وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن بەلگىلى تاريحشى الىمعازى دالۋەتحانۇلىمەن كەزدەسكەنىمىزدە قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسى جونىندە ءبىراز اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارعان. عالىم بۇل جايتتى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ۇيىمداستىرعان باسقوسۋدا قىتاي عالىمدارىنىڭ الدىندا اشىق ايتتىم دەپ وتىر. ال ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ  پىكىرىنشە - «قىتايمەن شەكارالاس ون بەس مەم­لە­كەتتىڭ ىشىندە قىتاي ۇكىمەتىنىڭ كە­لى­سى­مىمەن تولىقتاي شەكارا ماسەلەسىن تيا­ناق­تاپ العان جالعىز مەملەكەت بولسا، ول – قازاقستان». سوندا الىمعازى داۋلەتحانۇلى شىر-پىر بولىپ جۇرگەن  قانداي شەكارالىق ماسەلە؟

- تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءبىر تۇتاس، كەمەلدى تاريحىن جازۋ ءۇشىن شەتەلدەگى تاريحي دەرەكتەرگە نازار اۋدارعان ءجون. دەگەنمەن ءار ەلدىڭ عالىمدارى تاريحتى ءوز ەلىنىڭ، مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىنە ساي تارقاتادى.  ال بىزدە قازاق تاريحىن جان-جاقتى تالداپ جازاتىن جاس بۋىن تاريحشىلار بار ما؟ شىن مانىندە ءبىزدىڭ ەلدە كادر دايىنداۋ ءىسى دۇرىس قولعا الىنباعان. سول سەبەپتى دە كوبىندە ءوزىمىز تۋرالى شەتەلدىڭ جازعاندارىنا جۇگىنەمىز. مىڭ جەردەن مىقتى دەسەك تە، جات مەملەكەتتىڭ عالىمدارى بىزگە تاريح جازىپ بەرمەيدى. ءتىپتى ولاردى ءوز وتاندارىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋشىلار دەسەك تە بولادى، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن الىمعازى اقساقال.

وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن بەلگىلى تاريحشى الىمعازى دالۋەتحانۇلىمەن كەزدەسكەنىمىزدە قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسى جونىندە ءبىراز اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارعان. عالىم بۇل جايتتى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ۇيىمداستىرعان باسقوسۋدا قىتاي عالىمدارىنىڭ الدىندا اشىق ايتتىم دەپ وتىر. ال ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ  پىكىرىنشە - «قىتايمەن شەكارالاس ون بەس مەم­لە­كەتتىڭ ىشىندە قىتاي ۇكىمەتىنىڭ كە­لى­سى­مىمەن تولىقتاي شەكارا ماسەلەسىن تيا­ناق­تاپ العان جالعىز مەملەكەت بولسا، ول – قازاقستان». سوندا الىمعازى داۋلەتحانۇلى شىر-پىر بولىپ جۇرگەن  قانداي شەكارالىق ماسەلە؟

- تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءبىر تۇتاس، كەمەلدى تاريحىن جازۋ ءۇشىن شەتەلدەگى تاريحي دەرەكتەرگە نازار اۋدارعان ءجون. دەگەنمەن ءار ەلدىڭ عالىمدارى تاريحتى ءوز ەلىنىڭ، مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىنە ساي تارقاتادى.  ال بىزدە قازاق تاريحىن جان-جاقتى تالداپ جازاتىن جاس بۋىن تاريحشىلار بار ما؟ شىن مانىندە ءبىزدىڭ ەلدە كادر دايىنداۋ ءىسى دۇرىس قولعا الىنباعان. سول سەبەپتى دە كوبىندە ءوزىمىز تۋرالى شەتەلدىڭ جازعاندارىنا جۇگىنەمىز. مىڭ جەردەن مىقتى دەسەك تە، جات مەملەكەتتىڭ عالىمدارى بىزگە تاريح جازىپ بەرمەيدى. ءتىپتى ولاردى ءوز وتاندارىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋشىلار دەسەك تە بولادى، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن الىمعازى اقساقال.

ءبىزدىڭ ينستيتۋت تاراپىنان ۇيىمداستىرىلعان «حالىق – تاريح تولقىنىندا» اتتى دوڭگەلەك ۇستەلگە شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنان 3 قىتاي، ءبىر قازاق عالىمى قاتىستى. بۇل رەسمي تۇردەگى ماڭىزدى باسقوسۋ بولدى.  «شىڭجاڭنىڭ تولىق تاريحىن» جازۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى مياۋ پۋشاننىڭ ايتۋىنشا، ولار 3 جىلدان بەرى  15 تومدىق «شىڭجاڭنىڭ تولىق تاريحىن» جازۋدى قولعا الىپتى. بۇل دەگەن ءسوز بىزبەن ىرگەلەس وتىرعان شىعىس تۇركىستاننىڭ تاريحى، تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ تاريحى دەگەن ءسوز. ىرگەلەس ەل بولعاندىقتان ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى قولعا العان 10 تومدىق(20 كىتاپ) «قازاقستان تاريحى» دا اتالعان 15 تومدىقپەن تىكەلەي قاتىستى. سوندىقتان ولارمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا جۇمىس جاساۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ءىس.

- سونىمەن قانداي كەلىسىمدەرگە كەلدىڭىزدەر؟

- 300 جىل بويى جۇرگىزىلگەن رەسەيدىڭ بوداندىق ساياساتىنىڭ اسەرى مە، كەيدە ءبىز شەتەلدەن كەلگەن عالىمدارعا قالاي قاراۋ كەرەكتىگىن، ءوزىمىزدى قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىمىزدى بىلمەي جاتامىز. بۇل جاعىنان قىتاي جاعى كۇلىپ ءجۇرىپ، ءبىزدىڭ اۋىزىمىزدى اڭقيتىپ كەتەدى. سوندىقتان ولار كۇلسە بىرگە كۇلىپ، ولار ىرجيسا بىرگە ىرجيىپ وتىرا بەرۋ – ءبىزدىڭ ەڭ ۇلكەن ايىبىمىز. ءبىز - قازاقتار وسى قازاقستاننىڭ قوجايىنىمىز، وسى ەلدىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ازاماتتىق پارىزىمىز. ءتىپتى، اتىشۋلى ماۋ زىدۇڭ  كوردەن ءتىرىلىپ كەلسە دە ءوز جەرىمىزدە، ءوز ەلىمىزدە تۇرىپ مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاي الماساق كىم بولعانىمىز؟ بۇل رەتتە دە وسىلاي بولدى. ولار وزدەرىن تانىستىردى، ءبىز ءوزىمىزدى تانىستىردىق. بايقاسام، باسقوسۋىمىز وسىلاي اياقتالاتىن سياقتى. ال ولاردىڭ دايىنداپ جاتقان 15 تومى مەن ءبىزدىڭ 10 تومنىڭ اراسى قالاي بولادى دەگەن اڭگىمە جايىندا قالدى. رەسمي بايانداما جاساۋشىلار اراسىندا اتىم بولماسا دا سوڭعى وتىرىستا امالسىزدان ءسوز الۋعا ءماجبۇر بولدىم. «15 تومدىق «شىڭجاڭنىڭ تولىق تاريحىن» جازىپ جاتقاندارىڭ قۇتتى بولسىن. بۇل وتە كەرەمەت ەڭبەك. دەگەنمەن، كۇنى كەشەگە دەيىن تاريحتى جازۋ دا ۇلكەن بۇرمالاۋشىلىققا بارىپ جۇرگەندەرىڭدى بىلەسىڭدەر مە؟ جوق الدە بۇل سەندەر ءۇشىن قالىپتى جايت پا؟ سەندەرگە ايتارىم - جازعاندارىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىزبەن، تاعدىرىمىزبەن تىكەلەي قاتىستى دۇنيە. سوندىقتان ءبىزدىڭ پىكىرلەرىمىزبەن دە ەسەپتەسۋلەرىڭ مىندەت. اقيقات دەگەن جالعىز. وندا قازاقتىڭ اقيقاتى، قىتايدىڭ اقيقاتى دەگەن اقيقات جوق. ويتكەنى بۇل تاريح ءوتىپ كەتكەن، قانمەن جازىلعان تاريح. ونى بۇرمالاپ، جوق نارسەنى بار قىلام دەپ تىراشتانۋ ۇلكەن قاتەلىك» دەدىم.

- ول قانداي بۇرمالاۋشىلىق ەدى؟

- مىنە سونى ايتايىن دەپ وتىرمىن. تۋرا جۇرتتىڭ كوزىنشە قىتاي وقۋلىعىنداعى كارتانى كورسەتىپ، ءسوزىمدى ارىقاراي جالعادىم. «تاڭ داۋىرىندە ياعني 1300 جىل بۇرىن سىزعان كارتالارىڭ بار. سول كارتا قازىرگى كۇنگە دەيىن وقۋلىقتارىڭدا تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلىپ كەلەدى. سويتەسىڭدەر دە ء«بىز قازاقستانمەن تاتۋ كورشى، بەيبىت قاتار تۇراتىن مەملەكەتپىز، ارامىزدا ەشقانداي تۇسىنىسپەۋشىلىك جوق»  دەيسىڭدەر.  بۇل نە؟ ديپلوماتياداعى ەكىجۇزدىلىك دەيمىز بە، جالعان تاريح دەيمىز بە؟ نە دەپ اتايمىز. ەكىنىڭ ءبىرى عوي: نە بۇدان 1300 جىل بۇرىن سىزىلعان كارتا بويىنشا مىنا قىرعىزستان، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن شىعىسى، تاجىكستانعا دەيىنگى ارالىقتىڭ ءبىراز جەرى بىزدىكى ەدى دەپ تالاپ ەتۋلەرىڭ كەرەك. نە حالىقارالىق نورماعا ساي بەكىتىلگەن  شەكارا بويىنشا جالعان تاريح جازۋلارىڭدى توقتاتۋعا تيىسسىڭدەر. وعان اناۋ-مىناۋ دەپ كولگىرسۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى ءجۇز ميلليونداعان قىتاي بالاسى وسى جازبالارىڭمەن ۋلانىپ، تۇركى جۇرتىنا ەسەسى كەتكەندەي بولىپ ءجۇر. ياعني كەلەشەكتە وسى تاريحي ادىلەتسىزىكتى تۇزەيمىز دەپ ەكى قولىنا تۇكىرىپ وتىر. سەندەردىڭ تاربيەلەرىڭنىڭ باعىتى - وسى. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە سەلقوس قاراۋعا ءبىزدىڭ قاقىمىز جوق. ال ەندى وسى «ەرتەگىلەرىڭدى» 15 تومدىق «شىڭجاڭنىڭ تولىق تاريحىندا» قالاي جازاسىڭدار؟ ءبىز سىزدەردى وسىندا ءىشىپ-جەۋ ءۇشىن، «سەن جاقسى، مەن جاقسى» دەۋ ءۇشىن شاقىرعان جوقپىز، ءتيىستى ماسەلەلەردى تالقىلايىق دەپ وتىرمىز» دەدىم.  

- قىتاي عالىمدارى قانداي ءۋاج ايتتى بۇل پىكىرىڭىزگە؟

- تۇرا تۇر، مىنە ايتىپ كەلە جاتىرمىن عوي. «از ۇلتتار حانزۋلاردان ايىرىلا المايدى، حانزۋلار از ۇلتتاردان ايىرىلا المايدى» دەپ «قوس ايىرىلماۋدى» شىعاردىڭدار. بۇل نە؟ وسىنداي دا لوگيكا، وسىنداي دا ساياسات بولا ما؟ مىناۋ قازاقشا ايتقاندا كوتەن زورلىق قوي. بولىنبەيتىن ماڭگىلىك نە بار ەكەن؟ بۇعان قانداي «گارانتيالارىڭ» بار؟ كەشەگى سوۆەت وكىمەتى قايدا؟ سوندىقتان نەگە ءوزىڭدى ءوزىڭ الدايسىڭ؟ قىتايعا كەرەك تاۋەلسىزدىك بارلىق ۇلتقا كەرەك» دەپ ءبىر توقتادىم.

شىندىعىنا كەلگەندە تاريحتى قازبالاي بەرسە اركىمنىڭ ايتار پىكىرى بار. مىسالى، قىتايدىڭ «ۇلى قورعانىن» مەن جاساعان جوقپىن عوي. قىتايدىڭ پاتشالارىنىڭ مودە قاعانعا، ونىڭ بالاسىنا، نەمەرەسىنە جازعان حاتتارى بار. سوندا «ۇلى قورعاننىڭ» ءىشى ماعان قاراستى، سىرتىنداعى ساداق اسىنعان حالىقتار سەنىڭ قول استىڭداعى جۇرت، ەكى ۇلى مەملەكەت بەيبىت ءومىر سۇرەمىز دەگەن سوزدەر بار. ءتىپتى «ۇلى قورعاننىڭ» سوعىلۋىنىڭ الدىنداعى مىڭ جىلدىقتى ەسەپتەسەك، سولتۇستىك قىتاي، گانسۋدان ارى قاراي شان شي، حى نان، حى بەي، دۋڭ بەي دەپ جۇرگەندەرى تۇكىلەردىڭ، ءمانجۋرلاردىڭ جەرى.

ونى قويشى، سوڭعى جىلدارعا دەيىن شىڭجاڭعا كەلگەن قىتايلار «كوۋ ليدەن قاشان كەلدىڭ؟»، «كوۋ ليگە قاشان باراسىڭ؟» دەپ ءبىر-بىرىمەن سۇراساتىن. ونداعى «كوۋ لي» دەگەنى گانسۋدان ارى قارايعى قىتاي جەرىن مەڭزەيدى.

         مەنىڭ سوزدەرىمدى تىڭداپ بولعان دەلەگاتسيا باسشىسى مياۋ مەنى قۇشاقتاعانسىپ، كۇلىپ الداۋسىراتقان بولدى. سوسىن ايتتىم: ء«دال وسى جەردە كارتاعا بايلانىستى ناقتى پىكىرىڭدى ايتشى؟» - دەپ. «بۇل وتە كۇردەلى ماسەلە عوي، وگىز ولمەيتىن، اربا سىنبايتىن ءبىر جولىن تاپساق» دەپ قۇتىلعانداي بولدى. ونىمەن سۇراسا كەلسەم كەزىندە ءبىز باسى-قاسىندا بولعان ۇرىمجىدەگى كوتەرىلىستەرگە ول دا قاتىسقان ەكەن... 

- ءسىز جوعارىدا ايتقان قىتايداعى تۇركىلەر مەكەندەگەن اۋماقتار تۋرالى ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا جازىلدى ما؟

- ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاريحتى جازا الماي جاتقاندا كورشىلەردىڭ تاريحىنا قاتىستى دۇنيەنى جازۋ سانامىزعا كەلمەيدى عوي. ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا «ەجەلگى، ورتا عاسىر تاريحى جانە ىرگەلەس ەلدەر تاريحى» دەگەن ءبولىم اشىلدى. قازىر ونىمەن اينالىستان كادر دا، قاراجات تا جوق. وسى تۇرعىدان ءبىز اقساپ جاتىرمىز. ەگەر قىتايمەن تەريتوريا بويىنشا «داۋلاساتىن» بولساق، اڭگىمە كوپ قوي. بىراق ءبىز بارىمىزدى بەرىپ قۇتىلىپ كەلەمىز، ايتەۋىر... «اسپان استى ەلى» دەپ جازاتىن نادان جۋرناليستەردىڭ تىرلىگى ءتىپتى جاندى كۇيدىرەدى.

- قىتاي تاراپىنىڭ مۇنداي قيتۇرقىلىعىنا نە ىستەي الامىز؟

- ءسوزىمنىڭ سوڭىندا ولارعا قايتالاي ەسكەرتتىم. «ەگەر  ەندىگى وقۋلىقتارىڭنىڭ ىشىندە تاعى وسى بۇرمالاۋشىلىق قايتالاناتىن بولسا، مەن بۇل ماسەلەنى حالىقارالىق دەڭگەيدە كوتەرەمىن. الەمدىك تاريحشىلاردىڭ الدىنا ماسەلە قويامىن. حالىقارالىق سوتقا بەرەمىن. سەندەر ودان قورقىپ كەتپەسسىڭدەر، بىراق بۇل ءبىزدىڭ قۇقىعىمىز» دەدىم.

اڭگىمەلەسكەن - ەلدوس ەسەنكەلديەۆ

• قىتاي تاريحشىلارى نە جازىپ جاتىر؟:

 «…اپيىن سوعىسى تۋىلۋ قارساڭىندا شارروسسيا (پاتشالىق رەسەي – ج.ش) ەرتىس وزەنىنىڭ جوعارعى اعارىنا ىشكەرىلەي كىرىپ، شاپقىنشىلىق كۇشىن ونان ارى قازاق ساحاراسىنا قاراي كەڭەيتە تۇسكەن ەدى. ەلىمىزدىڭ بالقاش كولىنىڭ (قىتايدىڭ دەگەنى – ج.ش) شىعىسىنا كوپتەگەن اسكەري بەكىنىستەر سالىپ، ولاردى تاس جولدارمەن تۇتاستىردى. 1854 جىلعا جەتكەندە سەميپالاتينسكيدەن (سەمەيدەن – ج.ش) قۇربان الماتىعا (قازىرگى الماتى) دەيىن سوزىلاتىن جاڭا سيبيريا قامال لەنياسىن سالىپ، ەلىمىزدىڭ بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ۇلان-بايتاق تەريتورياسىن باسىپ الدى. 2-رەتكى اپيىن سوعىسى تۇسىندا، شارروسسيا قۇربان الماتىنى تىرەك ەتە وتىرىپ، شاپقىنشىلىعىن ونان ارى كەڭەيتىپ، ەلىمىزدىڭ ىستىقكول ماڭايىنداعى جانە شۋ وزەنى الابىنداعى بارلىق جەرلەرىن دەرلىك زورلىقپەن باسىپ الدى…

شارروسسيا ەلىمىزدىڭ كەڭ-بايتاق باتىس تەريتورياسىن باسىپ العاننان كەيىن، مۇنى شارت جاساۋ فورماسى ارقىلى تۇراقتاندىرىپ، زاڭداستىرۋعا ۇرىندى…1864 جىلى شارروسسيا اسكەري قىسىم جانە ديپلوماتيالىق الداپ-ارباۋ جولىمەن چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنە «جۇڭگو مەن روسسيانىڭ باتىس سولتۇستىك شەكارانى تەكسەرىپ-ايىرۋ كەلىسىمىنىڭ ەستەلىگىنە» قول قويعىزدى. وسى كەلىسىم جانە كەيىن قول قويىلعان ءۇش شەكارانى ايىرۋ توقتامىنا ساي، شارروسسيا ەلىمىزدىڭ بالقاش كولىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنەن 440 مىڭ شارشى كيلومەتردەن استام تەريتوريانى ءبولىپ الدى».

«شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى» وقۋلىعى،  1999 جىلعى باسىلىمى

Abai.kz