قازاق بولىپ ءومىر ءسۇرۋ قاعيدالارى - «سارا جول»
مەملەكەتتىك بيلىك تاراپىنان نەشە ءتۇرلى باعدارلاما قابىلدانىپ جاتادى. ولاردىڭ ىسكە اسىپ، بۇقارانىڭ ومىرىنە وزگەرىس اكەلىپ جاتقانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. بىراق، باعدارلامالار لەگى تولاستاپ كورگەن ەمەس.
ۇلتقا ءسوز ايتۋ، قوعامنىڭ دامۋىنا باعدار سىلتەۋ ىسىنە ەندى قوعامدىق ۇيىمدار ارالاسا باستادى.
رەداكتسيانىڭ ە-پوشتاسىنا «ەل بىرلىگى» قورىنىڭ توراعاسى مۇحتار مۇحامبەتجان دەيتىن ازاماتتىڭ جاساعان «سارا جول» باعدارلاماسى كەلىپ ءتۇستى. تومەندە باعدارلامانى جاريالاپ وتىرمىز. ماقسات – وقىرمان اق-قاراسىن ءوز اجىراتىپ، باعاسىن بەرەر.
Abai.kz
«سارا جول» باعدارلاماسى – قازاق بولىپ ءومىر ءسۇرۋ قاعيدالارىن قالىپتاستىرۋ، ەلدىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگىن نىعايتۋ، فورماسى ۇلتتىق قوعامىمىزدى ۇلتتىق مازمۇنمەن تولتىرۋ، انا ءتىل مەن اتا ءداستۇردى جاڭعىرتۋ، ازاماتتاردىڭ بويىندا ەل الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن تاربيەلەۋ.
ومىرگە ەنگەن ۇلتتىق ءداستۇر – جاڭعىرعان ۇلتتىق سانا - شىنايى قازاقشىل پاتريوتيزم
مەملەكەتتىك بيلىك تاراپىنان نەشە ءتۇرلى باعدارلاما قابىلدانىپ جاتادى. ولاردىڭ ىسكە اسىپ، بۇقارانىڭ ومىرىنە وزگەرىس اكەلىپ جاتقانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. بىراق، باعدارلامالار لەگى تولاستاپ كورگەن ەمەس.
ۇلتقا ءسوز ايتۋ، قوعامنىڭ دامۋىنا باعدار سىلتەۋ ىسىنە ەندى قوعامدىق ۇيىمدار ارالاسا باستادى.
رەداكتسيانىڭ ە-پوشتاسىنا «ەل بىرلىگى» قورىنىڭ توراعاسى مۇحتار مۇحامبەتجان دەيتىن ازاماتتىڭ جاساعان «سارا جول» باعدارلاماسى كەلىپ ءتۇستى. تومەندە باعدارلامانى جاريالاپ وتىرمىز. ماقسات – وقىرمان اق-قاراسىن ءوز اجىراتىپ، باعاسىن بەرەر.
Abai.kz
«سارا جول» باعدارلاماسى – قازاق بولىپ ءومىر ءسۇرۋ قاعيدالارىن قالىپتاستىرۋ، ەلدىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگىن نىعايتۋ، فورماسى ۇلتتىق قوعامىمىزدى ۇلتتىق مازمۇنمەن تولتىرۋ، انا ءتىل مەن اتا ءداستۇردى جاڭعىرتۋ، ازاماتتاردىڭ بويىندا ەل الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن تاربيەلەۋ.
ومىرگە ەنگەن ۇلتتىق ءداستۇر – جاڭعىرعان ۇلتتىق سانا - شىنايى قازاقشىل پاتريوتيزم
دۇنيە ءجۇزى تانىعان، ەكونوميكاسى وركەندەگەن قازاقستاندا جىمىسقى نيەتتىلەردىڭ كوز جۇگىرتىپ، ەل بىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرىپ، قول سالۋى، تەرىس ءدىني اعىمداردى ەنگىزۋ ارقىلى رۋحاني بىرىڭعايلىقتى ىدىراتۋعا ۇمتىلۋى اشىق بايقالۋدا. مۇنىمەن قوسا ءوز بويىمىزدان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن سىلىنباعان بويكۇيەزدىك، ماسىلدىق، مەملەكەتتەگى ۇلتىمىزدىڭ ورنىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرگەنىن تۇسىنبەۋ، سوندىقتان ءار ادامنىڭ ءوز-ءوزىن وزگەرتۋگە ۇمتىلماۋى دا جاتىر. الدىمەن، اتالعان اۋقىمدى پروبلەمالاردى شەشۋ جولىن قاراستىرۋ ء ۇشىن، ءبىز ەلباسىمىز ن. نازارباەۆتىڭ «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» ەڭبەگىندەگى «قازاقستاندىقتاردىڭ ومىرىندە ءوزىن-ءوزى ۇيىمداستىرۋ، ونىڭ ىشىندە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارى باستاۋىن دامىتىپ، ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك باستامالارىن جۇزەگە اسىرۋدا ناقتى تەتىك بولۋى ءتيىستى ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىن «زامانالىققا اينالدىرۋ» كەرەك» دەگەن سوزدەرىن باسشىلىققا الدىق. جانە بۇل ماسەلەدە ۇلت جادىنان الىنعان، ونىڭ ىشكى دۇنيەسىنە ساي كەلەتىن، جۇزدەگەن جىلدار ءوز ومىرشەڭدىگىن كورسەتكەن قۇرىلىمداردى جاڭعىرتۋىمىز كەرەك دەپ شەشتىك. ال سوڭعى جىلدارداعى قۇرىلىپ جۇرگەن قوعامدىق ورگانداردىڭ ءومىرىنىڭ قىسقالىعى، ىقپالىنىڭ جوقتىعى – ولاردىڭ ۇلت مەنتاليتەتىندە جوق، ەۆرو-حريستياندىق ەلەمەنتتەردەن قۇرىلۋىندا، بىزدەگى ادامداردىڭ دۇنيەتانىمىنا ولاردىڭ تىرلىگىنىڭ، ماقساتتارىن ىسكە اسىرۋ فورمالارىنىڭ سايكەس كەلمەۋىندە. وسىنى ەسكەرىپ، قازاق ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانداعى ماقساتىنىڭ ءوزى – ءارى قاراي قازاق بولىپ ءومىر سۇرۋگە قۇقىق يەلەنۋ ءۇشىن ەكەنىن سەزىنە وتىرىپ، ءبىز ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى زامانىنا ساي ەتە قالپىنا كەلتىرۋگە، ولاردى كۇندەلىكتى ومىرگە ەنىزۋگە ارنالعان، ايماقتاعى قوعامنىڭ رۋحاني، الەۋمەتتىك، دەموگرافيالىق ماسەلەلەرىن، بالا تاربيەسى، قىز تاربيەسى، باسقا دا گەندەرلىك ماسەلەلەردى، اۋىل كوركەيتۋ، اۋىلدى سۋلاندىرۋ، اۋىلداعى ءومىردى سالاۋاتتاندىرۋ ماسەلەلەرىن ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، ۇلتتىق جاد، ۇلتتىق زاڭدار ارناسىمەن رەتتەپ، شەشىپ وتىرۋعا ارنالعان، «ەل بىرلىگى» قورىنىڭ ورتالىق كەڭەسىنىڭ ۇيلەستىرۋىمەن جۇمىس ىستەيتىن، نەگىزىن بيلەر كورپۋسى قۇرايتىن اۋداندىق، اۋىلدىق كەڭەستەر قۇرۋدى شەشتىك. كەڭەستەرگە الدىمەن يمامدار، مولدالار، بيلەر، اقساقالدار، ءتىپتى كەرەك بولسا مەكتەپ ديرەكتورلارى، بالا باقشا باسشىلارى كىرەدى دەپ جوبالاۋدامىز. بۇل كەڭەستەر ماقتارال، ارىس، ورداباسى، سارىاعاش، تولەبي جەرلەرىندە قۇرىلىپ تا ۇلگىردى. وسى كەڭەستەردىڭ قىزمەت باعىتتارىن جازدىق. اتالمىش كەڭەستەردى باسقاراتىن باسبيلەر وسىعان دەيىن دە ءوز جۇمىسىن شاما-شارقىنشا اتقارىپ كەلدى. ءبىز تەك ولاردىڭ قىزمەتىنە رۋحاني ماعىنا بەرۋ ءۇشىن ولاردىڭ قازاقتىڭ كيە قالاسى - تۇركىستاندا انت بەرۋ ءراسىمىن قالىپتاستىرماقپىز. ۇلى بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىن كۋا ەتە وتىرىپ، ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا ەلگە ادال بولامىن دەپ انت بەرگەن سوڭ ءار ادامدا ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىك، مارتتىك پايدا بولاتىنى ءسوزسىز. جانە «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» قاعيداسىن ۇستانۋشىلاردىڭ قاتارى كۇرت كوبەيەدى. بۇگىنگە بيلەردىڭ انت بەرۋ ءتارتىبىن، انت ءماتىنىن دايىندادىق، بيلەردىڭ كيەتىن ارنايى، ۇلتتىق ناقىشتا تىگىلگەن «شەكپەنى» پايدالانۋعا بەرىلدى. «سارا جول» جوباسى بويىنشا قۇرىلاتىن بارلىق قۇرىلىمداردىڭ مۇشەلەرى انت بەرۋ راسىمىنەن وتۋگە ءتيىستى دەپ شەشىلدى. وسى تىرلىكتەردى اتقارا وتىرىپ تاڭداعان جولىمىزدىڭ دۇرىس ەكەنىنە جوبانى اتقارۋ بارىسىندا كوزىمىز جەتۋدە - ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن قۇرىلىمدار ءوز ومىرشەڭدىگىن دالەلدەۋدە. قوعامىمىزدىڭ تانىمال تۇلعالارى ۇلتجاندىلىق تانىتىپ، ءوز ۇلەستەرىن قوسۋدا. مىسالى، تانىمال تۇلعا، كاسىپكەر جانە قوعام قايراتكەرى راشكۇل وسپاناليەۆا ەڭ قيىن مايدان - «ەل بىرلىگىنىڭ» شىمكەنتتەگى جۇمىسىن موينىنا السا، «نۇر وتان» پارتياسى شىمكەنت قالالىق فيليالىنىڭ باسشىسى، بەلگىلى ساياساتكەر ومىرزاق مەلدەحانوۆ «ۇلتتىق قوعامدىق القا بيلەر سوتىنىڭ» جۇمىسىن جۇرگىزىپ بەرۋدى ۇلت الدىنداعى پارىزى ساناپ وتىر جانە ءبىز مۇنى ماقتانىش ەتەمىز. كەڭەستەردىڭ باستى جۇمىس باعىتى – ەلباسىمىزدىڭ سوزدەرىنە نەگىزدەلگەن – «قازاقتىڭ بىرلىگى – ەلدىگىمىزدىڭ كىلتى، ەڭ باستى ماسەلەسى. «بىرلىك، ىنتىماق، سابىرلىلىق پەن پاراساتتىلىق، ەڭ الدىمەن، وزىمىزگە – قازاقتارعا كەرەك. قازاقتى ەشۋاقىتتا سىرتتان جاۋ العان ەمەس. قازاق السىرەسە، الاۋىزدىقتان السىرەگەن، كۇشەيسە، بىرلىكتەن كۇشەيگەن». ەلىمىزدەگى باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ دە تىنىش، بەرەكەلى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ باستى كەپىلى – مەملەكەت ۇستاۋشى ۇلت – قازاق ەلىنىڭ تىنىشتىعى. قازاق بۇزىلسا، مەملەكەت تە، جالپى تىنىشتىق تا بۇزىلماي تۇرمايدى. وسىنى تۇسىنگەن وزبەك، ۇيعىر، تاجىك باۋىرلارىمىزدىڭ ادىڭعى قاتارلى ۇلدارى مەن قىزدارى «سارا جول» جوباسىن ىسكە اسىرۋعا شىن جۇرەكپەن كىرىسكەنىن ايتىپ وتۋگە ءتيىسپىز. سوندىقتان, «ۇدەۋدىڭ سىرى – بىرلىكتە، جۇدەۋدىڭ سىرى – الاۋىزدىقتا» - دەگەن ەلباسى سوزدەرىن ۇران ەتكەن, ء بىز قۇرىپ جاتقان كەڭەستەر ءوزىنىڭ باستى ماقساتى رەتىندە ەل اراسىنداعى داۋلاردى ۇلتتىق ءداستۇر تەتىكتەرىنىڭ كۇشىمەن شەشۋدى جاڭعىرتۋ، جانە اتا ءداستۇر تەتىكتەرىن ومىرگە ەنگىزۋ ارقىلى ۇلتتىڭ قوعامدىق –الەۋمەتتىك ساناسىن جاڭعىرتۋ، وسىلاي جاڭا قازاقستاندىق پاتريوتيزم قاعيدالارىن قالىپتاستىرۋ سياقتى قۇندىلىقتاردى تاڭداپ وتىر. مۇنداي ۇلكەن قوزعالىسقا «ەل بىرلىگى» قورىنىڭ جانىنان قۇرىلعان، قۇرامىندا مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ، نۇرلان مىڭباي، زىكىريا جانداربەك، كەشۋباي تولەشۇلى، سانسىزباي قۇربانقوجا، مۇحيت ميرازوۆ سياقتى تانىمال عىلىم قايراتكەرلەرى كىرەتىن «ەل بىرلىگى» قورى جانىنداعى عالىمدار كەڭەسى دە ءوز سەپتىگىن تيگىزۋدە. بەلگىلى دارەجەدە قوعامىمىزداعى بىرلىك پەن ىنتىماقتى نىعايتۋ ىسىنە، قىلمىس دەڭگەيىن ازايتۋ ىسىنە ءبىز قۇرىپ جاتقان، «مەدياتسيا» تۋرالى قر زاڭىنا نەگىزدەلگەن «ۇلتتىق قوعامدىق قازىلار القاسى» دا ءوز ۇلەسىن قوسارىنا سەنىمىمىز كامىل. جاڭا قۇرىلىم ەل اراسىنداعى داۋلى ماسەلەلەردى قازاق ۇلتىنىڭ جادىنداعى، ۇلت اۆتورلىعىمەن جاسالعان، ءوز ومىرشەڭدىگىن كورسەتكەن، ۇلت سالت-داستۇرىنرەن سىعىلىپ جاسالعان «جەتى جارعى» سياقتى زاڭ نورمالارىمەن شەشۋگە ۇمتىلاتىن بولادى. «ۇققا» «ەل بىرلىگى» قورىنىڭ ورتالىق كەڭەسى ونى بەكىتىپ، انت بەرۋ راسىمىنەن وتكەن سوڭ ءوز فۋنكتسياسىن اتقارۋعا كىرىسەدى. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋ، ولاردى ومىرگە ەنگىزۋدىڭ ارتىقشىلىقتارىن دالەلدەۋ، وسىنداي ىزگى ءىستىڭ جارشىسى بولۋعا قۇرامىنا ون شاقتى گازەتتەر كىرەدى دەپ جوسپارلانىپ وتىرعان «ەل بىرلىگى» قورى جانىنداعى باق كەڭەسى دە ۇلكەن جاردەم بەرەدى. بۇگىنگى قازاق زاتىنىڭ بويىنداعى اسقىنعان اۋرۋ - جالعان ءپاتريوتيزمنىڭ ەل بولاشاعى ءۇشىن وتە قاۋىپتى ەكەنىن ەلگە جەتكىزۋ. كوشەدە قولىنداعى قوقىستى جەرگە تاستاي سالۋ، تالدى سىندىرا سالۋ، بولىپ جاتقان قياناتقا ءۇن قاتپاي ءوتىپ كەتۋ، ءبىلىمدى پارا بەرىپ الۋ، سپورتپەن اينالىسپاۋ، بوتەننىڭ بالاسىنىڭ تەرىس قىلىعىنا تيىم سالماۋ، ماسىلدىققا بوي الدىرۋ، وتكەن زۇلماتتاردان ساباق الماۋ، قوعام تىرلىگىمەن اينالىسپاۋ – وسىنىڭ ءبارىنىڭ شىنايى وتانسۇيگىشتىككە ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەنىن ەلگە جەتكىزۋ. مىنە، باق كەڭەسىنىڭ دىتتەپ وتىراتىن باعىتتارى. ال وسى تەرىس قۇبىلىستاردى جويدىرا الاتىن سەزىم ءبىزدىڭ بويىمىزدا بار، ول سەزىم ەلباسىمىز ايتقان - ء«بىزدى ءبىر-بىرىمىزبەن بىرىكتىرەتىن دە، باۋىر ەتەتىن دە بابالارىمىزدىڭ بوستاندىق جولىندا توگىلگەن وسى قانى دەپ بىلەمىن». ء بىز اۋىلدىق بيلەر كەڭەسىنىڭ ءىس-قيمىل باعدارلاماسى رەتىندە «عاجايىپ باق» جوباسىن جاسادىق. جوبانىڭ ماقساتى ايقىن: بۇگىنگى كۇن ماسىلدىق ءپرينتسيپىنىڭ اسقىنعانى سونشالىقتى، باقشا سۋعاراتىن ارىقتى قازۋدى دا اكىمدەردىڭ مويىنا ارتىپ قويعانبىز، كوشەگە تال ەگۋگە دە اكىم مىندەتتى. ال تۇنگى ون ءبىر- ون ەكىدە كوشەدە جۇرگەن بالا توبەلەسسە، مەكتەپ ديرەكتورىن جۇمىستان شىعارامىز. مۇنىڭ ءبارى ءوز دۇرىس ناتيجەسىن بەرگەن جوق، سەبەبى راسىندا مۇنداي ماسەلەلەردى جاماعات، قوعام وزدىك كۇشىمەن شەشىپ ۇيرەنۋى كەرەك. «تەڭىزدىڭ جاعاسىندا وتىرساڭ دا سۋدى ۇنەمدەپ جۇمسا» دەيتىن يسلام ءدىنىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ءسوزسىز ەكولوگيا ماسەلەسىمەن اينالىسۋعا ءتيىستى. «يماننىڭ جارتىسى -تازالىقتا» دەپ الىپ، اۋىلدىڭ بىقسىعان قوقىسى، كوز شوشىتقان «تسەلوفان» تەڭىزى – يمامدى ورنىنان ءتۇن ورتاسىندا شوشىتىپ، تۇرعىزباسا، ول يمامنىڭ يمامدىعى قانشالىقتى شىنايى؟ بالا ءۇشىن اللانىڭ دا، ادامنىڭ دا الدىندا تىكەلەي جاۋاپ بەرەتىن اتا-انانىڭ ءوز قاسيەتتى فۋنكتسياسىن مەكتەپ پەن ميليتسياعا تاپسىرىپ قويىپ، جۇرەكتەرى اۋىرماي جۇرگەنىن قالاي تۇسىنەمىز؟ ازاتتىق العانىمىزعا جيىرما جىلدان اسسا دا، اراق پەن شاراپتان ارىلا الماعانىمىز قالاي؟ اۋىلداعى جاعدايدى اسقىندىرعان ۇرىلىقتى قايتەمىز؟ مىنە، اكىمدىكتەردىڭ موينىنان الىپ، قوعامنىڭ موينىنا ارتىلاتىن جۇكتەر. ال بۇل ماسەلەلەر ۇلتتىق ءپاتريوتيزمدى دامىتپاي، ۇلتتىق وركەنيەت ارناسىندا قۇرىلعان قوعامدىق قۇرىلىمداردى ىسكە قوسپاي، - شەشىلمەيدى. اۋىلدىك بي كەڭەسى وسىنداي ماسەلەلەردى شەشىپ وتىرۋعا مىندەتتى. ء اربىر جىلدىڭ سوڭىندا بيلەر كەڭەستەرىنىڭ جۇمىسىن قورىتىندىلاپ، باعا بەرىپ، الدىڭعى قاتارلى قوعام مۇشەلەرىن ىنتالاندىرىپ وتىرۋ ءۇشىن ماراپات كوميسسياسىن قۇردىق. بۇل كوميسسيا سارا جول جوباسىنداعى ماقساتتاردى ورىنداۋدا ۇزدىك ناتيجەلەرگە جەتكەن ازاماتتاردى ماراپاتتاۋ ءۇشىن ۇلتتىق تاريح نەگىزىندە، ۇلتتىق ناقىشتا جاسالعان وردەن، مەدال نۇسقالارىن، ولارمەن ماراپاتتاۋدىڭ شارتتارىن دايىنداۋدا.
«ەل بىرلىگى» قورىنىڭ توراعاسى
مۇحتار مۇحامبەتجان
