تاۋاريحتىڭ اراعا سان ىلقىم سالعان الىس كەزەڭدەرى ءوز قويىناۋلارىنا حالىقىمىزدىڭ نەبىر اسىلىن جاسىرىپ كەلىپتى. باعا جەتپەس سول اسىلداردىڭ ءبىر كەسەك جارىقشاعى بولىپ، «شيپاگەرلىك بايان» قولىمىزعا ايتەۋىر ءتيدى-ءاۋ! بىراق، امال نە، قانشا دابىرا كوتەرسەكتە قۇنى كەمىپ، ازىپ، الاسارىپ جەتتى.

ياعني ونىڭ قولىمىزعا تيگەنى ــ جۇلىنى جۇلىنعان جۇقاناسى عانا. ءيا، التىنشى مارتە كوشىرىلۋ بارسىندا ولەڭ-بايتتەردى ىقشامداعانىن كوشىرۋشى مويىنداعانىمەن، ودان بۇرىنعى كوشىرۋشىلەر تاعى نەسىنە قيانات جاسادى دەگەن سۇراۋدىڭ كوڭىلدى كۇپتى ەتۋى زاڭدى. ونىڭ ۇستىنە الدىڭعى بۋىندارىمىز ۇرپاق ۇعىمى ءۇشىن «ەسكى ءسوز بىزبەن كەتسىن» دەي وتىرىپ، وعان تالاي وزگەرىستەر ەنگىزىپتى. بۇل از بولعانداي سوڭعى كوشىرمە ورتەلىپتى، دەنى جويىلىپ كەتىپتى. دەمەك، ناعىز اسىل ــ ەسكىنىڭ كوزى، كومبەنىڭ ءوزى قولىمىزعا قاز-قالپىندا جەتىپ وتىرعان جوق. بۇل شىنىندا وكىنەرلىك جايت. قۇنىتسىز جۇرتتىڭ مۇنداي قورمالىن قانداي قۇندى بولسا دا قازىرگى تەكستولوگيا قايتا تىرىلتۋگە امالسىز. ارعى اتا-بابالارىمىز «بايتال تۇگىل باس قايعى بولعان» تار جول، تايعاق كەشۋلى كەر زاماندا ۇرپاقتى ساقتاۋدى عانا ماقسات ەتىپ، دالاسى ءۇشىن ءبىر مەزگىل وركەنيەت ورتاسىن ــ تاس قورعان قالاسىن تاستاپ، تاۋ ساعالاپ كەتكەنگە ۇقسايدى. مۇنى دەپ ولاردى شاجىلى ەتە الماساق تا، اتا-بابا قولتاڭباسىنىڭ قادىرىنە جەتپەگەن، ونىڭ ءبىر پاراعىنىڭ دا كوزىن ساقتاي الماعان سوڭعىلىقتارعا قارا وكپەمىزدىڭ قازانداي بولاتىن دا ءجونى بار. دەي تۇرعانىمەن، اسىلدىڭ اتى اسىل عوي! الداعى جەردە مۇنىڭ ۇلت بايلىعىمىزدىڭ سالالى قورىنا كەلىپ قوسىلعان قوماقتى قازىنا ەكەنىن اركىم ءار تۇرعىدان سيپاتتاي جاتار.

«شيپاگەرلىك باياننىڭ» تۇرعىسى بەرتىنگى ءبىز كورىپ جۇرگەن ادامداردىڭ تۇرعىسىنان سۇڭعات، تىلىندەگى كونە تۇركىلىك ءداستۇر مەن سوزدەرىنىڭ زامانالىق كورىنىستەرى ورتا عاسىرلىق سيپاتتارعا كوبەلەپ كەلىپ تۇر. ايتالىق، اۋعاز (اۋىر), ۋازعار ء(ۋازىر), قازعاق (قازاق), زاڭعاراق (شاڭىراق), زاعىپىران (زاپىران), ۋعارلى (ۋلى) دەگەن سوزدەر، قۇلعاق (قۇلاق), وعۇل (ۇل), وعۇلان (ۇلان) ت.ب. كونە تۇركىلىك اتاۋلارعا جاتادى.

«شيپاگەرلىك باياندا» تىلگە الىنعان اسمار، دەستىر، سايعاق دەگەن سوزدەردىڭ XV عاسىردىڭ اياعى، XVI عاسىردىڭ باس شەنىندە جاساعان شالكيىز جىراۋدىڭ جىرلارىنداعى «ەتەكتەپ جيعان كوپ حالقىڭ سۇلتان يەم كىمگە اسمار ەتەرسىڭ»، «قارا سيا، اق قاعاز دەستىرگە ونەر توكتىردىڭ»، «سازداۋعا بىتكەن قارا اعاش، كىمدەرگە سايعاق بولماعان» دەگەن جولداردا ءبىر ماعىنادا ايتىلۋى جايدان جاي ەمەس. دوسپانبەت جىراۋدىڭ (1490-1523) «جارىقشىلار جوق پا ەكەن، جارما بىلتە سالارعا» دەگەن جىر جولدارىنداعى «جارىقشى» (جارا ەمگەرى) مەن «شيپاگەرلىك باياننىڭ»، «جارعىشى» اراسىندا دا تابيعي ۇندەستىك جاتىر. كىتاپ ىشىندەگى اندا، تۇزەم، كۇرەن ت.ب. اتاۋلاردا بىزگە قازىر بەيتانستاۋ بولعانىمەن، قازاق دالاسىنداعى ورتا عاسىرلىق وقيعالار سيۋدجەتىنە قۇرىلعان تاريحي رومانداردا كەڭ قولدانىس تاۋىپ وتىر. مۇنان تىس، اشجاز، قۇيىل-توگىل، الىم-سالىم، سار-سار، توم-توم، ەبىل-سەبىل، البىر-سالبىر، بۇلدىر-بۇلدىر، بۇرش-بۇرش دەگەن زات ەسىمدەر دە كونە تۇركىنىڭ ءسوز جاساۋداعى قوسارلانۋ ءتاسىلىن ەلەستەتەدى. بۇل فاكتىلەر «شيپاگەرلىك باياننىڭ» ارعى زامان دۇنيەسى ەكەنىن قاپىسىز ايعاقتايدى.

مەنىڭ ەندىگى ايتارىم، «شيپاگەرلىك باياننىڭ» قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينولوگياسىنان الاتىن ورنى. مۇنىڭ ءوزى كوپسىتىپ ايتساق كوپ ءسوز. شاعىن ماقالانىڭ شاناعىنا جاراي بۇل ارادا نەعۇرلىم تۇيىندەپ بىرەر مىسالمەن عانا ىقشام باياندايمىز دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. سوندىقتان ونى «الاسى» دەگەنىمىز وڭ دەگەن ۇسىنس كوتەردى. ارينە، مۇنىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا كوكەيگە قوناتىن ءۇتىرلى اتاۋ ەمەس ەكەنىن ءبارىمىز دە اڭعارعاندايمىز. ال «شيپاگەرلىك باياندا» سول رەتتسەپتىڭ ءدال ءوزى ــ جىلى ءجۇزدى «شيپاشاق» دەگەن ءوز قول تۋمامىز تۇر.

اتىنا ساي «شيپاگەرلىك بايان» مەديتسينالىق اتاۋلاردى مەيلىنشە كوپ قامتىعان. اقزىر بالاماسى تابىلماي جۇرگەن مەديتسينا سالاسىنداعى عىلىمي-تەحنيكالىق تەرميندەر دوزا ــ مەڭزە، كۋرەس ــ ناۋمەت، وتۆار ــ ءنىلنار ء(نىلسورپا), ناستويكا ــ قاما ت.ب. بولىپ جىلى ۇشىرايدى. وسىلاردىڭ ىشىندە «نىلناردىڭ» قامتىمى ءوز بالاماسىنان كەڭىرەك. ويتكەنى قامانى «سۋىندى ءنىلنار» دەۋگە بولادى ەكەن. دەمەك، تىلىمىزدەگى وسىنشاما كوپ بالاما اتاۋلار تۇرعاندا ناستوي، ناستويكالارعا سپەرت تۇرىندىسى، ەفير تۇرىندىسى دەپ تاعى دا اتاۋ جاساۋدىڭ قاجەتى بار دەپ ەشىكىم ايتا الماسا كەرەك. ال اۋرۋ-سىرقاتتاردىڭ ءبىر قاتارىن ءبىز ءالى كۇنگە وزگە تىلدە ايتىپ كەلەمىز نە ايتۋعا وتە اۋىر تەرمينسماقتاردى جاساعان بولامىز. ال «شيپاگەرلىك بايانداعى» تاپقىرلىققا قاراساڭىزشى! ءبىز راحيت نەمەسە سۇيەك جۇمسارۋى دەپ جۇرگەن بابالاردى مەشەل ەتىپ تاستايتىن سىرقاتتى وندا «كەشەك» دەگەن. بۇدان ارتىق نە كەرەك! باقساق، تەرمين جاعىندا ءوز ءتىلىمىزدىڭ بار مۇمكىندىگىن تولىق اشا الماي ءجۇر ەكەنبىز. شەتكەك (روجا). قاتقاۋىق ء(ىش قاتۋ), ساتقا (ديزەنتەريا), ءتانتى (تراحوما), زاقپى (مي شايقالۋ), كەكجيمە (مينينگيت), ويىقالتاق (حورەيا), سىرەسكى (تەتانۋس), كۇپسەك ء(ىش كەبۋ), بۇپسەك (اسقازان قىجىلداۋ), تولىمشاق (بىتەۋ جارا), سەرەڭ، جالبىرلاق، اقتاق، ساساي دەگەندەردى قولدانا بىلسەك، حالىق جىلى قابىلدايتىن تاماشا اتاۋلار. ءبىز «جارىم دەنەنىڭ سالدانۋى» دەپ كەلىستىرە الماي جۇرگەن اتاۋ «شيپاگەرلىك باياندا» «جارىندى سال» (گەميپلەگيا), «كولدەنەڭ سال» (پاراپلەگيا) دەلىنىپ عىلىمي تۇردە اجىراتىلىپ اتالعان. بۇلاردى ناعىز تەرميندىك ۇلگىلەر دەسەك جارار. مۇنداعى حالىق ەمشىلىگىنىڭ اتاۋ-تەرميندەرى ءوز الدىنا ءبىر توبە، اسەپسەر، قىسقاۋىق، الاستالعى، سولىقتىرعى، مەزەت، مەرزەت، كۇسىك، سىقىماقىس، تىنقىس ت. ب. تەرميندەر دە قازاقى اتاۋلارىمىزدىڭ قورىن مولىقتىرا تۇسەدى.

بىلايعى جەردە «شيپاگەرلىك بايانداعى» «توتەمەلىك» دەگەن ءتول اتاۋىمىزدى يممۋنيتەتكە بالامالاۋعا دا بولار ەدى. تالعامدىلىق تانىتا بىلسەك، «شيپاگەرلىك بايانداعى» ادام اناتومياسىنا قاتىستى قاقپار، قاتپار، قاقات، ەستەر، قىسقاق، شىتىنا، قاتقارلى، كوزنەك، كوزىلگى، تانداۋ، قۋىسقى، تولعى، جۇمقۇر، سىرناقى، قانىسقى، قىرناۋ، تەكقىر، بۋىل، قۋىل، جايىر، جابى، تۇرتەك، توپاي، توقاي ت. ب. اتاۋلاردى دا قۇلاعىنان ءتىزىپ شەتىنەن كادەگە جاراتۋعا كەلەدى دەسەك اسىرا ايتقان بولمايمىز. كىتاپتا دۇرىس بالاماسىن تابۋىمىزدى تىلەپ، وسىمدىك-جانۋارلار مەن مينەرالداردىڭ ۇلكەن توبىنىڭ اتاۋلارى تاعى ءتۇر.

«شيپاگەرلىك باياندا» جالپى قۇرلىق جەر بەدەرى ويپاڭدار، دوڭەستەر، شولدىكتەر جانە جايساڭدار دەپ جىكتەلەدى. ال ونىڭ ىشىندە ويپاڭدار ــ قويناۋ، وي، جىلعا، جىرا، ساي، وزەك، جازىقايت; دوڭەستەر ــ ءدوڭ، كەيكەت، جارتاس، جارتاس ءتۇبى، قىرقا، جالتاڭ، ادىر، بىدىرماق، دوڭەس; شولدىكتەر ــ تاستاق، قۇمدى، قۇمداۋىت وڭىرلەر، قۇم ءشول; جايساڭدار ــ قوپا، ساز، سازداۋىت، شالعىندى جاساڭ، سورتاڭدى قاقتى، شىمداۋىت، جارلاۋىت، باتپاقتى، تارتپالى قۇيلار، وزەن-كول، سۋ جاعالاۋلارى ت.ب بولىپ بولىنەدى. بۇلار قازىردە بەلگىلى قۇنى بار جاعرافيالىق اتاۋلار. كىتاپتا ءبىر تاۋلىكتىڭ ون ەكى ۋاعى بىر–بىردەن اتالادى (بۇلار ىشكەرىلەي زەرتتەلۋگە ءتيىستى. ويتكەنى، عالىمدار مەجەسىندە بۇلار جانۋارلارعا قاتىستى بولۋى كەرەك-ءتى). ءتورت ماۋسىمىنىڭ ون ەكى مەزگىلى ــ ەرىمدىك، دەگىمدىك، ونىمدىك ــ كوكتەم; گۇلدەمەلى، الشىندامالى، بارىنىشدامالى ــ جاز; شالعىندامالى، داۋىلدامالى، قوڭىرلامالى ــ كۇز; جاسقامالى، قىسقامالى، جادىرامالى ــ قىس دەپ تارتىمدى سيپاتتالادى. مۇنان باسقادا تاريح، فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، استرونوميا، ەتنوگرافيا، ەتيكا، ت.ب پاندەرگە قاتىستى اتاۋ-تەرميندەر دە بار. بۇعان بۇل ارادا ەگجەي-تەگجەيلى توقتالمايمىز. بۇل ەكى ۇعىمدى شاتاستىرا بەرمەگەنىمىز جون.

سوڭعى ايتارىم، «شيپاگەرلىك بايان» تەرمينولوگيامىز سالاسىنداعى قۇنى ولشەۋسىز، سولايدا، مۇنداعى اتاۋ-تەرميندەردى سىرىپ تاستاۋ ەمەس، مىندەتتى تۇردە اسا تالعامدىلىقپەن پايدالانۋىمىزعا، كەيبىرىن لايىقتى جاڭعىرتۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. ءبىزدىڭ تالعامدىلىقتى دارىپتەۋ سەبەبىمىز ــ اۆتور مەن ارامىزدا سان عاسىر جاتىر. ءتىلىمىز دە دامىدى، زامانىمىز باسقا، ودان تىس مۇندا سوڭعىلىقتار جاعىنان ورىنسىز تىقپالانعان، وزگەرىسكە ۇشىراعان تالسوگەت، پومزەكگۇل، شاپتالعى دەگەن سياقتى «اتاۋلار» دا بار كورىنەدى. باسپاعا دايىنداۋشىلار جاعىنان بەرىلگەن بالامالاردىڭ دا ۇيلەسىمسىز نەمەسە اعات تۇستارى ءار جەردەن كوزگە كورىنىپ تۇر. سونىڭ ءۇشىن حادىمدىقتى قازىرگى ءۇشىن قىزمەت ەتتىرۋ، ءدانىن الىپ قاۋىزىن تاستاۋ ــ «شيپاگەرلىك بايان» ءۇشىن دە ماڭىزدى ۇستانىم بولىپ سانالادى.

جايىربەك مۇقامەتحانۇلى

Abai.kz