(جازۋشىعا قاتىستى كەيبىر دەرەكتەر)

قازاق پروزاسىنىڭ كلاسسيگى، قازاق ادەبيەتىندەگى رومان جانرىنىڭ شىن مانىندەگى نەگىزىن سالۋشى بۇل ادامدى باياناۋلا-قىزىلتاۋ ەلى ويماۋىتتىڭ تۇسىپبەگى دەپ اتاعان. جۇسىپبەكتىڭ ۇلى اكەسى داندەباي بيدەن – يسا، ويماۋىت، تورعاۋىت، وسپان، ءابايدىلدا، ءابدىرامان اتتى التى بالا دۇنيەگە كەلگەن. وسى ويماۋىتتان – احات، جۇسىپبەك، جاقىپبەك تۋادى. جۇسەكەڭنىڭ فاميلياسى كەيىن ورىس ءتىلىنىڭ دىبىستالۋىنا قاراي يكەمدەلىپ ايماۋىتوۆ بولىپ جازىلىپ كەتكەن. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى «ۇستازىم» دەپ اتاعان جۇسىپبەك جايلى بۇگىن بىلەمىز دەپ تە، بىلمەيمىز دەپ تە ايتۋعا بولادى. بىلەتىنىمىز – قىسقاشا عۇمىربايانى، بۇگىنگە جەتكەن شىعارمالارى. ال ونىڭ اتا-باباسى، وسكەن ورتاسى، ءومىر جولىنىڭ كەيبىر بۇرىلىس-بۇلتالاڭى ءالى دە كوزدەن تاسادا قالىپ كەلەدى.

(جازۋشىعا قاتىستى كەيبىر دەرەكتەر)

قازاق پروزاسىنىڭ كلاسسيگى، قازاق ادەبيەتىندەگى رومان جانرىنىڭ شىن مانىندەگى نەگىزىن سالۋشى بۇل ادامدى باياناۋلا-قىزىلتاۋ ەلى ويماۋىتتىڭ تۇسىپبەگى دەپ اتاعان. جۇسىپبەكتىڭ ۇلى اكەسى داندەباي بيدەن – يسا، ويماۋىت، تورعاۋىت، وسپان، ءابايدىلدا، ءابدىرامان اتتى التى بالا دۇنيەگە كەلگەن. وسى ويماۋىتتان – احات، جۇسىپبەك، جاقىپبەك تۋادى. جۇسەكەڭنىڭ فاميلياسى كەيىن ورىس ءتىلىنىڭ دىبىستالۋىنا قاراي يكەمدەلىپ ايماۋىتوۆ بولىپ جازىلىپ كەتكەن. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى «ۇستازىم» دەپ اتاعان جۇسىپبەك جايلى بۇگىن بىلەمىز دەپ تە، بىلمەيمىز دەپ تە ايتۋعا بولادى. بىلەتىنىمىز – قىسقاشا عۇمىربايانى، بۇگىنگە جەتكەن شىعارمالارى. ال ونىڭ اتا-باباسى، وسكەن ورتاسى، ءومىر جولىنىڭ كەيبىر بۇرىلىس-بۇلتالاڭى ءالى دە كوزدەن تاسادا قالىپ كەلەدى.

بۇگىندە سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سۇراۋىمەن جازىلعان جۇسىپبەكتىڭ انكەتالىق جاۋابىمەن بارلىعىمىز تانىسپىز. وندا جۇسەكەڭ ءوزىن ءسىڭىرى شىققان كەدەيدىڭ بالاسىمىن دەپ جازادى. ءتىپتى «1917 جىلعا دەيىن اكەمىزدىڭ مالى 6-7 قارادان اسىپ كورگەن جوق» دەپتى. بۇل جەردە باسىن اشىپ ايتاتىن ءبىر نارسە، جۇسىپبەك ەشقاشان كەدەيدىڭ بالاسى بولماعان. بۇلاي ايتۋىنىڭ سەبەبى، ول كەزدە بايدىڭ ۇرپاعىمىن دەۋ، وزىڭە-ءوزىڭ كور قازعانمەن بىردەي. بار ارمانى شىعار­ماشىلىق جۇمىسپەن شۇعىل­دانىپ، حالقىنا قىزمەت ەتۋ بولعان جۇسىپبەك سۇرقيا زامانعا سىر الدىرمايمىن دەپ، امالسىز وسىنداي سوزگە بارىپتى. بۇل ءبىر جۇسىپبەكتىڭ باسىنداعى وقيعا ەمەس، ول زاماندا تالاي جاقسىلار ءسويتىپ امالداعانىن بىلەمىز.
ال شىندىعىن ايتار بولساق، جۇسىپبەكتىڭ اتاسى داندەباي قۋانۇلى قىزىلتاۋ-باياناۋلا توڭىرەگىنە بەلگىلى، ءبىر كىسىدەي داۋلەتى بار، مالدى ادام بولعان. سونىمەن قاتار، باياناۋىل سىرتقى وكرۋگى اشىلعاسىن، تالاي جىل­دار قىزىلتاۋداعى اقىل-بەيبىت اۋىلدارىنىڭ ستارشىنى مىندەتىن اتقارعان. ونداي دەرەك مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا دا، ەل ىشىندەگى اۋىزەكى اڭگىمەلەردە دە ساقتالعان. سول داۋلەت­تىڭ ارقاسى شىعار، داندەباي 1858 جىل­دىڭ 13 مامىرى كۇنى ءوزىنىڭ قىس­تاۋى­نا اعاش ءۇي سالۋعا رۇحسات سۇراپ، ومبىداعى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ كەڭسەسىنە ءوتىنىش جازىپتى. وبلىستىق باسقارما داندەباي قۋانۇلىنا بايان­اۋلا ورمانىنان 125 بورەنە كەسۋگە رۇحسات بەرىپ، ونى قاداعالاۋعا وكرۋگتىك پريكازعا نۇسقاۋ جىبەرەدى. (قر. ومم. 345 قور. 1 تىزبە. 2096 ءىس). ەگەر ول كەدەي ادام بولسا، ول كەزدە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن بۇنداي شارۋاعا بارماسى بەلگىلى.
جۇسىپبەك وقۋدان دەمالىسقا كەلگەندە، اتاسى داندەباي ات شاپتىرىپ، توي جاساۋشى ەدى دەپ ەرتەدە ەلدىڭ ۇلكەندەرى اڭگىمەلەپ وتىرادى ەكەن. سول ۋاقىتتا سونىڭ ءبارىن كوزىمەن كورىپ، داندەبايدىڭ بايگە اتىنا ءمىنىپ شاباتىن بالا – جۇمابەك اۋەزوۆ دەگەن كىسى قاريا جاسىنا دەيىن جەتىپ، قىزىلتاۋداعى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ اتىنداعى (بۇرىنعى جوسالى) اۋىلدا بەرتىن، سەكسەنىنشى جىلدارى قايتىس بولعان. وسى اڭگىمەنى بۇگىنگە جەتكىزۋشى دە سول اقساقال. بىراق كەڭەس زامانىندا ونى تىڭدايتىن جانە جۇسىپبەك جايلى اڭگىمە ىزدەيتىن ادام بولعان جوق. سەبەبى، زامان وزگەرەدى، جۇسىپبەك سياقتى زيالىلار اقتالادى دەپ كىم ويلادى.
جۇسىپبەكتىڭ اتاسى داندەباي جايلى وسىنداي دەرەكتەر قالسا، ەندى ونىڭ ءوز اكەسى ويماۋىتتىڭ شارۋاسى قانداي بولدى ەكەن دەيمىز. بايقاساق، ول دا كەدەي ادام بولماپتى. 1897 جىلعى قازاق دالاسىنا بارلاۋ جاساپ، مال-جاننىڭ ەسەبىن العان ف.ششەربينا ەكسپەديتسياسىنىڭ جازباسىندا بىلاي دەلىنەدى: «ويماۋىت داندەبايۇلىندا: 276 جىلقى بار، ونىڭ – 29-ى بويداق قۇنان-بايتال، 28-ءى قۇلىن; 167 ءىرى-قاراسى بار، ونىڭ – 50-ءى قۇنانشىعار، قۇناجىن، 46-سى بۇزاۋ; 43 تۇيەسى بار، ونىڭ – 7-ەۋى تايلاق، 12-ءسى بوتا; 749 قويى، 52 ەشكىسى بار». ايتىڭىزدارشى، وسىنداي ادام كەدەي بولا ما؟ بۇل جۇسىپبەكتىڭ 8-9 جاستاعى كەزى دەلىك. سوندا جۇسىپبەك 20 جاسقا جەتكەنگە دەيىنگى ون شاقتى جىلدىڭ ىشىندە بۇل مال كوبەيىپ وسپەسە، قۇرىپ كەتۋى ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. وسى مالدى ويماۋىت ءوزىنىڭ بالاسى جۇسىپبەكتىڭ وقۋى ءۇشىن پايدالانبادى دەۋ، ءتىپتى اقىلعا سىيمايدى. راسىن ايتساق، سول ۋاقىتتاردا قالالى جەردە وقىعان قازاق زيالىلارىنىڭ قاي-قايسىن الساڭ دا، داۋلەتتى ورتادان شىققان ادامدار. كەدەيدىڭ بالاسى ەشقاشان الىسقا بارىپ وقي المايدى. جۇسىپبەك تە وسىلاردىڭ ءبىرى.
ودان بولەك، تاعى ءبىر مۇراعاتتىق دەرەكتە ويماۋىت داندەبايۇلى تايشىق نوعاەۆپەن ء(وزىنىڭ اتالاس تۋىسى) بىرگە 1889 جىلدىڭ 26 تامىزىنان باستاپ باياناۋىل سىرتقى وكرۋگىنە قاراستى اتاعوزى بولىسىن باسقارعان. (سەميپالاتينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي، 1847). ال ول كەزدە كەدەي ادام ەشقاشان بولىس بولىپ سايلانبايتىنى بەلگىلى.
جۇسىپبەكتىڭ جالپى عۇمىربايانى جايلى ايتار بولساق، ونى قازىر كەز كەلگەن وقۋلىقتان كورىپ جۇرسىزدەر، سوندىقتان قايتالاۋدىڭ ءجونى بولماس. دەگەنمەن، ونىڭ تۋعان جىلى ءار دەرەكتە ءارتۇرلى جازىلىپ جۇرگەنىن ايتا كەتكىمىز كەلەدى. كەيبىر دەرەكتەردە 1888 جىلى دۇنيەگە كەلدى دەسە، كەيبىر جەرلەردە 1889 جىلى تۋعان دەپ جازىلادى. بىزدەر قازىر وسى كەيىنگى داتانى پايدالانىپ، بيىلعى جىلى جازۋشىنىڭ تۋعانىنا 125 جىلى تولادى دەپ ءجۇرمىز. ءبىر قىزىعى، بۇل داتا جۇسىپبەككە قاتىستى قۇجاتتاردا كوپ كەزدەسە بەرمەيدى. تەك بيىل «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە مارات ۋتەۋباەۆ دەگەن تاريحشى رەسەي فەدەرالدىق تەرگەۋ بيۋروسى مۇراعاتىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنىپ، جۇسىپبەك 1889 جىلى تۋعان دەيدى.
ال ءوزى جازعان جوعارىداعى ءومىربايانىندا «1890 – سيىر جىلى تۋىپپىن» دەگەنىن بىلەمىز. وسىنى نۇسقاعا الار بولساق، 2014 جىلى ونىڭ تۋعانىنا 124 جىل تولادى ەكەن. «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» 2011 جىلعى 28 جەلتوقسانىنداعى سانىندا جاريالانعان «قۇپيالى قۇلپىتاس» اتتى ماقالادا ونىڭ اۆتورى سەرىكقالي بايمەنشە ماسكەۋ جاقتان قولىنا تۇسكەن تاعى ءبىر قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، جۇسىپبەكتىڭ 1895 جىلى تۋعانىن ايتادى. بۇل داتامەن الساق، بيىلعى جىلى جازۋشىنىڭ تۋعانىنا 119 جىل بولادى. جۇسەكەڭ ءوزىنىڭ ماشەكەڭە جازعان ءبىر حاتىندا «سۇلتانماحمۇتتان ەكى جاس كىشىمىن» دەپتى. ولاي بولسا، 1895 جىلى تۋعان بولىپ شىعادى. ودان باسقا، باياناۋىل­دىڭ شومان اۋىلىندا تۇراتىن، ەسكى اڭگىمەلەردەن حابارى بار تۇرسىنبيكە تۇقبايقىزى دەگەن اپامىز: «1896 جىلى تۋعان اعام قوجان تۇقبايۇلى جۇسىپبەك مەنەن ءبىر جاس قانا ۇلكەن دەپ وتىراتىن» دەگەن اڭگىمە ايتتى. بۇلار جۇسىپبەكپەن اۋىلداس، بىرگە وسكەن ادامدار. بايقاپ وتىرساق، دەرەكتەردىڭ كوبى جۇسىپبەك 1895 جىلى تۋدى دەگەنگە كوبىرەك ساياتىن سياقتى.
بۇدان بولەك تاعى ءبىر دەرەك، 1914 جىلدىڭ 1 مامىرىندا جۇسىپبەك ويماۋىتۇلىنا پاۆلوداردىڭ 2 كلاستىق ورىس-قازاق شكولاسىن بىتىرگەنى جانە 1917 جىلدىڭ 14 ماۋسىمى كۇنى سەمەيدىڭ مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرگەنى جايلى بەرىلگەن كۋالىكتەردە ونى 1892 جىلدىڭ 30 قاراشاسىندا تۋعان دەپ كورسەتەدى. ولاي دەپ ەسەپتەسەك، 2014 جىلى ونىڭ تۋعانىنا 122 جىل بولادى. وسىنىڭ بارلىعىنا قاراپ وتىرىپ، جۇسىپبەك ويماۋىتۇلىنىڭ ءومىربايانىنىڭ كەيبىر تۇستارىن ءالى دە ناقتىلاي، انىقتاي ءتۇسۋ كەرەك شىعار دەپ ويلايمىز.
جۇسەكەڭ ءوزى 1919 جىلى سەمەيدىڭ مۇعالىمدەر سەمينارياسىن ءبىتىردىم دەيدى. بۇل جونىندە 1919 جىلدىڭ 2 شىلدەسى كۇنى وسى سەميناريانىڭ ديرەكتورى سەمەي وبلىستىق «زەمسكايا ۋپراۆانىڭ» حالىق اعارتۋ بولىمىنە مىناداي قۇجات جىبەرىپتى: «پري ەتوم پەرەپروۆوجدايۋ ۆ وبلاستنوي وتدەل نارودنوگو ءوبرازوۆانىيا سلەديۋششىە دوكۋمەنتى وكونچيۆشاگو ۆ 1918-1919 ۋچەبنوم گودۋ ۆوسپيتاننيكا ۆۆەرەننوي منە سەمينارىي، زەمسكوگو ستيپەندىاتا سەميپالاتينسكوي وبلاستي جۋسۋپبەكا ايماۋتوۆا: 1/ سۆيدەتەلستۆو وب وكونچانىي كۋرسا سەميپالاتينسكوي ۋچيتەلسكوي سەمينارىي زا № 375/268; 2/سۆيدەتەلستۆو وب وكونچانىي كۋرسا پاۆلودارسكوگو 2-ح كلاسسنوگو ۋچيليششا زا №146; 3/ۋدوستوۆەرەنىە ستەپنوگو ۆولوستنوگو ۋپراۆيتەليا وت 3 يانۆاريا 1914 گودا ي 4/ سۆيدەتەلستۆو و ءپرىۆيتىي وسپى زا №41»-دەلىنەدى.
ءبىر قىزىعى، وسى وقۋ ورنىن بىتىرگەنى جونىندە مىناداي تاعى ءبىر قۇجاتتى كەزدەستىردىك. ونىڭ داتاسى 1917 جىلدىڭ 14 ماۋسىمى.
«سۆيدەتەلستۆو. وت پەداگوگيچەسكوگو سوۆەتا سەميپالاتينسكوي ۋچيتەلسكوي سەمينارىي نا ءوسنوۆانىي پولوجنەنىيا وب ۋچيتەلسكيح سەمينارىياح 1870 گ.
14 ءىيۋنيا 1917 گودا دانو ەتو سۆيدەتەلستۆو وكونچيۆشەمۋ پولنىي كۋرس ۋچەنىيا جۋسۋپبەكۋ ايماۋتوۆۋ، ماگومەتانسكوگو يسپوۆەدانىيا، روديۆشەمۋسيا 30 نويابريا 1892 گودا، ۆ توم، چتو ون پري وتليچنوم پوۆەدەنىي وكازال سلەديۋششىە ۋسپەحي»-دەپ، پاندەردەن العان باعالارىن كورسەتەدى. سوندا وسى ەكى قۇجاتتىڭ قايسىن نەگىزگە الۋعا بولادى ەكەن دەپ ويلادىق. جازۋشىنىڭ ءومىر جولىن مۇراعاتتىق قۇجاتتار ارقىلى سارالاپ كورسەڭىز، بۇل سەكىلدى سايكەسسىزدىكتەر (اسىرەسە، تۋعان جىلىنا بايلانىستى) كەزدەسىپ تۇراتىنىن بايقايسىز.
جۇسەكەڭ وسى 1919 جىلدىڭ 28 جەلتوقسانى كۇنى كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنا وتۋگە ءوتىنىش بەرىپتى. (2 قور. 1 تىزبە. 6 ءىس). سول جىلدان باستاپ مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىنە ارالاسا باستاعان سياقتى. گۋبرەۆكومنىڭ «سپيسوك ليتس سلۋجاششيح ۆ وبششەم ينورودچەسكوم پودوتدەلە ۋپراۆلەنيا ي ينسترۋكتورسكو-ينفورماتسيوننوي چاستي»-دەگەن قۇجاتىندا گۋبەرنيالىق بۇراتانالار بولىمشەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ ەكەنى ايتىلىپ جانە ونىڭ ۇيلەنبەگەن بويداق ەكەنى كورسەتىلگەن. ال جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ نۇسقاۋشىلار بولىمشەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەكەنى جازىلادى جانە ۇيلەنگەن، وتباسىندا ءۇش ادام بار دەگەن دەرەك بەرىلگەن. بۇل 1919 جىلدىڭ 24 جەلتوق­سانى.
بۇدان كەيىن،1920 جىلى سەمەيدىڭ گۋبرەۆكومىندا ءنازيپا قۇلجانوۆا، كارىم توقتىباەۆ ۇشەۋى اۋدارماشى بولعانى جانە جۇسىپبەكتىڭ زنامەنسكايا كوشەسىندەگى 5 ۇيدە تۇراتىنى كورسەتىلىپتى. (72 قور).
وسى جىلدىڭ 22 ناۋرىزىندا ايماۋىتوۆ، سامسونوۆ، بولشاكوۆ، تيۋلەنەۆ، زاۆادسكيلەر گۋبرەۆكومنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانادى. جانە سيبرەۆكومنىڭ قاۋلىسى بويىنشا، بۇل ادامدارعا قىزمەت ورنى بولىنگەندە، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ باسقارۋىنا ءۇش بىردەي ءبولىم – جەر ءبولىمى، يۋستيتسيا ءبولىمى جانە حالىق اعارتۋ ءبولىمى بەرىلەدى. (72 قور. 1تىزبە).
سول جىلى 26 شىلدەدە ول گۋبرەۆكوم سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانادى.
وسى 1920 جىلى گۋبرەۆكومنىڭ «بۇراتانالار» ءبولىمى «كيروتدەل»، ياعني قىرعىز (قازاق) ءبولىمى بولىپ وزگەرگەن سەكىلدى. 1920 جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىندە اتالمىش ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءبىلىمىن ءارى قاراي جالعاستىرماق ءۇشىن كەتەم دەگەن وتىنىشىنە بايلانىستى، ورنى بوساپ، ول جەرگە ۋاقىتشا جۇسىپبەك تاعايىندالادى. (72 قور).
سول كەزدە قازاق اراسىنان شىققان ساۋاتتىلاردىڭ از بولۋىنان با، تەك ءبىر عانا 1920 جىلدىڭ ىشىندە جۇسىپبەك بىرنەشە قىزمەت ورنىن اۋىستىرىپتى. ودان سوڭعى ون شاقتى جىلدىڭ جۇزىندە جۇسىپبەكتىڭ قىزمەت بابىمەن ءبىراز جەردىڭ ءدامىن تاتقانىن بايقايمىز. مىسالى، 1921 جىلى ەل استاناسى ورىنبورعا اۋىسقان جۇسىپبەك ودان كەيىن قايتا سەمەيگە كەلىپ، ودان قارقارالىعا اۋىسىپ، ودان قايتادان ورىنبورعا شاقىرىلىپ، ودان تاشكەنتكە بارىپ، تاشكەنتتەن قايتادان ورىنبورعا كەلىپ، ەڭ سوڭعى قىزمەت ىستەگەن جەرى شىمكەنت قالاسى سەكىلدى. وسىلاي اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا عۇمىر كەشكەن ادام، اينالدىرعان ون شاقتى جىلدىڭ ىشىندە سونشاما دۇنيەنى قاي ۋاقىتتا قالاي جازىپ ۇلگەردى ەكەن دەپ تاڭقالاسىڭ.
وكىنىشكە وراي، قوعامدى كۇيسەۋىنەن جاڭىلدىرعان جىلانپەيىل زامان كەلىپ، قالىڭ جۇرت جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بويى جۇسىپبەك شىعارمالارىنان كوز جازىپ قالدى. قازاقستان ورتالىق بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ كوميتەتى 1937 جىلدىڭ 21 تامىزىندا «كىتاپحانالار مەن كىتاپ ساتۋ جۇيەسىنەن الىناتىن الاشورداشىل، ۇلتشىل باعىتتاعى ادەبيەتتەردىڭ ءتىزىمىن» جاسايدى (№188). بۇل تىزىمگە جۇسىپبەكتەن باسقا ا.بايتۇرسىنوۆ، م.جۇماباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ، ەلدەس وماروۆ، ت.رىسقۇلوۆ، م.تىنىشپاەۆ، م.اۋەزوۆتەر كىرگەن ەكەن.
ءسويتىپ ايماۋىتوۆتىڭ: «جان جۇيەسى» (1928-29 ج.ج.), «جاڭا ارقا» (1928-29 ج.ج.), «قارتقوجا» رومان (1928-29 ج.ج.), «شەرنياز» پەسا (1928-29 ج.ج.), «مانساپقورلار» (تىزىمدە رومان دەپ كورسەتىلگەن – اۆتور) 1928-29 ج.ج.), «التىن ساقينا» (1928-29 ج.ج.), «بايبىشە-توقال» (1928-29 ج.ج.), «سوڭعى تايالىم» (1928-29 ج.ج.), «وكتيابر» پەسا، «ماعجاننىڭ اقىندىعى»، «تاس مەيمان» – پۋشكيننەن اۋدارما، «جامان تىماق»، «سيني بىك» (كوك وگىز), «قاناپيا-شاربانۋ»، «تازشا، «كۋر-كۋي» (سولاي جازىلعان – اۆتور), «مەتودى كومپلەكسا»، «نوۆىي اۋل» ۆتوروە يزدانيە، «چتەنيە»، «جاڭا اۋىل» (بارلىعى «كازيزداتتا» باسىلعان) سەكىلدى دۇنيەلەرى تالاي ونداعان جىلدار وقىرماندار كوزىنەن تاسا بولادى. ءوزى 1930 جىلدىڭ 21 ساۋىرىندە ماسكەۋدە اتىلىپ، سونداعى ۆاگانكوۆ زيراتىنا جەرلەنەدى.
ونىڭ ونەر مەن ادەبيەتكە شىنداپ ارالاسىپ، تابيعي دارىنىنىڭ باستاۋ بۇلاعىن العاش اشقان جەرى سەمەي ەكەنى بەلگىلى. ونەرگە جانى عاشىق جاس جۇسىپبەك جاڭا عانا قاز تۇرىپ كەلە جاتقان تەاتر ونەرى مەن ادەبيەتكە قۇلشىنا ارالاسادى. ءبىز كوبىنەسە ونىڭ جازۋشىلىعىن ايتامىز دا، ال رەجيسسەرلىك، اكتەرلىك قىرىن ەسكەرە بەرمەيمىز.
سەمەيلىك (ابايلىق) شەجىرەشى-ەتنوگراف بەكەن يساباەۆ ءوزىنىڭ «ۇلىلار مەكەنى» كىتابىندا: «1914 جىلى اباي قۇنانباەۆتىڭ ومىردەن وزعانىنىڭ 10 جىلدىعى سەمەي قالاسىندا اتالىپ وتكەندە، كەڭگىرباي ءبيدىڭ نەمەرەسى، «اباي» رومانىنىڭ بەلگىلى كەيىپكەر­لەرىنىڭ ءبىرى بازارالىنىڭ ۇرپاعى تۇرار حانىم ء«بىرجان-سارا» سپەكتاكلىندە سارانىڭ رولىندە ويناپ، ءبىرجان ءرولىن سومداعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا قارسى ايتىسىپ، تاريح پاراعىنا جازىلعان كىسى»، – دەيدى.
جۇسەكەڭنىڭ كوپ ايتىلماي جۇرگەن تاعى ءبىر قىرى – ونىڭ سازگەرلىگى. بەلگىلى ساحنا قايراتكەرى، قازاق سسر-ءىنىڭ حالىق ءارتىسى بولعان ءجاميلا شاشكينا اپامىزدى حالىق بىلەدى. بۇل كىسى بىلتىر تۋعانىنا 100 جىل تولعان بەلگىلى جازۋشى زەيىن شاشكيننىڭ ءبىرىنشى قوساعى. «جۇسەكەڭ كەزىندە ءجاميلانىڭ اپكەسى كاميلا دەگەن كىسىگە عاشىق بولىپ، «كاميلا» اتتى ءان شىعارعان ەكەن. «وسى اڭگىمەنى ءجاميلا شەشەمىز ءوزىنىڭ 90 جىلدىق تويىندا ايتقانىن ەستىدىم» – دەيدى وتكەن-كەتكەننەن حابارى مول باياناۋلالىق رامازان نۇرعاليەۆ اتتى ازامات. زەيىننىڭ جاسى جۇسىپبەكتەن ءبىراز كىشى بولعانىمەن، ەكەۋى دە باياناۋىل وكرۋگىنە قاراعان ءبىر ەلدىڭ – قىر بولىسىنىڭ قازاقتارى. سوندىقتان تانىس-ءبىلىس بولعاندارى داۋسىز. اتالمىش اڭگىمەنى راستاعانداي، قاراعاندى وبلىسىنىڭ «ورتالىق قازاقستان» گازەتىندە تولەۋباي مانسۇر­ۇلى دەگەن ارىپتەسىمىز: «وسىنداي دۋمان-تويدىڭ بىرىندە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ءوزى ءجاميلانىڭ كاميلا مەن قايكەن دەگەن تۋعان اپالارىنىڭ ونەرىنە وتە ءتانتى بولىپ، ءان شىعارعان عوي. وسى ءاندى قاراعاندىداعى قازاق تەاترىنىڭ ساحناسىندا قايرات بايبوسىنوۆ اعامىز اۋەلەتە شىرقاعانى ەسىمىزدە»، – دەپ جازادى.
بۇل اڭگىمەنى الماتىدا تۇراتىن ءجاميلا شەشەمىزدىڭ قىزى قاراگوز شاشكينا اپامىز دا قۋاتتاپ، كەزىندە وسىنداي اڭگىمەلەردى ەرتەدە قۇلاعى شالعانىن ايتىپ، ءوز اناسى جانە كاميلا، قايكەن اپكەلەرىنىڭ بىرگە تۇسكەن سۋرەتىن سالىپ جىبەرىپتى.
تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، حالىق ءانى دەلىنىپ جۇرگەن «ەكى جيرەن». «قىزىل بيداي» اندەرىن ەرتەدە قىزىلتاۋ ەلىنىڭ قاريالارى «تۇسىپبەكتىڭ «ەكى جيرەنى»، «تۇسىپبەكتىڭ «قىزىل بيدايى» دەپ وتىرا­دى ەكەن. وسىنىڭ ءمانىسىن بىل­مەككە، استاناداعى قايرات بايبوسىن­وۆ اعامىزبەن حابارلاسقان ەدىك.
– بۇلار حالىق اندەرى عوي، دەگەنمەن، جۇسەكەڭ كەزىندە ءوزىنىڭ جۇرەك سىرىن وسى اندەردىڭ اۋەنىنە سالىپ ايتۋى مۇمكىن. سەبەبى، مەن قاراعاندىدا ساحناعا شىعىپ، «ەكى جيرەندى» ورىنداردا ءجاميلا اپامىز: «قايراتجان، وسى ءاننىڭ قايىرماسىن «كاميلا، قايكەن، قۇداشام زايكەن، تۇرمايسىڭ ۋاعداڭدا، سەنى قايتەم»، – دەپ قايىرشى، ەرتەدە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ اعامىز سولاي ايتۋشى ەدى»، – دەپ ەدى دەيدى.
قازاق اندەرىنىڭ تاريحىنان ماعلۇماتى مول قايرات اعامىز وسىلاي دەسە دە، حالىققا بەلگىلى «ەكى جيرەن» ءانىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار ەكەنىن بىلەمىز. وسىنىڭ ءبىرى جۇسىپبەكتىكى ەمەس پە ەكەن دەپ ويلاپ قويدىق...
جۇسىپبەكتىڭ سازگەرلىگى جونىندە باياناۋىلدىق بەلگىلى ولكەتانۋشى التىنبەك قۇرمانوۆ تومەندەگىدەي ءبىر اڭگىمەنى بايان ەتتى. «توقسانىنشى جىلدارى وسى وڭىردەگى تورايعىر اۋىلىنا موڭعول جەرىنەن ءمۇتاي اتتى اقساقال قونىس اۋدارىپ كەلىپ ەدى. ءوزى سول جاقتا ەسكىشە اجەپتاۋىر ءبىلىم العان، وسپان باتىر، قاليبەك حاكىم سەكىلدى شىعىس تۇركىستاننىڭ ساياسي قايراتكەرلەرىن كوزىمەن كورىپ، جانىندا بولعان ادام ەكەن. الگى كىسىمەن ءسوزىمىز جاراسىپ، ارا-تۇرا اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىنبىز. اقساقال جاس ۋاعىندا شىعىس تۇركىستانداعى ء«ۇش ايماق» كوتەرىلىسكە قاتىسىپتى جانە ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، قاليبەكتىڭ كومەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولعانعا ۇقسايدى. سوندا مىڭداعان ادام ساربازدار ساپقا تۇرىپ، اكەري مارشپەن ادىمداپ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «عاسكەر جىرى» ولەڭىن ءبىر كىسىدەي شىرقايدى ەكەن. اقساقال جاڭاعى ءاندى كەي ۋاقتا وزىنشە ىڭىلداپ ايتىپ، كادىمگىدەي ارۋاقتانىپ وتىراتىن. مەن ول كىسىگە: ء«اننىڭ اۆتورى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ءوزىمىزدىڭ باياناۋىلدىق جەرلەسىمىز» – دەگەنىمدە، الگى كىسى: «جۇسىپبەك وسى وڭىردىكى مە ەدى؟!»، – دەپ تاڭقالىپ ەدى»، – دەيدى. قاراپ وتىرساق، جۇسەكەڭنىڭ ولەڭدەرى سول كەزدە التايدان ءارى اسىپ، سول جاقتاعى قانداستارىمىزعا دا جىگەر مەن نامىس بەرگەن ەكەن.
جۇسەكەڭنىڭ ۇلت الدىنداعى قالامگەرلىك قىزمەتىن ايتقاندا، قايراتكەرلىگىن ۇمىتۋعا بولمايدى. قاي جەردە جۇرمەسىن، بار ارمانى – شاماسى كەلسە تۋعان حالقىنا جاقسىلاق جاساۋ بولعان جۇسىپبەك سەمەيدە گۋبەرنيالىق قىزمەتتە جۇرگەندە ءوزى تۋىپ-وسكەن قىزىلتاۋ وڭىرىندە جاڭا اۋىلدىڭ ىرگەسىن قالاۋعا قول جەتكىزەدى. حالىق ونى سول كەزدە «مادەني كىندىك» دەپ اتاعان ەكەن. مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا بۇل اۋىل «كۋلتپۋنكت» دەپ كورسەتىلەدى. اتالمىش اۋىلدا سول كەزدە باستاۋىش مەكتەپ، بالاباقشا، ءتىپتى ءتىس جۇلاتىن دارىگەرگە دەيىن جۇمىس ىستەگەن ەكەن. بۇل – جۇسىپبەكتىڭ حالىقتى قايتسەم دە ەۋروپا تۇرمىسىنا جاقىنداتام، كوزىن اشام دەگەن نيەتى ەكەنى بەلگىلى. بەلگىلى جازۋشى ديحان ابىلەۆ اتامىز وسى «مادەني كىندىكتەگى» مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولىپ جۇرگەندە باياناۋلا جەرىندە «بايانتاۋ» گازەتى اشىلىپ، وعان عالىم مالدىباەۆ رەداكتور بولىپ بارادى دا، ديحاندى وزىنە ورىنباسار ەتىپ الادى. ودان كەيىن الاساپىران زامان كەلىپ، اشارشىلىق جىلدارى حالىق توز-توز بولىپ كەتكەندە، بۇل اۋىل دا يەسىز قالعان سەكىلدى. قازىر سول «مادەني كىندىكتىڭ» ورنى عانا جاتىر. كىرپىشى مەن اعاشىن كەيىن باياناۋىلدىڭ ورتالىعىنا قۇرىلىس سالۋعا پايدالانىپتى.
جۇسەكەڭنىڭ قاي جەردە بولماسىن، وسىنداي يگىلىكتى شارۋاعا مۇرىندىق بولىپ، وڭ ىستەردى ۇيىمداستىرا جۇرەتىنىن بايقايمىز. 1925 جىلى ونىڭ ءبىراز ۋاقىت وكىل بولىپ سەمەيدەن التايدىڭ كۇرشىم جەرىنە بارعانىن «اباي» جۋرنالىنىڭ 2009 جىلعى ەكىنشى سانىندا ءالتاي ەسقاليۇلى دەگەن ادام جازادى. جۇسىپبەك ول جاقتا دا مىسباەۆ مەيراش، ءادىلحان، داريعا اتتى بولىستاردان قارجى جيناپ، تەمىر شاتىرلى مادەنيەت ءۇيىن سالدىرادى. 1945 جىلى ورتەنىپ كەتكەن بۇل ءۇيدى كورگەندەر ءبىر جاعىندا مەشىت، ءبىر جاعىندا دارىگەرلىك بولمە بار ەدى دەيدى ەكەن. تاعى ءبىر جەردە تەمىر شاتىرلى كەڭسە مەن كلۋب سالدىرىپ، ول 1926 جىلى پايدالانۋعا بەرىلگەن ەكەن. جۇسەكەڭنىڭ التايعا ساپارى وسىمەن عانا تۇيىندەلىپ قالماي، اتاقتى «اقبىلەكتىڭ» دە سيۋجەتىن سول جاقتان تاپقانى بەلگىلى...
وسىلاي جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ تۋعان جىلى جايلى ءسوز قوزعايمىز دەپ، ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىن قايىردىق. زيالى قاۋىم بيىل 125 جىل تولادى دەپ، ەلەڭدەسىپ وتىر. پاۆلودار وبلىسىنىڭ اكىمدىگى الداعى تامىز ايىنا بەلگىلەپ وتىر دەگەندى قۇلاعىمىز شالدى. ەسكەرتكىشى دە قويىلا جاتار. بىراق مىنا جاقتا دۇبىرلەسىپ تويلاپ جاتقاندا، جۇسىپبەكتىڭ سۇيەگى ماسكەۋ جەرىندە قالعانى جانىڭا باتادى. جوعارعى جاقتا وسىنى ەسكەرىپ، ءجون سىلتەر بىرەۋ بولىپ، ءبىر ۋىس سۇيەگى ءوزىنىڭ قىزىلتاۋىنا جەتكىزىلسە، جازىقسىز وققا بايلانعان جازۋشىنىڭ رۋحى ماڭگىلىك ىرزا بولار ەدى دەپ ويلايسىڭ.

سايلاۋ بايبوسىن

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى