قازىرگى زامانعى الەمنىڭ ەڭ جاس ءوڭىرى بولىپ تابىلاتىن – ورتالىق ازيانىڭ بەس جاڭا رەسپۋبليكاسىنا، سونىڭ ىشىندە قازاقستانعا سوڭعى جىلدارى الەم نازارى اۋا باستادى.

وا-داعى بەسەۋدىڭ ەگەمەندى دامۋى سوڭعى ون جىلدىقتا قىتاي مەن رەسەي ىقپالى جانە تاليبان قاۋىپىنەن ارىلۋ ءۇشىن باتىس ەلدەرى مەن ازيا جولبارىستارىن وزىندەرىنە ىنتىق ەتىپ، ومىرلىك مۇددەلى ايماقتارىنىڭ بىرىنە اينالدىردى.

جاڭا ءداستۇرلى ەمەس قاۋىپ-قاتەرگە - حالىقارالىق تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەس ءۇشىن اقش باستاعان حالىقارالىق كواليتسيا اۋعانستانمەن كورشىلەس ورتالىق ازيا جاس رەسپۋبليكالارىنا نازار بۇرۋدا. الەمدىك الپاۋىتتار وا-نى جەرۇستى ينفراقۇرىلىمى مەن لوگيستيكالىق ورتالىقتارى ارقىلى دا وزدەرىنە قىتاي مەن رەسەيگە قارسى شىعاتىن ارىپتەس بولۋى ءۇشىن جاڭا ساياسي ويىن الاڭى رەتىندە كورۋدە.

ورتالىق ازياداعى جاھاندىق ويىنشىلاردىڭ جاڭا گەوساياسي كونفيگۋراتسياسى وا-داعى ورىن الىپ وتىرعان بارشا سىرتقى ساياسي باعدارلار مەن پاراديگمالاردى قايتا قاراۋعا («رەسەيگە سۇيەنۋدەن» «كوپ ۆەكتورلى جانە اشىق ەسىكتەرگە») عانا ەمەس، سونداي-اق الەمدىك قوعامداستىقتى وسى جاس وڭىرگە قاتىستى جاڭا ساياسي-ەكونوميكالىق امال-تاسىلدەردى ازىرلەۋگە ءماجبۇر ەتتى.

وسى ورايدا الەمنىڭ وسى جاس وڭىرىنە قاتىستى جاڭا ءتاسىلدى («وا5 + 1» فورماتىن) ازىرلەۋدىڭ بىرىنشىلىگى جاپونياعا تيەسىلى ەكەنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت.

جاپونيا ءھام «ۇلى جىبەك جولىنىڭ ديپلوماتياسى»

الەمنiڭ ءۇشiنشi ەكونوميكاسى سانالاتىن جاپونيا «G7» جانە «اسەان» دامىعان ەلدەرiمەن ءداستۇرلi تۇردە ىنتىماقتاستىققا باعدار ۇستانعانىمەن، باستى ارiپتەسi اقش بولىپ تابىلاتىنى بارشاعا بەلگiلi. الايدا، حح عاسىردىڭ سوڭىنداعى باستى وقيعا – كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى جانە جاڭا ءوڭىر – ورتالىق ازيانىڭ پايدا بولۋى جاپونيانىڭ ءداستۇرلى سىرتقى ساياسي باعدارىنا كەيبىر ءوز تۇزەتۋلەرىن ەنگىزدى.

سىرتقى ساياسي باسىمدىقتاردى قايتا ويلاستىرۋدىڭ العاشقى ارەكەتى 1997 جىلى، سول كەزدەگى جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى حاسيموتو ريۋتارو جوعارى دەڭگەيدەگى كورپوراتيۆتىك باسشىلار قاۋىمداستىعى الدىندا سويلەگەن سوزىندە «ەۋرازيالىق ديپلوماتيانىڭ» جاڭا ساياساتىن جاريالاعان كەزدە جاسالدى. وسى ديپلوماتيا شەڭبەرىندە جاپونيانىڭ ورتالىق ازيا جانە كاۆكاز ەلدەرىمەن (ۇلى جىبەك جولى ءجۇرىپ وتكەن) قارىم-قاتىناستارىن نىعايتۋدى ماقسۇت تۇتتى. كەيىنىرەك «ۇلى جىبەك جولىنىڭ ديپلوماتياسى» دەپ وزگەرتىلگەن وسى باعدار ءۇش قاعيداتتان تۇردى:

- ءوزارا سەنىمدى نىعايتۋ ءۇشىن ساياسي ديالوگ تەتىكتەرىن دامىتۋ;

- وڭىرلەردىڭ وركەندەۋىنە جاردەمدەسۋ ماقساتىندا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق;

- يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋدى قولداۋ، دەموكراتيانى دامىتۋ جانە ساياسي تۇراقتىلىقتى قولداۋ ماقساتىندا ىنتىماقتاستىق.

ال جاڭا جاعدايدا، «ISAF» كواليتسياسىندا بولعان العاشقى جىلدارى جاپونيا الەمنىڭ ەڭ ءىرى دەرجاۆالارى اراسىندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ «ورتالىق ازيا + جاپونيا» (نەمەسە «وا5 + 1») وڭىرىمەن ديالوگ ءۇشىن جاڭا پەرسپەكتيۆالى فورماتقا باستاما جاسادى.

2004 جىلعى 28 تامىزدا جاپونيانىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى يوريكو كاۆاگۋتي قازاقستاننىڭ ەلورداسى استانادا ورتالىق ازيانىڭ بارلىق بەس رەسپۋبليكاسىنداعى ارىپتەستەرىمەن كەزدەستى (تەك تۇرىكمەنستان عانا وسى رەسپۋبليكاداعى مينيستر ەمەس، ەلشى رەتىندە تانىستىرىلدى). «ورتالىق ازيا + جاپونيا» فورماتىنداعى ديالوگ جاپونيا مەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلەتىنىن بىلدىرەدى. وسى كەزدەسۋ-ديالوگتىڭ ناتيجەلەرى ءوزارا بايلانىستى ءۇش اسپەكتىنى قامتىدى:

ءبىرىنشى: ورتالىق ازياداعى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتىڭ ەۋرازيا تۇراقتىلىعى ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل الەم ءۇشىن ماڭىزدى ءمانى بار ەكەنىن سەزىنەتىن جاپون-ورتالىق ازيا بايلانىستارىن تەرەڭدەتۋ;

ەكىنشى: وڭىرىشىلىك كووپەراتسيانىڭ ماڭىزدىلىعى، جاپونيانىڭ جەتەكشى جاھاندىق ويىنشىلار اراسىنداعى كوشباسشىلىعى;

ءۇشىنشى: جاپونيا مەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى حالىقارالىق ارەناداعى كووپەراتسيا بۇۇ قۇرىلىمدارىن رەفورمالاۋ، كليماتتىڭ وزگەرۋى، دسۇ-عا مۇشە بولۋ جانە گۋمانيتارلىق قاۋىپسىزدىك سياقتى سالالاردا پىكىر الماسۋدى كوزدەدى.

وڭتۇستىك كورەءيدىڭ «سولتۇستىك ساياساتى»

جاپونيادان كەيىن وڭتۇستىك كورەي «وا5 + 1» فورماتىنا كوشىپ، جەكە الاڭ - «ورتالىق ازيا + كورەي رەسپۋبليكاسى» ىنتىماقتاستىق فورۋمىن قۇردى. قازىر بۇل ەل ورتالىق ازيا وڭىرىمەن 20 جىلدان استام ءوزارا ءىس-قيمىل تاجىريبەسىنە يە بولىپ وتىر.

بۇل پروتسەسس جاپون تاجىريبەسىنەن ۇلگى العان وڭتۇستىك كورەيدىڭ وا-عا ءوز كوزقىرىن سالۋعا ۇلاستى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، وڭتۇستىك كورەي پرەزيدەنتى رو دە ۋ اكىمشىلىگى 1980-شى جىلداردىڭ سوڭىندا «سولتۇستىك ساياسات» تۇجىرىمداماسىن ازىرلەگەنى بەلگىلى، سونىڭ ارقاسىندا وڭتۇستىك كورەي قىتايمەن جانە كسرو-مەن قارقىندى بايلانىس ورناتۋعا باستاماشى بولدى.

كورەي رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيىنگى اكىمشىلىكتەرى دە وسى ساياساتقا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. وسى تۇجىرىمدامادا ورتالىق ازياعا نازار اۋدارۋ وزبەكستان مەن قازاقستاندا ءىرى كورەي دياسپوراسىنىڭ بولۋىنا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن دەيدى.

ءسوزسىز ءبىر نارسە – وڭتۇستىك كورەي تاسىلىندەگى باستى ۇستانىم – وڭىردەگى كورەي دياسپورالارىمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستار مەن جان-جاقتى بايلانىستاردى تىعىز جولعا قويۋ.

اقش-تىڭ العاشقى قادامى

باراك وباما اكىمشىلىگىنىڭ سوڭىندا اقش-تا «وا5 + 1» فورماتىنا كوشۋدىڭ ناقتى قادامدارى بايقالا باستادى. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى دجون كەرري جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ، تاجىكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ، تۇرىكمەنستان مەن وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى 2016 جىلعى 3 تامىزدا ۆاشينگتوندا وتكەن «وا5 + 1» فورماتىندا باس قوستى. بۇل كەزدەسۋ مينيسترلىك دەڭگەيىندە وتكەن  ەكىنشى كەزدەسۋ. ونىڭ قورىتىندىسى بويىنشا سەرىكتەستىك پەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى ەكىنشى بىرلەسكەن مالىمدەمەنى قابىلدادى.

پرەزيدەنت دونالد ترامپتىڭ اكىمشىلىگى كەزىندە ورتالىق ازيا ايماعى اقش-تىڭ سىرتقى ساياسي باسىمدىقتارىنىڭ ورتالىعىنان الىستاتىلعانىمەن، مەملەكەتتىك حاتشى مايك پومپەو ايماقتاعى ەلدەرمەن ديالوگ ورناتۋدا جانە قولداۋدا الدىڭعى اكىمشىلىكتىڭ فورماتىن پايدالاندى.

اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەونىڭ قازاقستانعا جانە وزبەكستانعا ساپارى (2020 جىلعى اقپان) اقش-تىڭ ورتالىق ازياداعى 2019-2025 جىلدارعا ارنالعان جاڭا ستراتەگياسىنىڭ قابىلدانۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. بۇل ستراتەگيادا اقش ورتالىق ازيانى «وزىندىك قۇندى ءوڭىر» رەتىندە قاراستىراتىنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت.

1992 جىلى اقش كونگرەسى كوممۋنيزمنەن دەموكراتياعا جانە نارىقتىق ەكونوميكاعا قاتىستى اۋىرتپالىقسىز وتپەلى كەزەڭ ءۇشىن ورتالىق ازيانى قوسا العاندا، تمد-نىڭ 12 جاڭا مەملەكەتىنە امەريكاندىق كومەك بەرۋگە رۇقسات بەرگەن «بوستاندىقتى قولداۋ تۋرالى» زاڭدى قابىلدادى.

امەريكا قۇراما شتاتتارى دا كسرو ىدىراعاننان كەيىن ورتالىق ازيانىڭ حالىقارالىق جۇيەدەگى ماڭىزدىلىعىن باعالاۋشى باعدارلامالار مەن تۇجىرىمدامالار جاساعان العاشقى ەلدەردىڭ ءبىرى بولدى. امەريكالىق ستراتەگيا ورتالىق ازياداعى ايماقتىق پرينتسيپكە نەگىزدەلۋدەن باستاۋ الدى.

امەريكالىقتار وزدەرىنىڭ وسى ستراتەگياسىن ازىرلەۋ پروتسەسى كەزىندە وڭىردەگى قىتاي، يران، تۇركيا جانە رەسەي سىندى گەوساياسي قارسىلاستارىنا قارسى ءىس-قيمىلدارىن جەتە ويلاستىرىپ، سونداي-اق ورتالىق ازيا ەلدەرى دامۋىنىڭ قاراما-قايشىلىعىن جەتە ەسكەردى.

ساياساتتانۋشى بجەزينسكيدىڭ: «اقش - رەسەي گەوساياسي دۋاليزمىندە بۇل جەرلەردەن تىم الىستا جاتساق تا، قايتسەكتە جەڭىپ شىعۋىمىز كەرەك»، - دەپ ايتاتىنى ءدال وسى كەز. 1999 جىلى اقش كونگرەسى ەۋروپا مەن ازيا اراسىندا كاۆكاز جانە ورتالىق ازيا وڭىرلەرى ارقىلى (رەسەي اۋماعىنان تىس) كوممۋنيكاتسيالىق جەلىلەر قۇرۋ جونىندەگى جوبالاردى قولداۋعا باعىتتالعان ستراتەگيا شەڭبەرىندە ورتالىق ازيا مەن كاۆكاز ەلدەرىن قامتيتىن «جىبەك جولى ستراتەگياسى» تۋرالى زاڭدى قابىلدادى.

2005 جىلى دج.حوپكينس ۋنيۆەرسيتەتى ورتالىق ازيا جانە كاۆكاز ينستيتۋتىنىڭ باسشىسى فرەدەريك ستارر «ۇلكەن ورتالىق ازيا» تۇجىرىمداماسىن ۇسىندى. كوپ ۇزاماي ول ورتالىق ازيا وڭىرىندەگى اقش ساياساتىنا ەنگىزىلدى. تۇجىرىمدامانىڭ ءمانى ۆاشينگتون قۇرعان «ۇلكەن ورتالىق ازيانىڭ ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ جونىندەگى سەرىكتەستىگى» شەڭبەرىندە ورتالىق ازيا، اۋعانستان رەسپۋبليكالارىن جانە وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىن بىرىكتىرۋگە نەگىزدەلگەن. سەرىكتەستىكتىڭ ماقساتى - وعان ەنگىزىلگەن ەلدەردىڭ قۇراما شتاتتارمەن جانە ناتو-مەن ىنتىماقتاستىعىن دامىتۋ. «ۇلكەن ورتالىق ازيا» تۇجىرىمداماسىن كەيبىر ساراپشىلار ورتالىق ازيا ءوڭىرىنىڭ رەسەي، قىتاي جانە يراننان ساياسي، ەكونوميكالىق جانە ينفراقۇرىلىمدىق الشاقتاۋىنا باعىتتالعان جوبا رەتىندە باعالادى.

اقش-تىڭ «جاڭا جىبەك جولى» (The New Silk Road) جوباسىن 2009 جىلى ازىرلەي باستادى. «جاڭا جىبەك جولىنىڭ» باستى ماقساتى – «ۇلكەن ورتالىق ازيا» جوباسىنداعى سياقتى ورتالىق جانە وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى اراسىنداعى ساۋدا بايلانىستارىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋ بولىپ تابىلادى.

ەو-نىڭ «تەحنيكالىق كومەك» جوباسى ءھام وا

جاڭا وڭىرلىك ءبىلىم بەرۋدى نىعايتۋمەن اينالىساتىن ەۋروپالىق مەملەكەتتەر – ەۋروپالىق وداق (ەو) باستاپقى كەزەڭدە ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىنا جەكە ءوڭىر رەتىندە ەرەكشە نازار اۋدارمادى. كەيىن تمد-نىڭ پوستكەڭەستىك كەڭىستىگىنىڭ جاڭا وڭىرلىك قۇرىلىمىنا ءوز نازارىن اۋداردى. ءسويتتى دە ەۋروپالىق وداقتىڭ «تاسيس» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ بولىپ تابىلادى. TAسيس - تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنا تەحنيكالىق كومەك. بۇل بۇكىل تمد-نىڭ جاڭا مەملەكەتتەرىندە ەكونوميكالىق رەفورمالار مەن دەموكراتيالاندىرۋ پروتسەسىن جەدەلدەتۋگە جاردەمدەسۋ بويىنشا جوبا ەدى.

ەۋروپالىق وداق العاش رەت وسى شالعاي وڭىرمەن كولىك-لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمدى قالىپتاستىرۋ پريزماسى ارقىلى الەمنىڭ جاڭا ءوڭىرى – ورتالىق ازياعا نازار اۋداردى. 1993 جىلعى مامىردا ەو وڭتۇستىك كاۆكاز پەن ورتالىق ازيانىڭ 8 ەلىنىڭ ساۋدا جانە كولىك مينيسترلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن تراسەكا باعدارلاماسى (ەۋروپا-كاۆكاز-ازيا كولىك ءدالىزى) قابىلداندى.

2019 جىلعى 15 مامىردا ەۋروكوميسسيا ورتالىق ازياعا قاتىستى جاڭا ستراتەگيانى ازىرلەۋ جانە قابىلداۋ اياقتالعانىن جاريالادى. COVID-19 كوروناۆيرۋسىنىڭ پاندەمياسى جاڭا ستراتەگيانىڭ الەۋەتىن تولىق اشۋعا مۇمكىندىك بەرمەسدى. دەسە دە، ەو-نىڭ ورتالىق ازياعا «وا5 + 1» فورماتى بويىنشا ينتەگراتسيا ۇسىنۋى جالعاسىن تاپتى.

وسىلايشا جاپونيادان باستاۋ العان جوبا 2022 جىلى ءوز ومىرشەڭدىگىن تانىتىپ، ورتالىق ازيا كەڭىستىگىن قىتاي مەن رەسەيدەن الاستاتۋ باعىتىندا سونى سەرپىنگە يە بولدى.

قازاق-جاپون ارىپتەستىگى: قانداي كەلىسىمدەر جاسالدى؟

قازاقستانعا جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى فۋميو كيشيدا كەلەر الدىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «ورتالىق ازيا رەنەسسانسى: ورنىقتى دامۋ جانە وركەندەۋ جولى» اتتى كولەمدى ماقالا جاريالاپ، ورتالىق ازيانىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ جاھاندىق گەوساياسات الاڭىنداعى رولىنە ەرەكشە توقتالدى. قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ءھام ساياسي جانە گەوگرافيالىق مۇمكىندىكتەرى تۋرالى ايتتى.

ورتالىق ازيا ەلدەرى كوشباسشىلارىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋلەرى (وامبكك) 2018 جىلدان بەرى وتكىزىلىپ كەلەدى جانە جالپى سىن-قاتەرلەردى شەشۋ ءۇشىن بىرلەسكەن ءىس-قيمىلداردى قابىلداي وتىرىپ، وڭىرلىك ىنتىماقتاستىق پەن دامۋدىڭ سىندارلى الاڭىنا اينالعان.

ايتا كەتەرلىگى، العاشقى كەزدەسۋ قازاقستاندا، استانادا ءوتتى. وسى ۋاقىت ىشىندە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋى وسىمەن 6-شى رەت وتكىزدى. بۇل كەزدەسۋگە جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى فۋميو كيشيدا قاتىسادى دەپ جوسپالانعان بولاتىن، بىراق فۋميو كيشيدا ەلدىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا بولعان كۇشتى جەر سىلكىنىسىنە بايلانىستى استاناعا جوسپارلانعان ساپارىن توقتاتادى دەپ حابارلادى «The Japan Times» باسىلىمى.

گازەتتىڭ حابارلاۋىنشا، كيشيدا جۇما كۇنى جاپونيانىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا، كيۋسيۋ ارالىنىڭ ماڭىندا بولعان جەر سىلكىنىسىنە بايلانىستى ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ساپارىن توقتاتاتىنىن مالىمدەدى.

ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ 6-شى كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋى - بۇل ءوڭىردىڭ دامۋى ءۇشىن ماڭىزدى ءىس-شارا بولادى دەپ كۇتىلۋدە، ول كوپجوسپارلى ىنتىماقتاستىقتىڭ ودان ارعى سەرپىندى قانات جايۋىن ايقىندايدى.

سامميتتە «ورتالىق ازيا-2040» وڭىرلىك كووپەراتسياسىن دامىتۋ ستراتەگياسىن قابىلداۋ جوسپارلانۋدا. بۇل تۇجىرىمدامالىق قۇجات ورتالىق ازيانىڭ بەس جاقتى ءوزارا ءىس-قيمىلىن كەڭەيتۋ جانە حالىقارالىق سۋبەكتىلىگىن نىعايتۋ ءۇشىن ازىرلەنىپ وتىر.

سونداي-اق، وڭىردەگى كووپەراتسيانى، تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى دامىتۋ، سونىڭ ىشىندە ساۋدا-ەكونوميكالىق ارىپتەستىك، كولىك-لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ ماسەلەلەرى دە وامبكك-ءنىڭ باستى نازارىندا بولادى. ونىڭ ۇستىنە جىل سايىنعى جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەردى ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسى دە نازاردان تىس قالمادى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى، ساياساتتانۋشى

Abai.kz