ساۋاتسىز اۆتور، ءدۇبارا وقۋلىق – ۇرپاق سورى!
تومەندە ءبورىباي كارتەننىڭ «مەكتەپ» باسپاسىنان 2006 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتى» (XIX ع.) وقۋلىعى جايلى سىن ماقالاسىن جاريالاپ وتىرمىز.
ماقالادا اتى اتالعان اۆتوردىڭ، وقۋلىقتى شىعارۋشىلاردىڭ قارسى ايتار ءۋاجى بولسا، جاريالاۋعا دايىن ەكەنىمىزدى ەسكەرتەمىز!
Abai.kz
تومەندە ءبورىباي كارتەننىڭ «مەكتەپ» باسپاسىنان 2006 جىلى جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتى» (XIX ع.) وقۋلىعى جايلى سىن ماقالاسىن جاريالاپ وتىرمىز.
ماقالادا اتى اتالعان اۆتوردىڭ، وقۋلىقتى شىعارۋشىلاردىڭ قارسى ايتار ءۋاجى بولسا، جاريالاۋعا دايىن ەكەنىمىزدى ەسكەرتەمىز!
Abai.kz
جاميعاتقا ايتپاعىمىز بار ەدى. ول - 10-سىنىپقا ارنالعان، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ قوعامدىق-گۋمانيتارلىق باعىتىندا ارنالعان «قازاق ادەبيەتى» (XIX ع.) وقۋلىعى تۋراسىندا. الماتى قالاسىندا، «مەكتەپ» باسپاسىنان 2006 جىلى جارىق كورگەن. بۇل جايىندا بۇرىنىراقتا دا ءسوز قوزعاعانبىز. قايتا جاڭعىرتىپ بايانداۋدى ءجون سانادىق. قايسىبىر قارىنداس بەيحابار بولار ورىن العان كەلەڭسىزدىكتەن. سولار ءبىلسىن دەدىك. وي ءتۇسىرسىن دەدىك. ءسوزىمىز مىڭنىڭ بىرەۋىنە عانا جەتىپ جاتسا دا شۇكىرشىلىك قىلامىز. حوش، سونىمەن. سوزباقتاماي ايتارىمىزعا كوشەيىك.
كىتاپتى قۇراستىرۋشى-اۆتورلاردىڭ ءبىرى - گ.قۇرمانباي ء «انشى – سازگەر اقىندار» اتتى بولىمگە «سەگىز سەرى باھرامۇلى شاقشاقوۆ» دەگەن تاقىرىپتى ەنگىزگەن-ءدى. بىراق «ونىڭ» قاراتاي بيعوجين ەسىمدى كەمتار كىسىنىڭ ۇعا قولجازبا قورىنا وتكىزىپ قالاماقى الۋ ءۇشىن ويدان شىعارعان كەيىپكەرى ەكەنىنەن قازىر كوپشىلىگىڭىز حاباردارسىزدار. بۇعان بايلانىستى قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ شەشىمى (27.11.2006 جىل. № ك–1514 / 1) رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردا جاريالاندى. (قاراڭىز: «انا ءتىلى». № 5. 1.02.2007; «جۇلدىز». № 3. 2007; «قازاق ادەبيەتى». № 5. 2.02.2007 جىل.) بۇدان كەيىن دە قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عالىمدارىنان قۇرىلعان تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ «سەگىز سەرىنىڭ» جاساندى تۇلعا ەكەنىن انىقتاعان قورىتىندى – ساراپتاماسى (6.02.2007 جىل، № 056/35 - 0325) رەسپۋبليكالىق «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە (№ 29. 20.07.2007 جىل.) جارىق كوردى. سوندىقتان اق- قاراسى اشىلىپ، نۇكتەسى قويىلعان شارۋانى قايتا قاۋزاۋدىڭ ەش ءمانى جوق.
ايتپاعىمىز بۇل ەمەس، باسقا. بىرنەشە جىل مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىتىلعان تاقىرىپ ماتىندەرىنە قاتىستى. سوعان كوشەيىك ەندى. جوعارىدا اتالعان وقۋلىقتا يساتاي باتىرعا «سەگىز سەرىنىڭ» ارناعان ولەڭى دەپ مىنا ءبىر شۋماقتار ۇسىنىلعان-تىن وقۋشىلارعا، وقىيىق. بىلاي دەيدى:
ء «وتتى» دەپ ەر يساتاي ەستىگەندە،
قاسىمدا قايعى جەدى سەرىلەر دە.
قولىمدا بولات قانجار شارت ءۇزىلدى،(؟)
مايرىلدى تاسقا تيمەي سەمسەرىم دە. (؟)
شەشىلدى كەرمەدەگى ارعىماعىم، (؟)
ءوشتى مە جانىپ تۇرعان شامشىراعىم ؟ (؟)
ايرىلىپ يساتايداي اسىل ەردەن،
كەتتى عوي سۋدان تازا، سۇتتەن اعىم. (؟)
كەتىپتى قالىڭ اسكەر ءبارى تاراپ،
اقبۇلاق قاپتاي قونعان ەكى جاعىن ...» (قازاق ادەبيەتى. 301- بەت.)
ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتكەن. سويلەمدەردىڭ ماعىناسى ۇعىنىقسىز، ءوزارا ەش بايلانىسى جوق. مىسالى، «قولىمدا بولات قانجار شارت ءۇزىلدى»، (؟) «ايرىلىپ يساتايداي اسىل ەردەن، – كەتتى عوي سۋدان تازا، سۇتتەن اعىم» (؟) دەگەن ت.ب. مي اينالدىراتىن بالدىر – باتپاقتاردى شاكىرتتەرگە وقىتىپ گ.قۇرمانباي نەندەي ماقساتقا جەتپەك بولدى ەكەن؟! وسى ويلاندىرادى ءبىزدى.
بۇدان كەيىن «سەگىز سەرىنىڭ» «شومبال بي» اتتى «ولەڭىن» كەلتىرەدى تاعى. بىلاي دەلىنگەن وندا:
«يساتاي – كىشى ءجۇزدىڭ كوسەمى ەدى، (12)
نەسىنە سەن شايقاستىڭ كەمەڭگەرمەن؟ (11)
ماحامبەت – ءۇش الاشتىڭ شەشەنى ەدى، (12)
قالايشا سەن داۋلاستىڭ اسىل ەرمەن؟ (11)
يساتاي، ماحامبەتتە ەش جازىق جوق ... (11)
قازاقتى پاتشا اعزامعا ساتپاق بولىپ، (12)
يساتاي، ماحامبەتتى اتپاق بولىپ، (11)
وزىنشە پىسىقسىنىپ جۇرسەڭ – داعى، (11)
قالماسسىڭ جۇرت الدىندا اپپاق بولىپ ...» (11) (قازاق ادەبيەتى. 302 - بەت.)
بۇل–تازا ولەڭ ەمەس! شاتپاقتىڭ كوكەسى. ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەگەندىكتەن، وسىنداي ۇيقاستان، ماعىنادان، ىرعاقتان، كوركەمدىكتەن جۇرداي ءدۇبارا دۇنيەنى پوەزيا قاتارىنا جاتقىزۋى قۇراستىرۋشىنىڭ.
گ.قۇرمانباي مۇنىمەن توقتالمايدى، ول: «اقىننىڭ ءۇبى باتىرعا ارناعان ولەڭى دە اسقاق رۋحپەن جازىلعان، كوركەمدىگى جوعارى شىعارما»، – دەپ مىنا ءبىر كوكجاسىق شۋماقتاردى سوزىنە ايعاق قىلىپ، مىسالعا كەلتىرەدى:
ء «ۇبى، امان كەلدىڭىز بە، كوزدىڭ نۇرى؟ (؟) (12)
سەن كەلگەن سوڭ اشىلدى-اۋ كوڭىل كىرى. (12)
«قولداي كور ەر ءۇبىنى» دەپ تىلەۋشى ەم، (12)
اۋليە، امبيەلەر، كامال ءپىرى». (؟) (11) (قازاق ادەبيەتى. 302 - بەت.)
شۋماق ولەڭ تالاپتارىنا، شارتتارىنا ساي ەمەس. بۇنداي موجانتوپايلارعا قازاق ءسوز ونەرى تەورياسى عىلىمىنىڭ اتاسى احمەت بايتۇرسىنوۆ بىلاي دەپ باعا بەرگەن: «مۇندا جورعاق ءجۇرىس سياقتى داۋىستى ءبىر قالىپتى تەربەتىپ، كەلىستى كورسەتەتىن ولەڭ جورعاعى جوق. ولەڭنىڭ باسقا سوزدەردەن ايرىلاتىن نەگىزدىك قاسيەتى جورعاعى. ودان ايرىلسا ولەڭ بولا المايدى. جورعاعى جوق بولعان سوڭ بۇل ءسوز دە ولەڭ بولىپ شىعا الماي تۇر». (قاراڭىز: بايتۇرسىنوۆ ا. شىعارمالارى: ولەڭدەر، اۋدارمالار، زەرتتەۋلەر. – الماتى: «جازۋشى»، 1989, 200 - بەت.)
شۋماقتىڭ ءبىرىنشى تارماعىنداعى «كوزدىڭ نۇرى» دەگەن جىلى لەپەس ەرەسەك ادامعا ەمەس، بالاعا باعىشتالاتىن ادەتتە، ەمىرەنگەندە، جاقسى كورگەندە. ال ءتورتىنشى جولداعى «كامال ءپىرى» دەگەن تىركەستىڭ بەرىپ تۇرعان ماعىناسى تۇمان. «كامال» كوبىنە ايەل ەسىمى بوپ كەلەدى. ارابتان ەنگەن ءسوز، «تولىقتىق»، «جەتىكتىك»، «تۇتاس» دەگەن ۇعىمدا.
جوعارىداعى نازارعا ۇسىنىلعان شاتپاقتاردىڭ ولەڭ ءسوز ەمەس ەكەنىن قازىرگى ورتاقول اقىنداردىڭ كەز كەلگەنى ايىرا الادى. نانباساڭىز وقىتىپ كورىڭىز، سولاردىڭ بىرىنە.
وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، الگى گ.قۇرمانباي: «سەگىز سەرىدەن قالعان ناقىل سوزدەردىڭ ءوزى ءبىر توبە»، – دەپ ءدامى جوق، تاتۋى جوق مىنا بوس سوزدەردى شاكىرتتەرگە ۋاعىز قىلادى ودان ءارى: ء«ار ەلدىڭ جادىنا قاراي (؟) جاۋىنگەرى بار»، «ونەرسىز ءومىر – بوس ءومىر»، «تۋرا ايتقان تۋرا قارايدى» ت.ب. (قازاق ادەبيەتى. 303 - بەت). الايدا، بۇلار تاعىلىمى زور ناقىلداردىڭ جۇگىن كوتەرىپ تۇرعان جوق. تۇيتە تانىم تالعامى.
«ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەيدى حالىق. وسىنداي «پوەزيالىق ۇلگىنى» ونەگە قىلىپ، ساناسىنا سىڭىرگەن شاكىرتتەردىڭ دە تانىم- دارەجەسى سول كىتاپ اۆتورى قۇرمانبايلاردىڭ دەڭگەيىندە قالىپتاسپاق. تالاسسىز اقيقات.
تەرىس تاربيە بەرۋدەگى سوراقىلىق مۇنىمەن بىتپەگەن. ول – جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ قوعامدىق – گۋمانيتارلىق باعىتىنداعى 10-سىنىبىنا ارنالعان «قازاق ادەبيەتى (XIX ع): حرەستوماتيا» اتتى (الماتى، «مەكتەپ» باسپاسى» جاق، 2002 جىل) بايقاۋ وقۋ قۇرالىندا دا جالعاسقان. (قۇراستىرعاندار: ز.احمەتوۆ، ۇ.اسىلوۆ.)
وسى كىتاپتىڭ ء«انشى. سازگەر. اقىندار» دەگەن 2- بولىمىنە «سەگىز سەرى» تاعى ەنگىزىلىپتى. «ونىڭ» شىعارمالارى دەلىنىپ حالىق اندەرى – «اقباقاي»، «اقەركە»، «القوڭىر»، «ايكەن-اي»، «گاۋھارتاس»، «عايني»، «جىلوي»، «يليگاي»، «كوكەم - اي»، «نازقوڭىر»، «ساۋلەم-اي»، سونداي-اق، سۇمدىق ىستەرى ابدەن دالەلدەنىپ اشكەرە بولعان قاراتاي بيعوجين دەيتىننىڭ ءوز قولىمەن ماتىندەرىن بۇرمالاپ وزگەرتكەن حالىق كومپوزيتورى اقان سەرىنىڭ «ماقپالى»، كەيىنگى ءداۋىر سازگەرى باكىر تاجىباەۆتىڭ «اقبۇلاعى» ت.ب. تەلىنىپتى. (قازاق ادەبيەتى (XIX ع): حرەستوماتيا. 353-360 بەتتەر.)
سونىمەن بۇل كىتاپتىڭ دا باعدار – مۇراتى ۇرپاقتى تالعامسىزدىق پەن وتىرىككە باۋلۋ.
ابدەن شەكتەن اسقان سوراقى ارەكەتتەردى كوركەمدىكتەن مۇلدە ادا بالدىر – باتپاق شۋماقتاردى وقۋلىققا ەنگىزۋ ارقىلى ودان ءارى ورىستەتكەن. مۇنى دا ايعاقتايىق.
«تۇندە مەن ۇيىقتاپ جاتىپ كورسەم ءبىر ءتۇس، (12)
بىزدەرگە اۋىر جورىق بولىپتى تۇس. (؟) (11)
ماپەلەپ جۇرگەن اققۋ عايىپ بولىپ، (؟) (11)
سوڭىنان ۇشىپ كەتتى ەكى اققۋ قۇس»، (؟) (12) – دەلىنەدى «بوز شۇبار» اتتى «ولەڭدە» (قازاق ادەبيەتى. (XIX ع): حرەستوماتيا. 355- بەت.)
مۇنداعى «ماپەلەپ جۇرگەن اققۋ عايىپ بولىپ، – سوڭىنان ۇشىپ كەتتى ەكى اققۋ قۇس» دەگەن قويىرتپاقتاردان نە تۇسىنۋگە بولادى؟! پىكىر وزەگىنە اينالىپ وتىرعان وسى وقۋلىقتى قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، اكادەميك ز.احمەتوۆ: «قازاق پوەزياسىندا ولەڭ بۋىن سانىن تۇراقتى مولشەردە ساقتاۋ ارقىلى جاسالادى»، – دەپ ەدى بۇرىنىراقتا. (قاراڭىز: قازاق سسر. قىسقاشا ەنتسيكلوپەديا. 4 - توم، الماتى، 1989, 483-484 بەتتەر.) ال ءبىز كورىپ تۇرمىز، بۇل «ولەڭدەردە» ءبىر تارماق 12, ەندى ءبىر تارماق 11 بۋىن بوپ كەلگەن. دالىرەك ايتساق، جورعاعى كەلىسپەي قالعان. عالىمنىڭ ءسوزى مەن ىسىندە بىرلىك جوق. قاراما قايشى.
حوش، «ولەڭ» ءماتىنى بىلاي جالعاسادى بۇدان كەيىن:
«بوز شۇبار اياڭعا باس الدىڭدا ەل جوق،
سۋسىندار شولدەگەندە اينا كول جوق.
بويىنان اقبۇلاقتىڭ كەلگەن شاقتا
قارسى الار ماقپال سىندى قىپشا بەل جوق».
بۇل ەندى ۇرلىق! حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، اتاقتى ءانشى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ناسيحاتتاۋىندا فونوتەكامىزدىڭ التىن قورىنا ەنگەن حالىق ءانى «بوزجورعانىڭ» بۇرمالانعان شۋماعى. دالەلدەيىك. ايگىلى دارىننىڭ ورىنداۋىنداعى وسى تۋىندى بىلاي باستالاتىن:
«بوزجورعا جورعاڭا باس، الدىڭدا ەل جوق،
ىشەتىن شولدەگەندە ايدىن كول جوق.
الىستان ات تەرلەتىپ كەلگەنىمدە،
ات ۇستاپ قارسى الاتىن بۇراڭ بەل جوق». (قاراڭىز: ۇرپاققا ءانى جەتكەن اڭىز بولىپ... عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ. الماتى، «داستان» دىبىس جازۋ ستۋدياسى، 2000 جىل.)
سالىستىرا قاراعاندا وقۋلىقتا شاكىرتتەرگە شەدەۆر دەپ وقىتىلعان «بوز شۇبار» «ولەڭىنىڭ» كوركەمدىك ساپاسى عاريفوللا رەپەرتۋارىنداعى «بوز جورعا» ءانى ماتىنىنەن وتە تومەن ەكەنىن كوزى قاراقتى جان وپ-وڭاي اجىراتادى.
سونىمەن الگى «بوز شۇبار» اتتى «شىعارما» بىلاي ءتامامدالادى:
«اقشا ءجۇز، جازىق ماڭداي، قيىلعان قاس،
ات جاقتى، بوتا كوزدى قىز گاۋھار تاس. (؟)
قىر مۇرىن، ەرنى قىزىل بۇلدىرگەندەي،
كەتكەن عوي قولدى بولىپ، سول قالىڭ شاش».
بۇل دا ولەڭ ەمەس! قالىپتى ىرعاق جوق. باسقاسىن بىلاي قويعاندا «ات جاقتى، بوتا كوزدى قىز گاۋھار تاس» دەگەن ۇعىنىقسىز تارماقتىڭ ءوزى-اق شۋماقتىڭ قۇنسىزدىعىن تولىق ايعاقتاپ تۇر.
تاعى دا ايعاق تارتايىق، وقۋلىقتىڭ بۇرىنعى باسىلىمىندا نەنى وقىتقانىنان مەكتەپ وقۋشىلارىنا. جاڭاعى «قازاق ادەبيەتى (XIX ع.):حرەستوماتيا» اتتى 10 - سىنىپقا ارنالعان وقۋلىقتا (358 - بەت) «قىزعا سالەم» دەگەن «ولەڭ» بەرىلگەن. ءماتىنى بىلاي:
«اق ءجۇزى اي بەينەلى كەيىپتە ەدى، (12)
سالعانى ءان شىرقاپ ءبايىت ەدى. (10)
ازىراق ماقپال جايلى ءسوز سۇراسام، (11)
جەڭگەسى ايتپاي سىردى، كەيىتەدى». (11)
بۇندا دا الگىندە بايانداپ وتكەن جاعداياتتار قايتالانعان. «ولەڭ» مانەرلەپ وقىعاندا سەزىلۋگە ءتيىس داۋىستىڭ اۋەزىنەن، احمەت اتامىزشا ايتقاندا، جورعاقتان ادا.
قارا ولەڭنىڭ قۇرىلىمىنا اتاقتى عالىم، پروفەسسور بيسەنباي كەنجەباەۆ: «قارا ولەڭنىڭ ءار تارماعى 11 بۋىندى، 3 بۋناقتى بولادى: ونىڭ ءبىر بۋناعى ءۇش بۋىندى، قالعان ەكى بۋناعى ءتورت - ءتورت بۋىندى بولادى»، – دەپ انىقتاما بەرگەن. (قاراڭىز: ب.كەنجەباەۆ. ادەبيەت بەلەستەرى: زەرتتەۋلەر، ماقالالار. – الماتى: «جازۋشى»، 1986, 80 - بەت.) الايدا، مىنا ءماتىن عىلىمي انىقتاماعا ەش ساي ەمەس.
«قىزعا سالەم» دەگەن سول «ولەڭنىڭ» كەلەسى شۋماعى مىناداي:
«ات قايدا بوز شۇبارداي شاپپاي جەلگەن،
ماقپالداي سۇلۋ قايدا قادىر بىلگەن.
بويىنان اقبۇلاقتىڭ كەلگەنىمدە،
شاقىرتپاي ەش پەندەگە ءوزى كەلگەن»
بۇل دا حالىق تۋىندىلارىنىڭ ورەسكەل بۇرمالانعان ءبىر ءتۇرى. وعان ءيسى قازاققا جاقسى تانىس «اقباقاي» ءانى ءماتىنىن سالىستىرا قاراۋ ارقىلى كوز جەتكىزۋگە بولادى. دالەلدەيىك ءسوزىمىزدى، وندا:
«ات قايدا اقباقايداي شاپپاي جەلگەن،
قىز قايدا قۇداشاداي كوزى كۇلگەن.
الىستان ات ارىتىپ كەلگەنىمدە،
شاقىرتپاي ەش ادامعا ءوزى كەلگەن»، – دەلىنگەن.
قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت ونەر ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ف.ع.ك. دوتسەنت س.قوساننىڭ: ...«سەگىزتانۋشىلاردىڭ» ءبارى دە سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنىڭ باسىندا اۋىز ادەبيەتىنىڭ «جالىقپاس جيداشىسى» قاراتاي بيعوجين جەكە تۇلعالارمەن ۇعا م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىنا وتكىزگەن توركىنى بەلگىسىز، تياناعى جوق، باسىم بولىگى فولكلور مەن اۋىز ادەبيەتىنەن الىنعان جانە نەگىزىنەن «قولتۋما»، بىروڭكەي «جيەندىك» جولمەن پايدا بولعان جاساندى جىر-تولعاۋلاردى ءھام سەنىمسىز ومىرباياندىق دەرەكتەردى پايدالانىپ كەلەدى»,– دەگەن سوزدەرىنىڭ اقيقاتتىعىنا مىنەكەي ءبىز كۋا بوپ وتىرمىز. (قاراڭىز: عاسىر جۇمباعى... // «قازاق ادەبيەتى». № 36, 8.09.2006 جىل).
پىكىر وزەگى – «قىزعا سالەم» اتتى ولەڭسىماقتىڭ ءۇشىنشى شۋماعىن كەلتىرەيىك ەندى، ءبۇي دەيدى:
«قونىسىم اقجايىقتىڭ شىعىسىندا،
الشىندىق (؟) ورىنبوردىڭ ۇلىسىندا (؟)
تاعدىردىڭ جازۋىمەن بولدىم عاشىق،
نايماننىڭ ماقپال اتتى ءبىر قىزىنا».
XIX عاسىردا «ورىنبور» دەگەن ۇلىستىڭ بولعانىن «قازاق ادەبيەتى. (XIX ع): حرەستوماتيا » اتتى 10 - سىنىپ وقۋلىعىنان وقىپ ءبىلىپ وتىرمىز مىنەكەي! ەستىمەگەن ەلدە كوپ.
«قىزعا سالەم» «ولەڭىنىڭ» قالعان ەكى شۋماعى دا وسى تاقىلەتتەس كۇلدىبادام دۇنيەلەر. سوندىقتان ۋاقىت جوعالتپاي باسقاسىنا كوشەيىك.
«ماقپال» اتالاتىن «شىعارما» ەنگەن الگى كىتاپقا. ءماتىنى بىلاي:
«اقشا ءجۇز، بوتا كوزدى، قاسىڭ قارا،
شاشىڭدى تۇندە جۋىپ، كۇندىز تارا.(؟)
نيازبەن ەكەۋمىز كەلگەن شاقتا،
ماقپالجان بۇلعاقتاماي بىزگە قارا». (قازاق ادەبيەتى. (XIX ع): حرەستوماتيا. 358-359 بەتتەر.)
قازاقتا تۇندە شاش جۋعان جامان ىرىم ەسەپتەلەدى. «سەگىز سەرىنىڭ» سونى بىلمەگەنى مە؟!
قۇراستىرۋشىلاردىڭ مۇنىسى دا ورەسكەل تۇردە ۇياتسىزدىقپەن قاراتاي بيعوجين بۇرمالاعان حالىق كومپوزيتورى اقان سەرى اتامنىڭ «ماقپال» اتتى ءتول تۋىندىسى. بۇنى وقۋلىقتاعى «ماقپال» مەن اقان سەرىنىڭ «ماقپالىن» سالىستىرا ساراپتاپ دالەلدەيىك، شىندىقتى اشىپ كورسەتەيىك. كومپوزيتوردىڭ ءان ءماتىنى بىلاي باستالادى:
ء «ۇيىرى قىسىراقتىڭ ماقپال قارا،
شاشىڭدى كۇندىز جۋ دا، تۇندە تارا.
الىستان ات اياماي كەلگەنىمدە،
ەي، ماقپال، قىرىنداماي بەرمەن قارا!» (قاراڭىز: قازاق اندەرى. (حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرى): – الماتى. «جازۋشى»، 2 - توم، 1968, 127 - بەت.)
ەندى وقۋلىقتاعى بۇلىنگەن، كوركەمدىگىنەن ايرىلىپ بۇرمالانعان «ماقپالدا»:
«كەلگەنىم سىر بويىندا نايمان ەلى،
قازاققا داڭقىم شىققان سەگىز سەرى.
قيىردان ات ارىتىپ، ىزدەپ كەلدىم،
ء بىر كورىپ قايتپاق بولىپ ماقپال سەنى»، – دەلىنەدى.
ال، اقان سەرىنىڭ «ماقپالى» بىلاي:
ء «ۇش جۇزگە اتىم ءمالىم اقان سەرى،
كەلگەنىم ماقپال قىزدىڭ تۋعان جەرى.
الىستان ات سابىلتىپ كەلدىم ىزدەپ،
ء بىر كورىپ قايتايىن دەپ ماقپال سەنى».
وقۋلىقتاعى «ماقپالدىڭ» «تۇزەتىلگەن» كەلەسى شۋماعىندا:
ء «بىز كەلىپ اۋلىڭا باستىق قادام،
ۇلىقتان قۋعىن كورىپ كوڭىلىم الاڭ.
ماقپالجان، شىنىمەنەن ۋادە ەتسەڭ،
الىپ قاشىپ كەتۋگە كەلەر شامام»، – دەلىنسە، اقان سەرىنىڭ «ماقپالىندا» بۇل بىلاي باياندالادى:
ء «بىز قايتىپ ەلگە تامان باستىق قادام،
سىمباتىڭ حاتقا سىيماس ايتسا تامام.
ەي، قالقا، مۇنشا نەگە زارلاناسىڭ،
ەلگە الىپ قايتپاس پا ەدىم كەلسە شامام».
وقۋلىقتاعى «ماقپالدىڭ» تاعى ءبىر شۋماعى مىناداي:
«اششىكول، تۇششىكولگە سالدىم سالىق،
ارتىندا قاپالانىپ ەلىم قالىپ.
قۇمارتقان نۇر جۇزىڭە، اسىل ماقپال،
عاشىقتىق كوكىرەگىمدى كەتتى جارىپ».
ال وسى ءماتىن اقان سەرى اتامنىڭ «ماقپالىندا» بىلايشا تۇزىلگەن:
ء «بىراز كۇن دانەتىنگە سالدىم سالىق،
ارتىمدا زارلانامىن ماقپال قالىپ.
قوسىلعان عاشىق بولىپ قايران قۇربىم،
قاسىرەتىڭ وزەگىمدى كەتتى جارىپ! »
اكادەميك احمەت جۇبانوۆ «ماقپال» شىعارماسىنا نازار اۋدارىپ، ونىڭ ءبىتىم بولمىسىنا مىناداي سيپاتتاما بەرەدى، تۋىندىنىڭ اقان سەرىنىكى ەكەنىن ناقتىلاپ ايتادى: «اقاننىڭ كوپكە بەلگىلى شۇرايلى شىعارماسىنىڭ ءبىرى «ماقپال» ... – دەي كەلىپ ءان ءماتىنىن ۇسىنعان ول، – «ماقپال» مەلوديالىق دامۋى اسا زاڭدى، تىڭداعان ادامعا اسەرى كۇشتى، ليريكامەن قاتار، درامالىق ەلەمەنتتەرى دە بار ءان. اسىرەسە دارىندى حالىق كومپوزيتورلارىندا كەزدەسەتىن كەيبىر التەراتسيالىق دىبىستار «ماقپالدى» دا كوركەمدەپ تۇر. اقاندا ول ءجيى كەزدەسپەيدى. بىراق كەرەك جەرىندە تاڭقالارلىقتاي تاۋىپ قولدانادى»، – دەپ پىكىرىن ءتامامدايدى. (قاراڭىز: زامانا بۇلبۇلدارى. – الماتى: «جازۋشى»، 1975,76-77 بەتتەر.)
الايدا، «ماقپالدى» جاساندى تۇلعا «سەگىز سەرىگە» تاڭۋشىلار: «...حاميت تىلەۋباەۆ اقان سەرىنىڭ شىعارمالارىن قۇراستىرعاندا، «ماقپال» انىنە اقاندى يە ەتكەن... مىنە، وسىنداي تۇرلەندىرۋدىڭ ناتيجەسىندە «ماقپالدى» شىعارۋشى اقان سەرى بولىپ شىعا كەلگەن » – دەگەن دايەكسىز، بوستەكى ۋاجدەرىن «دالەل» ەتىپ ۇلى كومپوزيتور اقان سەرىنىڭ اۆتورلىعىنا قول سۇققان، جوعارىدا ءبىز ايعاق قىپ كورسەتكەن ادامشىلىققا جات قياناتتارىن جاساعان. (قاراڭىز: ت.سۇلەيمەنوۆ. سەگىز سەرى. – الماتى: «ونەر»، 1991, 68 -بەت.) باسىنۋدىڭ بۇدان ارتىق ءتۇرى جوق!
تاماشا دارىن يەسى، قايتالانباس فەنومەن اقان سەرى اتامنىڭ تەك وزىنە ءتان قولتاڭباسى ايقىن اڭدالىپ تۇراتىن اۋەزىن، اسىل سوزدەرىن، وي ساپتاۋ ۇلگىلەرىن ت.ب. اردان اتتاعان بىرەۋلەردىڭ جەكە بەيادەپ ارەكەتتەرى ءۇشىن ءوڭىن اينالدىرىپ بۇرمالاۋعا، كوركەمدىك ءباسىن ءتۇسىرىپ بۇلدىرۋگە، تەگى بەلگىسىز الدەكىمگە ەنشىلەپ باسىبايلى تاڭۋعا ەشكىمنىڭ حۇقى جوق. كومپوزيتوردىڭ ۇلتتىق مادەني گەنوفوندىمىزعا قوسىپ كەتكەن اسا قۇندى، باعا جەتپەس ءتول مۇرالارى قر «مادەنيەت تۋرالى»، قر «اۆتورلىق قۇقىق جانە ساباقتاس قۇقىقتار تۋرالى» زاڭدارى نەگىزىندە ءتيىستى قۇزىرلى ورىندار تاراپىنان قورعاۋعا الىنۋى كەرەك.
قازاقتىڭ شوڭ عالىمى ماۋلەن بالاقاەۆ: ء«تىل مادەنيەتى دەگەنىمىز سويلەگەندە، جازعاندا ءتىل قۇرالدارىن ء(سوز، ءسوز تىركەسى، سويلەم تۇرلەرىن) دۇرىس قولدانىپ، ساۋاتتىلىقتىڭ، ايقىن ويلىلىق پەن ىزەتتىلىكتىڭ ونەگەسىن كورسەتۋ»، – دەپ ەدى. (قاراڭىز: س.يساەۆ، ك.نازارعاليەۆا. قازاق ءتىلى. 7 - كلاسقا ارنالعان وقۋلىق. – الماتى: «راۋان»، 1993 جىل، 171 – بەت.) الايدا، وقۋلىقتا «قۇرمەتتى عالىمدارىمىز» ۇسىنعان «ولەڭدەردەن» بۇنىڭ ۇشىعىن دا كورە المادىق.
تاريحتى بۇرمالاعان بۇل جالعان نارسەلەر باسقا دا ءپان وقۋلىقتارىنىڭ بۇرىنعى باسىلىمدارىنا ەنگەن-ءتىن (قاراڭىز: مۋزىكا: جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 5-سىنىبىنا ارنالعان وقۋلىق. (ا.جايىموۆ، ب.ىسقاقوۆ، ج.ەڭسەپوۆ، ج.سارسەمبەنوۆ) – الماتى: اتامۇرا، 2001 جىل، 56 - بەت.)
«سەگىز سەرىنىڭ» «ەڭبەكتەرى» دەپ الدەكىمدەردىڭ جانىنان شىعارعان كۇلدىبادام دۇنيەلەرىن بۇدان بىلاي مەكتەپتە وقىتۋعا بولمايدى! ويتكەنى ونىڭ بولاشاقتا تيگىزەتىن كەسىر- كەساپاتىنىنىڭ زور بولاتىنىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتتىك. بۇل جونىندە قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا «سەگىز سەرى» «مۇرالارىنا» بايلانىستى بىلىكتى عالىمداردان ارنايى قۇرىلعان تەكسەرۋ كوميسسياسى:«...كوميسسيا مۇشەلەرى سەگىز سەرى مۇراسى دەلىنىپ جۇرگەن ق.بيعوجين، م.بولاتوۆ وتكىزگەن م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى قولجازبالار قورىندا ساقتالعان، ءتۇپ-توركىنى بەلگىسىز، بۇرمالانعان، ساپاسى مەن كوركەمدىك دەڭگەيى سىن كوتەرمەيتىن ماتىندەردى (766,801,583,863 - بۋمالار) جان-جاقتى، ىرگەلى تۇردە زەرتتەلمەي، جوعارى وقۋ ورىندارى مەن مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەنگىزۋدى ورىنسىز دەپ ەسەپتەيدى», – دەگەن قورىتىندى جاسادى. (قاراڭىز: «قازاق ادەبيەتى»، № 29. 20.07.2007 جىل.) سونداي-اق، قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى دە: ء«اوي قولجازبا قورىنا ق.بيعوجين مەن م.بولاتۇلى وتكىزگەن سەگىز سەرى مۇرالارى (766,801,853,863 - بۋمالار) نەگىزىنەن العاندا ەشبىر وقۋ باعدارلاماسىنا دا، جوعارى جانە ورتا وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرى مەن مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان ادەبيەت وقۋلىقتارىنا دا ەنگىزۋگە جارامسىز دەپ ەسەپتەيمىز»،–دەپ شەشىم شىعارعان-دى.(قاراڭىز: «انا ءتىلى». №5.1.02.2007 جىل; «قازاق ادەبيەتى». № 5. 2.02.2007 جىل; «جۇلدىز». №3. 2007 جىل.)
الايدا بۇعان دەيىن وقۋلىققا ەنگىزىلگەن بۇل قويىرتپاق دۇنيەلەردى مەكتەپ باعدارلاماسىنان الدىرۋ ءۇشىن از-ماز جۇمىستانۋعا تۋرا كەلدى. قر باس پروكۋراتۋراسىنا شاعىمداندىق. باسپا ورىندارىنا حات جازدىق. ارەكەتىمىز ناتيجەسىن بەردى. «مەكتەپ» باسپاسى» جشس باس ديرەكتورى ە.ءا.ساتىبالديەۆتەن مىناداي جاۋاپ (№ 01-184. 13.11.2008 جىل.) كەلدى: «10-ارنالعان «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعى مەن حرەستوماتياسىنان سەگىز سەرى باھرامۇلىن الىپ تاستاۋ جايىندا مەنىڭ اتىما جولداعان حاتىڭىزدى جانە وعان قوسا جىبەرگەن ماتەريالدارىڭىزدى مۇقيات وقىپ شىقتىم. وعان دەيىن وسى ماسەلە جونىندە ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ج.تۇيمەباەۆقا جازعان حاتىڭىزبەن تانىسقان ەدىك. سوعان وراي سەگىز سەرىگە قاتىستى ماتەريالداردى وقۋلىق پەن حرەستوماتيانىڭ كەلەسى باسىلىمدارىنان الىپ تاستاماق بولىپ وتىرمىز», – دەپتى. باسپا باسشىسى سوزىندە تۇردى. 2010 جىلعى باسىلىمىندا 10-كلاسقا ارنالعان «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعىن الگى بىلىقتان تازارتتى.
مىنەكەي جاميعات! وسىنداي دا وسىنداي بولعان. وزدەرىڭىز تىكەلەي كوز جەتكىزدىڭىزدەر، اتى اتالىپ، ءتۇسى تۇستەلگەن وقۋلىقتىڭ ساپالىق دەڭگەيىنە. سوندا شاتپاقتاردى شەدەۆرگە بالاپ مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزىپ جۇرگەن «ۇستاز-عالىمداردىڭ» تەك كۇن كورىس قامىن كۇيتتەپ، قالاماقى الۋ ماقساتىندا بەيادەپ قۇيتىرقى ىستەرگە بارعان، مادەنيەتى كەم، ويسىز قاراتاي بيعوجيننەن نە ايىرماسى بار؟! «سەنگەن سەركەم سەن بولساڭ...» دەيسىڭ مۇندايدا. وكىنىشكە قاراي، مىسالعا كەلتىرىلگەن ىرعاعى، ۇيقاسى، ءسوز تىركەسى، ماعىناسى ت.ب. ەش كەلىسپەگەن ولەڭسىماقتار وقۋشىلارعا بىرنەشە جىل زورلىقپەن وقىتىلدى... بۇل ءجاي ەندى قايتالانباسا ەكەن دەيمىز. وتكەندى ەسكە الۋىمىزدىڭ سەبەبى وسى-تىن.
قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى قالىپتاسقان وسىنداي جانتوزگىسىز سوراقىلىقتارعا الداعى كەزدە تۇبەگەيلى تىيىم سالىپ، وقۋلىق ساپاسىن ءجىتى باقىلاپ وتىرۋى ءتيىس. ايتپەسە ءبىلىم كەمىستىگىنەن تۋعان تۇيسىكسىز كەساپاتتى ارەكەتتەر جالعاسا بەرەدى. ساۋاتسىز اۆتور، ءدۇبارا وقۋلىق – ۇرپاق سورى!
ءبورىباي كارتەن
جوعارى ساناتتاعى مۋزىكا مامانى،
قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماگيسترى
اقتوبە قالاسى
Abai.kz
