اسكەري كۇشپەن توقتاتا الماي امالسىز قالعان شىڭ شىساي ەندى جۇمساق تاسىلگە باسىپ، ءبىتىپ ارقىلى تىنىشتاندىرۋدى ويلاستىردى. ءسويتىپ، ول قولعا الىنعان باسشىلاردان بۇقات بەيسىنى، جانىمقان قاجىنى، راقات قالەلۇلىن قايناتاسى شۋ زۇڭجۇڭعا قوسىپ كوكتوعايعا جىبەرەدى. شۋ زۇڭجۇڭ (شۋ تيڭجاڭ دەپ تە اتالادى) ءوزى كوكتوعايدا قالىپ، بۇقات، راقاتتاردى ارالداعى قوزعالىسشىلارعا وكىل ەتىپ جىبەرەدى، سونداي-اق "وتكەندەگى ىسكە كەشىرىم، قانداي تالاپ بولسا دا ورىندالادى. ەندى تىنىشتىقپەن باعىنسا عانا بولعانى" دەگەن ۇندەۋ شىعارادى. بۇل قوزعالىسشىلاردىڭ جازداي التاي تاۋىن ساعالاپ جان باعىپ، ەندى اق قار، كوك مۇزدا قاتىن-بالاسىمەن ءجۇرىپ جان باعۋى، جاۋمەن ايقاسۋى قيىنعا سوعىپ بارا جاتقان كەزى ەدى. سوندىقتان، ەسىمقان، ىرىسقان قاتارلى باسشىلار كوپشىلىكپەن اقىلداسىپ، تومەنگى تالاپتاردى (ەسىمدە قالعاندارى) ورىنداۋ شارتىمەن ءبىتىم جاساسباق بولادى:
- اقىت قاجى، قالەل باستاعان تۇتقىنداعى ادامداردىڭ ءبىرىن قالدىرماي قايتارۋ.
- وتكەنگىسىن قۋزاستىرماۋعا تولىق كەپىلدىك ەتۋ.
- قولداعى قارۋ-جاراق حالىقتىڭ وزىندە بولۋ.
- الداعى قىستا ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك ماسەلەسىنە ۇكىمەت قامقورلىق ەتۋ.
- اقىت قاجىنىڭ بۇلانعان ءدىني كىتاپتارىن تۇگەلدەي قايتارۋ ت.ب.
وسى تالاپتار شۋ زۇڭجۇڭ ارقىلى شىڭ شىسايعا جەتكىزىلگەن سوڭ، شىڭ شىسايدىڭ بەكىتۋىمەن 1940 جىلى قىركۇيەك ايىندا بىتىمگە قول قويىلادى دا، قارۋ-جاراق قانا جارتىلاي تاپسىرىپ الىناتىن بولادى. ناتيجەدە قولداعى ادامداردان قالەل، قالمان، ءنازىر، ءشارىپ قاتارلى ءتىرى قالعان كوكتوعاي، شىڭگىل ادامدارى، اقىت قاجىنىڭ بۇلانىپ كەتكەن 816 كىتابى قايتارىلىپ بەرىلەدى دە، باسشىلارىنا بىردەن عانا قۇرال قالدىرىپ، باسقاسى تۇگەلدەي جينالىپ الىنادى. وسى جولعى بىتىمدە قىزمەت كورسەتكەن دەلىنىپ بۇقات التاي اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ باسشىسى، جانىمقان ونىڭ ورىنباسارى، راقات كوكتوعاي اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى، كوكسەگەن شىڭگىل اۋدانى اكىمىنىڭ ورىنباسارى، كادىرباي كوكتوعاي اۋداندىق قوعام قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋ مەكەمەسىنىڭ باسشىسى (دۋچاسى), قايىم شىڭگىل اۋداندىق قوعام قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋ مەكەمەسىنىڭ باسشىسى بولىپ سايلانادى. اقىت قاجى، بايانباي، بايقادام، دونەن قاتارلى ادامدار دەنساۋلىعى وڭالىپ، اۋرۋحانادان شىققان سوڭ قايتىپ كەلەدى دەپ ۇقتىرادى. بىراق، بۇلار كارىلىكتىڭ جانە تۇرمە ازابىنىڭ قىسپاعىنان سول كەزدە-اق قايتىس بولىپ كەتەدى.
دەگەنمەن، سول كەزدەگى جاعدايدان قاراعاندا، بۇل كەز شىڭ شىسايدان ەسە العان، ءبىر قىستى تىنىشتىقپەن وتكىزگەن ءبىر جىل بولادى. ىرىسقان وسى كەزدە اۋرۋ بولىپ، شىڭ شىساي جاقتىڭ اۋرۋحاناسىندا ەمدەۋ ءونىم بەرمەي (بۇل تۋرالى حالىقتا كۇمان بار), وسى جىلى قىستا 37 جاسىندا قايتىس بولادى. ءسويتىپ، ەسەڭگىرەگەن كۇندە ەس بولىپ، ەلى ءۇشىن ەرلىك كورسەتكەن ەسىل ەر دۇنيەدەن ارماندا قايتادى.
1941 جىلعى قوزعالىس
1941 جىلى قىس ءوتىپ، ەل جايلاۋعا قايقايعاندا كوكتوعايعا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ رازدىعىنسىز ءبايمۇرزى باستاعان كەڭەس وداعىنىڭ ەكسپەديتسياشىلارى كەلىپ ورنالاسىپ، اسىل تاس قازا باستايدى. تاعى ءبىر جاعىنان، بۇرىنعى اقىت باستاعان قولداعى ادامدار قايتارىلىپ بەرىلمەيدى. وسى ەكى ىسكە نارازى بولعان كوكتوعاي حالقى قالەل، قالمان، ەسىمقان، راقات، شاريلەردىڭ باستاۋىمەن تاعى دا قوزعالادى، جاۋعا ەكى اي بويى سىلەيتە سوققى بەرەدى. جاۋ ولىگى قۋيدىڭ ىشىندە ات كوپىر بولىپ قالادى. جارالىلارى ازىقسىراعاندا وققا ۇشقان اتتىڭ ەتىن جەي باستايدى. بىراق، الدىڭعىدان تاجىريبە قورىتقان جاۋ بارلىق كۇشىن شوعىرلاندىرا وتىرىپ دايىندىق كورەدى; قوزعالىسشىلار دا بۇرىنعىداي ەمەس ناساتتانۋ، بويعا سەنۋ قۇبىلىستارى تۋىلادى. ءدال وسىنداي كەزدە، سۇلەيمەن تارشاتى دەگەن جەردەگى سوعىستا وققا ۇشىپ، قوزعالىسشىلار ومىرتقاسى وپىرىلعانداي اۋىر قايعىدا قالادى. سونىمەن جۇرت اراسىندا ىدىراۋشىلىق تۋىلىپ، ادىلقان، ابدىراقباندار مۇقىم قاراقاستى شىڭ شىسايعا باعىنۋ جولىنا باستاپ كەتەدى دە، قالەل، قالمان، ەسىمقان، وسپان، زەينەل، شاريلەردىڭ قاتىن-بالالارى جانە دە جاۋ قولىندا قالىپ، وزدەرى سالت قاشىپ شىعادى. شىڭ شىساي قايناتاسى جۋ زۇڭجۇڭدى التايعا تاعى دا جىبەرەدى. جاۋ زۇڭجۇڭ سارسۇنبە قالاسىندا تۇرىپ، ساربۇلاقتاعى قاراتاس مەكتەبىندە اسكەري شتاب قۇرىپ، قاشىپ شىققاندارعا جانىمقان قاجىنى سالادى. "بەس ۋاقىت ناماز، ءۇش ۋاقىت ورازاسى" بار قاجىنىڭ سارى قۇراندى كەۋدەگە ۇرىپ تۇرىپ ەڭ الدىمەن قالەلدى سەندىرەدى. سونىمەن، قالەل قايتىپ بارۋعا بەت العاندا ءشارىپ بۇعان نارازى بولىپ، جانىمقانعا ەرىپ كەلگەن ادىلقانعا (بۇرىن باعىنىپ كەتكەن بي) مىلتىق الا جۇگىرەدى دە، قاراقاس پەن شەرۋشى اراسىندا الالىق تۋىلادى. ال، قالمان مەن ەسىمقاندار بولەك كەتكەن وسپانعا قالماننىڭ ءىنىسى اقانايدى جىبەرىپ اقىل سالعاندا، وسپان ءوزىنىڭ باعىنبايتىندىعىن جانە باسقالاردى وزىمەن بىرگە بولۋعا زورلامايتىندىعىن ءبىلدىرىپ قايتارادى. سونىمەن الدىمەن قالەل ءوز بالالارى راقات، سايىپتەردى باستاپ باعىنىپ كەتەدى. ارتىنان قالمان، ەسىمقان، شاريلەر دە ناراۋ بولىپ قايتىپ بارادى. بۇلار ۇيلەرىنە بارىسىمەن قاراتاس مەكتەبىندەگى ايماقتىق ساقشى باسشىسى لي حۇڭيۇڭ (ۇيعىر ءتىلىن بىلەتىن حانزۋ) مەن جانىمقاندار وسى باسشىلاردى جيىنعا شاقىرىپ: "التايداعى شۋ زۇڭجۇڭعا جولىعىپ قايتىڭدار، ول كىسى سەندەردى ايىرىم قابىلداماقشى" دەگەن سىلتاۋمەن قورشاۋعا الىپ، التايعا الىپ كەتەدى. ءسويتىپ، ولاردىڭ ءبىر جاعىنان كۇش كورسەتۋى، ءبىر جاعىنان الداعى ارقىلى قالەل، قالمان، ەسىمقان، راقات، ءشاري، زەينەل، قۇمار، بورانباي، قاقىش، ناقىشتاي، ىبىرايقان، كارىپباي قاتارلى 13 ادام وسى جولى قولعا الىنادى دا، باعىنباعان وسپان قاسىنا كەلەس، سۇلەيمەن (شاقاباي), زەينەل تىركەسۇلى، شەرزيمان قاتارلى بىرقانشا ادامدى ەرتكەن بويىمەن قوبىنىڭ قۇمىنا كىرىپ كەتەدى.
وسپان باستاعان قوزعالىس
وسپان كوكتوعاي قوزعالىسىنا 1942 جىلدان باستاپ مۇراگەرلىك ەتەدى. 1942 جىلدىڭ باسىنان 1943 جىلدىڭ كۇزىنە دەيىنگى ءبىر جارىم جىلدان استام ۋاقىتتا، ول بىردە 6-7, بىردە 20 نەشە اداممەن جازدا تاۋعا شىعىپ، قىستا قۇمعا كىرىپ، شىڭ شىسايدىڭ "باندى جوعالتۋ ارمياسى" دەلىنەتىن ءۇش پولك اسكەرىمەن قاشا ءجۇرىپ سوعىسادى، الدىرمايدى. وسى بارىستا وسپانعا ەكى رەت وق ءتيىپ، ەكى رەتتە دە جارالى بولىپ ساۋىعادى. 1943 جىلى ول ءوزىن قولعا العالى كەلگەن ەكى ساقشىنى ولتىرەدى. وسپانعا قوسىلعان ءسايىپ قالەلۇلى سوعىستا وققا ۇشادى. ونىڭ ۇستىنە 1941 جىلى كەڭەس وداعى مەن گەرمانيا سوعىسى باستالعان سوڭ، شىڭ شىساي كەڭەس وداعىمەن قارىم-قاتناستىن ءۇزىپ، جاڭ جيەشىمەن (جاڭكەيشى) بارىس-كەلىسىن جيىلەتۋگە ءماجبۇر بولادى دا، سونىڭ سالدارىنان حالىقتى بۇرىنعىداي قىسىپ ۇستاۋدان قالادى. سوندىقتان، حالىق وسپان باستاعان قوزعالىسشىلاردى "باندى بۇلاپ كەتتى" دەگەن سىلتاۋمەن ات-كولىك، ازىق-تۇلىكپەن قامداپ وتىرادى. 1943 جىلدىڭ كۇزىندە بۇركىتبايدىڭ باستاۋىمەن ات، ازىق ىزدەپ شىققان بىرنەشە ادامدى قۇستايبولات، تۇردىقان زاڭگىنىڭ دوربىلجىندە (قازىرگى بايتۇڭدە) گومينداڭعا ۇستاتىپ بەرگەنىن بىلاي قويعاندا، قالعان كوپ ساندى حالىق ولاردى كومەك بەرىپ قورعايدى. قازىرگى كوپكە ايگىلى بۇركىتباي ءانى – بۇركىتبايدىڭ انەس دەگەن اقىن اعاسى (اكى كوزى كەمتار شال) بۇركىتبايدىڭ تۇردىقانعا ايتقان ولەڭى ەكەن دەپ ماعان مىنا ءبىر شۋماق ولەڭدى ايتىپ بەرگەن ەدى:
"اتادان تۋماي كەتكەن تۇردىقان بي،
بۇل سوزگە شىداماساڭ بۇتىڭا سي.
بەل بەيىسى، مانكەي مەنەن بۇقات قايدا؟
كورىپ ەڭ گومينداڭنان سەن قاشان سىي؟!
1943 جىلدىڭ كۇزىنە جەتكەندە، شىڭ شىساي كەڭەس وداعىنان مۇلدەم بەت بۇردى، كەڭەس وداعىنىڭ كوكتوعايداعى ەكسپەديتسيالارى قۋالاندى. سوندىقتان، كەڭەس وداعىمەن تىنىستاس موڭعوليا قامقاش دەگەن (ايتۋعان مولقى) قازاقتى وسپانعا جىبەرىپ، وسپانعا كومەك رەتىندە قارۋ-جاراق بەرە باستايدى. وسپان توبى سودان باستاپ كوبەيە تۇسەدى. 1943 جىلى جەلتوقسان ايىندا شىڭ شىساي ۇرىمجىدەگى قالماندى، ءشاريدى، قازاق وقۋ-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ باسشىسى ماحمۇت شوكەمانين دەگەن شاعانىرگەدەگى اسكەري بازاعا الىپ كەلىپ، الدىمەن ءشاري مەن ماحمۇتتى وسپانعا وكىلدىككە جىبەرەدى. وسپان باعىنعانى سول، ماحمۇتتى موڭعولياعا وتكىزىپ بەرىپ، ءشاريدى جىبەرمەي الىپ قالادى. مۇنى كورگەن شىڭ شىساي ۇكىمەتى قالماندى وسپانعا جىبەرمەي، ۇرىمجىگە قايتارىپ اكەتەدى. وسى كەزدە وسپان شىڭگىل مەن موڭعوليا شەكاراسى – بۇلعىندى قىستاعان بولاتىن. 1944 جىلى قىستا وسى ورىندا موڭعوليا مەملەكەتىنىڭ باسشىسى شويبالسىننىڭ ءوزى وسپانعا كەلىپ بەتپە-بەت كەڭەس ايتىپ، دەم بەرىپ، كوپتەگەن قۇرال-جاراق (پۋلەمەت، مينا سياقتى) جاردەم ەتكەندىگى سول ماڭداعى قازاقتاردىڭ بارىنە ءمالىم. سودان باستاپ وسپان اتىنان جازىلعان ۇندەۋلەردە "التاي ۇلت ازات ەتۋ سوعىسى كەڭەسىنىڭ باسشىسى وسپان باتىر" دەپ قول قويىلاتىنى ەسىمدە. سوندا وسىنداي ءبىر ۇيىم قۇرىلعان مۇمكىن دەپ ويلايمىن. ىلە-شالا، موڭعوليا ءبىر تۇندە بىرنەشە تىك ۇشاق سوعىس اەروپلانىن شىعارىپ، بومبانىڭ استىنان الىپ، جەر بەتىنەن وسپانعا قاراستى راقىم، كامەل، قاپاس، سۇلۋباي، توقتىباي قاتارلى پارتيزاندار اتقىلاپ، شىڭ شىسايدىڭ سول كەزدەگى قارۋلى كۇشى بولعان شاعانىردەگى بازاسىن ءبىر كۇندە-اق تاس-تالقان قىلادى. سونىمەن شىڭ شىساي ارمياسىنىڭ اۋدان قالاشىعىنداعىلارى عانا بولماسا، باسقالارى تۇگەل كۇيرەپ كەتەدى. شىڭ شىساي ارمياسى جاعىنان بوعداعا ايدالىپ بارا جاتقان شىڭگىل ەلىن توقتىباي، سۇلۋباي باستاعان پارتيزاندار ايىرىپ الىپ قالادى. ال، كوكتوعاي ەلى ايداتپاستان وزدىگىنەن وسپانعا قوسىلىپ كەتەدى.
1944 جىلى وسپان شىڭگىل، كوكتوعاي ەلىن وزىنە قوسىپ العاننان سىرت، ماڭىزدى اۋدان قالاشىقتارىنا قورشاپ شابۋىل جاساپ، الدىمەن شىڭگىل قالاشىعىن بوساتىپ الىپ، ونان سوڭ كوكتوعاي قالاشىعىن قورشاۋعا الادى. وسى كەزدە وسپاننىڭ جانە شاقاباي سۇلەيمەننىڭ قاتىن-بالالارى كوكتوعاي قالاشىعىندا مىرزا قاماقتا بولاتىن. شىڭ شىساي اسكەرى وسى جىلى جازدا وسپاننىڭ 6 بالاسىن، سۇلەيمەننىڭ ايەلى قويتىقتى 3 بالاسىمەن، كەلىنىمەن قوسا، 11 ادامدى قىلىشتاپ ولتىرەدى. ەڭ ايانىشتى جەرى سول، وسپاننىڭ كارى دەگەن بالاسىن شەشەسىنىڭ كوزىنشە 20 مەترلىك تەرەڭدىكتەگى زىندانعا تىرىدەي تاستايدى. 18 جاستاعى قىزى كابيلا مەن 14 جاسار ۇلى ويدوللانى دا كوزىنشە قىلىشتاپ ولتىرەدى. وسپاننىڭ ايەلى مەمەي قىلىش سەرمەلىسىمەن مايداننان تۇرا قاشقان بويى بارىپ وزەنگە قويىپ كەتەدى. ونى كورىپ تۇرعان الىستاعى قاراۋشىلار سۋدان قۇتقارىپ الادى.
وسپان كوكتوعاي قالاشىعىنا عانا ەمەس، التايدىڭ باتىس اۋداندارىنا پارتيزاندىق جورىق جاسايدى. وسى جىلعى پارتيزان باسشىلارى كەلەس، جىلقايدار، كامەل، قاپاس، نۇرعوجاي قاتارلىلار ەدى. كۇزدە جىلقايدار باستاعان پارتيزاندار قابا، جەمەنەي ەلىن ۋاقىتشا كەڭەس وداعىنا وتكىزەدى دە كامەل، نۇرعوجاي باستاعان پارتيزاندار التاي. بۋىرشىن ەلىن موڭعوليا ارقىلى ء(بىر ءبولىمىن ەرتىستى ورلەتىپ) شىڭگىلگە كوشىرىپ كەلەدى. ەندى ءبىر ءبولىم پارتيزاندار قوسىنى فۋكاڭ، جەمسارى، شونجى، موري قازاقتارىنا جورىق جاسايدى. سونىمەن 1944 جىلى كۇزدە بوعدا تاۋىنىڭ قازاقتارى دا شىڭگىلگە كوشىپ كەلە باستايدى. 1944 جىلى جازدا كەڭەس وداعى مەن موڭعوليادان وسپانعا بىرقانشا اقىلشى كەلگەندە سولاردىڭ ىشىندە التاي قالاسىنان 1942 جىلى جوعالىپ كەتكەن دالەلقان سۇگىرباەۆتە بار ەدى. ول وسپاننىڭ ورىنباسارى ءارى اقىلشىسى بولىپ تاعايىندالادى. سىرتقى موڭعوليادان دا بىرقانشا پارتيزان كومەككە كەلەدى. بىراق، بارلىق ەل ءبىر اۋدانعا جينالعاندىقتان، تومەنگى اۋدانداردان كەلگەن ەلدىڭ مالى قىستا جۇتقا ۇشىرايدى دا، مالى جۇتاعان ەل قىس ىشىندە ءوز مەكەندەرىنە جاسىرىن كوشە باستايدى. سارباس جۇكەيدىڭ ەلى قايتا كوشكەندە، ولاردى قۋىپ بارعان كەمەل باتىر مەن قۋانىشبايدى سارباس ابىكەي دەگەن ادام اتىپ ولتىرەدى. ابىكەي دە ولاردىڭ قۇنى ءۇشىن تاباندا ولتىرىلەدى. وسى قىستا مانات باستاعان بۋرىلتوعاي پارتيزاندارى گومينداڭعا تىزە بۇگىپ كەتەدى. دەسەدە، 1945 جىلى جازدا كوتەرىلىس قايتادان ۇلعايادى دا، شىڭ شىسايدىڭ كوكتوعاي قالاشىعىنداعى نەگىزگى اسكەرى قالادان قاشۋعا ءماجبۇر بولادى. دالەلقان باستاعان پارتيزاندار التاي قالاشىعىنا شابۋىل باستايدى. وسى سوعىستا سىماعۇل باتىر، قاسەيىن، جاڭبىرباي، جاپان قاتارلى مىقتى ازاماتتار قۇربان بولادى.
ناتيجەدە التايداعى وسپان، دالەلقان باسشىلىعىنداعى قوزعالىس وسى كەزدە ىلەدەن باستالعان شىعىس تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق توڭكەرىسىنە ۇشتاسىپ، جەڭىسكە جەتىپ، التاي بوساتىپ الىنادى. وسپان التاي اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ باسشىسى، دالەلقان ونىڭ ورىنباسارى بولىپ بەلگىلەنەدى. وسىدان باستاپ دالەلقان ۇلتتىق ارميانىڭ گەنەرال-مايورلىق مىندەتىن ۇستىنە الادى. 1941 جىلى قولعا الىنىپ كەتكەن 13 ادامنان قالعان، ءشاري باستاعان 6 ادام عانا 1944 جىلى قايتىپ كەلەدى (قالمان تۇرمەدەن قاشىپ شىعادى). باسقالارىنان قالەل، ەسىمقان، راقات، قۇمار، زەينەل، بورانباي قاتارلى 7 ادامدى شىڭ شىساي ولتىرەدى.
ماقالانىڭ سوڭعى بەتتەرىنىڭ سۋرەتى.
وسپاننىڭ توڭكەرىسكە وپاسىزدىق جاساۋى
1944 جىلى جاڭ جيەشىنىڭ قاتىنى سۇڭ ميليڭ شىنجاڭعا كەلىپ شىڭ شىسايدى ارباپ اۋىستىرىپ كەتىپ، ونىڭ ورنىنا ۋ جۇڭشىڭ، سۇڭ شيلان باستاعان گومينداڭ اكىمشىلىگىن ورناتادى. بۇل اكىمشىلىك حالىققا شىڭ شىسايدان كورى كەڭىرەك ساياسات قولدانادى. ويتكەنى حالىقتى قىسىپ ۇستاسا شىعىس تۇركىستان ۇلتتىق توڭكەرىسىنە قوسىلىپ كەتەمە دەپ قورقادى. 1945 جىلى كۇزدە شىعىس تۇركىستان جاق گومينداڭمەن 11 تارماقتى تىنىشتىق ءبىتىمىن جاسادى. ساحاراعا ۇيرەنگەن ادام بولعاندىقتان، 1946 جىلى وسپان قالادا تۇرا الماي، كوكتوعاي اۋدانىنىڭ ارال دەگەن جەرىنە كوشىپ شىعادى. ءدال وسى كەزدە، 1946 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا كەڭەس وداعىنىڭ ەكسپەديتسيالارى قايتا كەلىپ ورنالاسادى. وسپان مۇنان حابارسىز بولادى. ونىڭ بەر جاعىندا وسپان ءدىنشىل بولعاندىقتان، كەڭەس وداعى ءدىندى جوعالتادى دەگەن تانىمعا كەلەدى دە، كەڭەس وداعىنان ىرگەسىن اۋلاققا سالۋ ءۇشىن قامدانادى. وسپاننىڭ بۇل رايىن بايقاعان دالەلقان 1946 جىلى تامىز ايىندا قازىرگى كوكتوعايدىڭ قۋي دەگەن جەرىندە وسپانمەن ءوزى كەلىپ كەڭەس وتكىزەدى. كەڭەسكە ەل باسشىلارى تۇگەل قاتناسادى. بىراق، كەڭەس وداعىنىڭ ەكسپەديتسيالارىن قايتارۋدى باستى شارت ەتكەن وسپان رايىنان قايتپاعاندىقتان، دالەلقان گەنەرال ءۇمىت ءۇزىپ التايعا قايتىپ كەتەدى. وسىنىڭ ارتىنان وسپان، قاناتباي مەن قۇرماندى ۇرىمجىدەگى سۇڭ شيلانعا جىبەرىپ، گومينداڭمەن قارىم-قاتىناس ورناتادى دا، شىعىس تۇركىستانمەن بايلانىس ءۇزىپ، شىعىس تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق ارمياسىمەن سوعىسادى. وسپاننىڭ گومينداڭ جاققا وتۋىنە كوكتوعاي، شىڭگىل ەلى ىشىنەن قالمان، ءنازىر، ۋاتقان، شاريلەر نارازى بولادى، ءتىپتى كەيبىر شايقاستاردا شىعىس تۇركىستان ارمياسىنا بولىسادى. سوندىقتان، 1948 جىلى وسپان قالماندى گوميداڭ ارمياسىنا ۇستاپ بەرەدى.
قورىتىپ كەلگەندە، وسپاننىڭ بىردە "وڭ", بىردە "سول" بولعان وپاسىزدىعى قوعام اۋقىمىنىڭ زور بەتالىسىن وزگەرتە المادى. ال، 1940 جىلدان باستالعان كوكتوعاي قوزعالىسىنىڭ ارداگەر باسشىلارى ەسىمقان، اقتەكەنى، ىرىسقاندى، قىران باتىرلارى سۇلەيمەندى، مۇسانى، تاعى سول سياقتىلاردى جۇرت اۋىزعا الماي تۇرا المايدى. ۇلتتىق ەزگىگە قارسى تۇرۋ جولىندا ىستىق قانىن توككەن، بوستاندىق-تەڭدىك الۋ ءۇشىن عازەز جانىن قيعان مۇنداي ەسىل ەرلەردىڭ اتتارىنىڭ ىزىنەن، قىلىشتارىنىڭ جۇزىنەن، مىلتىقتارىنىڭ ۇنىنەن تۋعان تىڭ ەڭبەكتەر بولاشاق تاريح ارحيۆىنە، توڭكەرىستىك مادەنيەت قويماسىنا قاستەرلەنە قويىلىپ، حالقىمىزدى، اسىرەسە ۇرپاقتارىمىزدى ەرلىك كۇرەسكە، وتاننىڭ ۇلى بىرلىگىن قورعاۋعا تاربيەلەيتىن بولادى.
[1] ءشاننىڭ - شيانجاڭنىڭ (اكىمنىڭ) دەگەن ماعانادا.
[2] قوزعالىسشىلار كوكتوعايدان كەتكەندە ساقشى مەكەمەسىنىڭ جاۋ فاميليالى باسشىسى قول استىنداعى راقىش، مۇقامەتقالي، ساقابا، ايتباي، سىدىق، شاكىرعالي قاتارلى بەيۋاز ون نەشە ۇيلىك قازاقتى قىلىشتاپ قىرىپ تاستايدى. سوندىقتان قالعان قاتىن-بالا دا سورادىڭ اياعىن قۇشاما دەپ الاڭدايدى.
عازەز اقىتۇلى،
"ىلە تاريحي ماتەريالدارى" جۋرنالىنان (No3, 1987 ج.) كيريللگە اۋدارىپ، دايىنداعان ءالىمجان اشىمۇلى.
Abai.kz
