مولداعالي بەكتۇرلىۇلى (1875-1932) – جايىق بويىندا تۋىلىپ، قۇلجادا قايتىس بولعان اعارتۋشى، جۋرناليست. تۇركيادا ءبىلىم الىپ، 1909 جىلدان باستاپ قىتاي قازاقتارى اراسىندا مۇعالىم بولدى.

ءوز زامانىنىڭ العاباسار وكىلى رەتىندە اعارتۋشىلىقتان بولەك، گازەت-جۋرنالدارعا دا حات-حابار جازىپ، اۆتور رەتىندە قاتىسىپ وتىردى. جازبا سوڭىندا اتى-ءجونىن – «الىستاعى ءتىلشىڭىز» - دەپ، كورسەتەدى. مولداعاليدىڭ قىتاي جەرىندە ءجۇرىپ جازعاندارى تاتاردىڭ «شۋرا» (1908-1917) جۋرنالى، «ايقاپ» (1911-1913) جۋرنالى، «قازاق» (1913-1918) گازەتتەرى «قىزىل تۋ» گازەتتەرىندە جاريالانىپ تۇردى. بەلسەنە قالام تارتىپ، ءوز كورگەن-بىلگەندەرىمەن، وي-تولعامدارىمەن ءبولىستى. اسىرەسە، قىتاي قازاقتارىنىڭ سالت-سانا، ادەت-عۇرىپتارى، قونىستانۋى،  شارۋاشىلىق رەتتەرى مەن تىرشىلىك جاي-كۇيلەرى تۋرالى مول ماعلۇمات قالدىردى. «قىتاي قازاعى»، «قىتاي قازاقتارىنىڭ اس بەرۋى»، «قۇلجا ساحاراسىندا جۇت»، «قىتايشا وقۋ»، ت.ب. سياقتى 20-دان استام جازبالارى بار. ماقالالارىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن، بۇگىنگى كۇن تالاپ-تىلەگى تۇرعىسىنان ەتنوگرافيالىق بوياۋىنىڭ سونىلىعى، دەرەكتىك قۇندىلىعىنىڭ جوعارىلىعىمەن ماڭىز الادى.

تومەندە ورال قالاسىندا شىعىپ تۇرعان «قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ 1926 جىلى اۆگۋست ايىندا شىققان №95-96 سانىندا جاريالانعان «قىتاي قازاقتارى» اتتى جازباسىن وقىرمانعا ۇسىنامىز!

سۋرەت اباي مىرزاعاليدىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى

قىتاي قازاقتارى جايىنان

(مۇعالىم م.بەكتۇرلىۇلى مەن اڭگىمە)

قىتاي قول استىندا 60 بولىس قازاق بار. بارلىعى ءۇش گۋبەرنەگە قارايدى. قۇلجا، شاۋەشەك، جانە ءۇرىمجى. قىتاي قازاقتارى تيان-شان تاۋىنىڭ ايماعى قاس، كۇنەس، تەكەس دەگەن وزەندەردىڭ بويىن مەكەن قىلعان قازاقتاردىڭ قىتاي پاتشالىعىنا قاراعانىنا 60 جىل، شاۋەشەك، ءۇرىمجى گۋبەرنەلەرىنە (ورتا ءجۇز) كەرەي قازاعى، قۇلجا گۋبەرنەسىنە قىزاي قازاعى قارايدى. جەرى كەڭ، كۇزگى، قىسقى، جازعى قونىستارى بولەك بولەك. ءبىر قونعان جۇرتقا قايتادان ەل قونبايدى. قىتاي قازاعى كوشىپ جۇرەدى. بۇل ەل مەن شەكتەس تورعاۋىت قالماقتارى مۇنان 10 جىل بۇرىن قىسقى قىستاۋى جوق ەدى. 10 جىلدان بەرى ەل قىستاۋ سالا باستادى. بۇل جاقتا قىس كوپ بولمايدى. سوندىقتان كيىز ۇيدە دە كۇنەلتىپ وتىرا بەرەدى. جەرى تاۋ-تاس، اربا جۇرە المايدى. مۇنارلانعان ورماندىق، الما-ورىك سەكىلدى جەمىستەر جابايى وسەدى.

مال شارۋاشىلىعى

مالعا باي. كاسىبى – مال ءوسىرۋ. ەگىن كاسىبى باستالعانعا ون-اق جىل. الدىڭعى قاتار بايلاردىڭ مالى – 2 مىڭ جىلقى، ءبىر مىڭ قوي، 500 سيىر، 15-20 تۇيە بولادى.

ورتا شارۋاسىندا 500 جىلقى، 1000 قوي بولادى، 100-150 سيىر، 30-داعان تۇيە بولادى.

كەدەيلەرىندە: 3 ات، 10 سيىر، 100 قوي مالى بولادى. سوڭعى 5 جىلدىڭ ىشىندە مالى از كەدەيلەر كورىنە بەستادى. بۇعان ءتۇرلى سەبەپتەر بار.

ءبىرىنشى سەبەپ: قىتاي پاتشالىعى سوڭعى جىلداردا سالىقتى باس الىپ تۇر.

مال باعاسى ارزان: جاقسى ات 100 سوم، قوي 10 سوم، سيىر 30 سوم ساتىلادى.

ەگىس ءجايى

سوڭعى 10 جىلدان بەرلى ءبىر قاتار ەگىن كاسىبىنە اينالدى، دەگەن مەن جالپى بەيىمدەلىپ كەتكەن جوق. ءالدى شارۋالار ءۇي باسىنا 10 شەتەن، كەدەيلەرى 2 شەتەن جەر سالادى.

ەگىن سالمايتىندار مالدارىن ءوسىرىپ قاراپ وتىرادى.

ەگىنگە قولايلى قارا توپىراق جەر وزەن الاپتارى. ەگىندى سۋارىپ شىعارادى.

قىتاي قازاعىنىڭ ەگىنىنە جاۋىننىڭ كەرەگى جوق.

وتىرىقشىلىق رەتى

سوڭعى 10 جىل ىشىندە اعاشتان قازاقتار جاقسى ۇيلەر سالدىرا باستادى. ءۇي سالۋشىلار ورىستان قاشىپ بارعاندار. بۇلار جالدانىپ قىزمەت ىستەيدى.

سوڭعى كەزدە بىلعارى زاۋىتىن سالدىرۋشىلار بولا باستادى.

ۇكىمەت بۇلاردان سالىعىن الدى. ورىس جۇرتىنان قاشىپ بارعان قاشقىندار بار. بۇلاردىڭ بەدەلى جوق. تەك تاماعى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. كەيدە قازاقتاردىڭ ەڭبەگىن بەرمەي قۋىپ جىبەرەتىن كەزدەرى دە بولادى.

اكىمشىلىك رەتى

قىتاي قازاعىندا سايلاۋ مەن بولاتىن بولىس، ستارشىن جوق. ءوزى ولسە بالاسى ءيا پاموشنيگى بولا بەرەدى. ەلۋ باسى (داۆرەنىي) لەردە سولاي. بۇلاردىڭ ۇكىمەتكە قىزمەتى تەك مالدان نالوگ جيناپ بەرۋ بولادى.

بولىس ستارشىندارىنىڭ ۇستىنەن «گۇڭ*» قارايدى. گۇڭ گۋبەرناتىرعا باعىنادى.

قىتاي قازاعىندا ەسكى جامان ادەت كوپ. بولىس، ستارشىندارىنىڭ الاتىن پاراسىنىڭ سانى جوق. بولىستىڭ جىلقىسىنا ءبىر تۇندە قوسىلعان ات ايعىردى ەسەپتەي المايسىڭ.

اعارتۋ ءىسى

مۇنان 15 جىل بۇرىن قىتاي قازاعىندا ءتىپتى وقۋ بولماعان. 1910-ىنشى جىلدارى تاتار قازاق مۇعالىمدەرى بارىپ كەي جەرلەرىندە وقۋ باستالعان. سونان بەرى وقۋ جاعى ەداۋىر كوتەرىلدى.

قىتايشا وقۋ 16-ىنشى جىلى باستالدى. بۇ كۇندە قىتاي مەكتەپتەرىندە وقۋشى قازاقتار بار: ايەل اراسىندا وقۋ جوق. مىڭنان بىرەۋى مەكتەپكە كىرە المايدى.

قىتاي قازاعىنا مەملەكەت ىشىندە بولىپ جاتقان ازامات سوعىسى ىلاڭىنىڭ اسەرى تيمەيدى. تەك نالوگىن تولەپ قانا وتىرادى.

(جالعاسى بار)

ق. ب.

«قىزىل تۋ». 1926 №96. 28 اگۋست

قىتاي قازاقتارى جايىنان

(مۇعالىم م.بەكتۇرلىۇلى مەن اڭگىمە)

(باسى 95-ساندا)

ادەت عۇرپى جايىندا

قىتاي قازاعىندا قازاقتىڭ مۇنان بۇرىنعى 100 جىلدىق ادەت سالتىنىڭ ءبارى بار.

مىسالى: اس بەرۋ، ولگەنگە داۋىس قىلۋ، تاعى...تاعىلار...

قىتاي قازاعىندا ايەل تۇرمىسى ناشار. ايەل مالشا جۇمسالادى. 6 قاتىن الىپ وتىرعان بايلار بار. ءبىر كىسىگە ايتتىرىلعان قىز ەكىنشى بىرەۋگە تيە المايدى. ەرى ولسە امانگەرلىك قۇداي بۇيرىعىنداي. قالىڭ مال دەگەن باياعى قالىبىندا. قىسقاسى ايەل تۇرمىسى وتە ناشار.

سوندىقتان گرانداعى ەلدىڭ قاتىن قىزدارى كەڭەس ەلىنە قاشىپ شىعىپ جاتىر.

دەن ساۋلىق جايى

قىتاي قازاعىندا ءتۇرلى جۇقپالى اۋىرۋلار كوپ. تەڭگە قوتىر، مەرەز، سوز، قۇرت اۋىرۋ تاعى سوندايلار. ۇكىمەتتىڭ بەرىپ وتىرعان جاردەمى جوق. قالىق باياعى ءوز باقسىلارى مەن اۋىرەلەنىپ ءجۇر.

كەڭەس روسياسىنداعى قازاقتار مەن ارالاس شامالى. جاقىن جەر بىزگە جەتىسۋ گۋبەرنەسى (الماتى قالاسى). قۇلجاعا تەمىر جول كەلمەيدى. قازاعستاننان «ەڭبەكشى قازاق»، جەتىسۋدان «ءتىلشى» گازەتتەرى بارادى. بىراق قىتاي ۇكىمەتى باقىلاپ وتىرادى. قورىتىندى سوزىندە مولداعالي جولداس بىلاي دەدى:

«قىتاي قازاعىنا كۇننەن كۇنگە مال شارۋاشىلىعى ازايىپ، ەگىس وتىرىقشىلىققا بەيىمدەلۋ كولەمدەنىپ كەلەدى. تۇرمىس قۇبىلعان سايىن، اكىمدەردىڭ دە بۇزىقتىعى ءورشىپ، قالىقتىڭ تومەنگى جاعىنا ءزابىرى كۇشتى. رەسەي قۇراماسىنداعى كەڭەستىڭ اسەرى قىتاي قازاقتارىنا دا تيمەي وتىرعان جوق. كەدەي شارۋالار كەڭەس ورناتۋدى تىلەيدى. ءومىر تۇرمىسى دامىلسىز تارتىسۋدا. ءمىنى، قىسقاشا قىتاي قازاقتارنىڭ قالى وسى».

جولداس مولداعالي بەكتۇرلىۇلى ورال ۋيەزى جۇبانىشكول بولىسىنىڭ قازاعى. رۋى جاباعى كەردەرى. بۇل جولداس 1900  ءىنشى جىلداردا عىلىم ىزدەپ تۇركيەگە بارىپ، ودان ءبىر نەشە جىلداي ازيا، ەۋروپا قالالارىن كەزىپ ءجۇرىپ، 1909 ءىنشى جىلى قىتاي قازاقتارىنا بارىپ مۇعالىم بولعان. سودان بەرى بەكتۇرلىۇلى قىتاي جەرىندە. ەندىگى ماقساتى تۋعان جەرى ورال گۋبەرنەسىنە كەلمەك.

ق. ب.

جەتىسىنە ءۇش رەت شىعاتىن ورالدىڭ گۋبەرنەلىك پارتيا كاميتەتى مەن اتقارۋ كاميتەتىنىڭ ءتىلى.

ۋاقىتشا شىعارۋشى: ساپاۇلى ت. (ت. سافيەۆ)

تيراج: 1550

دايىنداعان: اباي مىرزاعالي 

Abai.kz