ا ش ى ق   ح ا ت

قادىرلى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى!

ءبىز، رەسپۋبليكامىزداعى بەلگىلى قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالاردىڭ، مەرزىمدى باسىلىم باسشىلارىنىڭ، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ  ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن "مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ" اكتسياسىنا قاتىسۋشىلار، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن العانىنا 20 جىل تولسا دا ونىڭ بۇگىنگى سىن كوتەرمەس جاعدايىنا قاتتى الاڭداۋشىلىق بىلدىرەمىز. ءوزىڭىز بىلەسىز، 1989 جىلى قىركۇيەكتەگى جوعارعى كەڭەستىڭ وتىرىسىندا «تىلدەر تۋرالى» زاڭ تالقىلانىپ، ورىس، قازاق تىلدەرىنە قاتار مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلىپ كەتكەندە، ءتىپتى بۇعان قۋانىشتىلار دۇركىرەتىپ قول سوعىپ قويعاننان كەيىن، بۇل شەشىممەن كەلىسپەيتىن  ءبىر دەپۋتاتتىڭ باستاماسىمەن، ءسىزدىڭ تىكەلەي قولداۋىڭىزبەن زاڭ قايتا قارالىپ قازاق ءتىلى جەكە دارا مەملەكەتتىك مارتەبە العانى بەلگىلى. وكىنىشتىسى -وتكەن 20 جىلدا مەملەكەتتىك ءتىل ءوزىنىڭ زاڭدا كورسەتىلگەندەي دارا قۇزىرىن قالىپتاستىرا المادى.  قازاقستان حالقىن بىرىكتىرەتىن، ولاردىڭ باسىن قوساتىن نەگىزگى فاكتورعا اينالمادى. تۇڭعىش «تىلدەر تۋرالى» زاڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا قابىلدانعاندىقتان، ول بۇگىنگى بوستان قازاقستاننىڭ تالاپتارىن وتەۋدەن قالدى. سوندىقتان وسى جىلدار بەدەرىندە قوعامدىق ۇيىمدار، جەكە ءتىل جاناشىرلارى دۇركىن-دۇركىن ماسەلە كوتەرسە دە ءالى كۇنگە دەيىن مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانعان جوق. سونىمەن قاتار، بيلىككە قويعان وزگە تالاپ-تىلەكتەرىمىز دە ورىندالار ەمەس.

ا ش ى ق   ح ا ت

قادىرلى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى!

ءبىز، رەسپۋبليكامىزداعى بەلگىلى قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالاردىڭ، مەرزىمدى باسىلىم باسشىلارىنىڭ، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ  ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن "مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ" اكتسياسىنا قاتىسۋشىلار، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن العانىنا 20 جىل تولسا دا ونىڭ بۇگىنگى سىن كوتەرمەس جاعدايىنا قاتتى الاڭداۋشىلىق بىلدىرەمىز. ءوزىڭىز بىلەسىز، 1989 جىلى قىركۇيەكتەگى جوعارعى كەڭەستىڭ وتىرىسىندا «تىلدەر تۋرالى» زاڭ تالقىلانىپ، ورىس، قازاق تىلدەرىنە قاتار مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلىپ كەتكەندە، ءتىپتى بۇعان قۋانىشتىلار دۇركىرەتىپ قول سوعىپ قويعاننان كەيىن، بۇل شەشىممەن كەلىسپەيتىن  ءبىر دەپۋتاتتىڭ باستاماسىمەن، ءسىزدىڭ تىكەلەي قولداۋىڭىزبەن زاڭ قايتا قارالىپ قازاق ءتىلى جەكە دارا مەملەكەتتىك مارتەبە العانى بەلگىلى. وكىنىشتىسى -وتكەن 20 جىلدا مەملەكەتتىك ءتىل ءوزىنىڭ زاڭدا كورسەتىلگەندەي دارا قۇزىرىن قالىپتاستىرا المادى.  قازاقستان حالقىن بىرىكتىرەتىن، ولاردىڭ باسىن قوساتىن نەگىزگى فاكتورعا اينالمادى. تۇڭعىش «تىلدەر تۋرالى» زاڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا قابىلدانعاندىقتان، ول بۇگىنگى بوستان قازاقستاننىڭ تالاپتارىن وتەۋدەن قالدى. سوندىقتان وسى جىلدار بەدەرىندە قوعامدىق ۇيىمدار، جەكە ءتىل جاناشىرلارى دۇركىن-دۇركىن ماسەلە كوتەرسە دە ءالى كۇنگە دەيىن مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانعان جوق. سونىمەن قاتار، بيلىككە قويعان وزگە تالاپ-تىلەكتەرىمىز دە ورىندالار ەمەس.

«نۇر وتان» پارتياسىنىڭ كەزەكتەن تىس وتكەن ءحىى سەزىنەن كەيىن ۇكىمەتتىڭ جانە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ باسشىلىعىمەن، وبلىستار مەن اۋدانداردىڭ، الماتى جانە استانا قالالارىنىڭ اكىمدەرىمەن وتكىزگەن كەڭەيتىلگەن ماجىلىستە «قازاق ۇلتىنىڭ پروبلەماسىن بىردەن شەشۋگە بولمايدى، ءبىزدىڭ ەلدە باسقا دا ۇلتتار بار ەمەس پە» دەگەن ەسكەرتۋىڭىز  مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن كوزقاراس سالقىندىعىن قايتادان قالىپتاستىردى. ءتىلدى دامىتۋعا ونسىز دا قۇلىقسىز، سول جيىنعا قاتىسقان كەيبىر باسشىلار ءوز وبلىستارى مەن اۋداندارىنا قايتقاندا، ارنايى جينالىس وتكىزىپ، قازاق تىلىنە نازار اۋدارا بەرمەۋگە شاقىرعان. بۇل ارينە، اسىرا سىلتەۋشىلىك، بۇرمالاۋشىلىق. تىم «قازاقىلانىپ» كەتكەندىكتەرى ءۇشىن سىنعا ۇشىراعان اكىم-قارالار سودان كەيىن-اق الدىمەن قازاقستاندا تۇراتىن وزگە ەتنوستىق توپتاردىڭ كوڭىلىن تابۋدى جازىلماعان زاڭعا اينالدىردى. سونىڭ سالدارىنان ءبىراز ۋاقىت سايابىرسىپ قالعان، نەگىزگى باستاۋىن امەريكاندىق ۇلتتان الاتىن قازاقستانداعى قازاق ۇلتى مەن ەتنيكالىق توپتاردى تىكەلەي جويۋعا الىپ باراتىن «قازاقستاندىق ۇلت»، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءۇشتىڭ ءبىرى ەتىپ السىرەتۋگە، ورىس ءتىلىن دە مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە زاڭداستىرۋعا باعىتتالعان، قيتۇرقى ساياسات نەگىزىندە ومىرگە كەلگەن «ۇشتۇعىرلى ءتىل» يدەيالارى تاعى دا العا شىقتى. ءبىز رەسپۋبليكامىزدى مەكەن ەتەتىن بارلىق ۇلت وكىلدەرى تىلدەرىنىڭ، سالت-ساناسىنىڭ وركەندەۋىن قولدايمىز. ول بايلامىمىز ەشقاشان وزگەرمەيدى. ءبىز بۇگىن قازاق حالقىمەن بىرگە، سول ۇلت وكىلدەرىنىڭ بارىنە بىردەي ورتاق مەملەكەتتىك ءتىل مۇددەسى توڭىرەگىندەگى پروبلەمالارعا عانا توقتالىپ وتىرمىز.

جۋىردا ۇكىمەت ءىس-قاعازدارىن مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋدى 10 پايىزعا ازايتتى. بۇل تۇرعىداعى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ 2009-2011 جىلدارعا ارنالعان ستراتەگيالىق جوسپارىنا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى قاۋلىسىندا «مەملەكەتتىك ورگانداردا مەملەكەتتىك تىلدەگى ءىس-قاعازدارىنىڭ جالپى قۇجات اينالىمىنداعى ۇلەس سالماعى «70» ەمەس، «60» بولىپ وزگەرتىلسىن» دەلىنگەن. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى 70 پايىزدان 60 پايىزعا دەيىن تارىلىپ وتىر دەگەن ءسوز. مۇنىڭ ءبارى ءسىزدىڭ «قازاق ءتىلىن دامىتامىن دەگەندەر جەكە قاراجاتىن جۇمساۋدى قولعا السىن» دەگەن ويىڭىزدان باستاۋ الىپ جاتقاندىعى كۇمانسىز. ەگەر مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى، ءسىز ايتقانداي،  جەكە ادامدار قاراجاتى ارقىلى شەشىلەتىن بولسا، ونىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسى قايدا قالادى؟ وندا بيلىك كىمنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، كىمنىڭ جوعىن جوقتاماق.

"مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ" اكتسياسىنا قاتىسۋشىلار وسىعان دەيىن سان مارتە  كوتەرىلگەن، بىراق ەش شەشىمىن تاپپاعان تومەندەگىدەي ۇسىنىستار مەن تالاپتاردى الدىڭىزعا قايتا قويادى:

1. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن العانىنا 20 جىل تولسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ارنايى زاڭ جوق. مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن مۇنداي نەمقۇرايدىلىقتى بىزدەن وزگە بىردە-ءبىر وركەنيەتتى ەلدەن كەزدەستىرە المايسىز. سوندىقتان قازاقستان پارلامەنتى «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭدى تەز ارادا قابىلداۋى ءتيىس;

2. نەگىزگى باستاۋىن «امەريكاندىق ۇلتتان الاتىن قازاقستانداعى قازاق ۇلتى مەن باسقا دا ۇلت وكىلدەرىن تىكەلەي جويۋعا الىپ باراتىن "قازاقستاندىق ۇلت" يدەياسىنا توسقاۋىل قويىلسىن;

3. مەملەكەتتىك ءتىلدى ءۇشتىڭ ءبىرى ەتىپ السىرەتۋگە، ورىس ءتىلىن دە مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە زاڭداستىرۋعا باعىتتالعان، قيتۇرقى ساياسات نەگىزىندە ومىرگە كەلگەن ء"ۇش تۇعىرلى ءتىل" ۇرانىنىڭ ورنىنا "مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ - قازاقستاندىق ءاربىر ازاماتتىڭ مىندەتى. ال باسقا تىلدەردى مەڭگەرۋگە شەك قويىلمايدى" دەگەن تۇجىرىم ۇسىنامىز;

4. مادەنيەت جانە اقپارات مينيستىرلىگىنىڭ قۇرامىندا ءتىل كوميتەتى قىزمەت ەتىپ كەلەدى. تۋراسىن ايتساق، مينيسترلىك قۇرامىنداعى كوميتەتتىڭ قۇزىرى قوردالانىپ قالعان مەملەكەتتىك ءتىل پروبلەمالارىن شەشۋگە دارمەنسىز.  سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىل اگەنتتىگىن قۇرۋدى ۇسىنامىز;

5. ەلىمىزدەگى ۇلكەن قالالار مەن ەلدى مەكەندەردە تۇگەلدەي دەرلىك الاباجاق جارنامالاردان اياق الىپ جۇرە المايسىز. ولار ورىسشا، اعىلشىنشا، ءتىپتى باسقا تىلدەردە كورىنىس تابادى.  قازاقشاسى ساۋاتسىز، ساقاۋ جارنامالاردان كوز سۇرىنەدى. مۇنداي مانسىزدىكتى جانە باسقا دا پروبلەمالاردى  رەتتەۋ ءۇشىن ءتىل ينسپەكتسياسىن قۇرۋ قاجەت دەپ بىلەمىز;

6. مەملەكەت باسشىلارى مەن لاۋازىمدى قىزمەت يەلەرى بارلىق وتاندىق، شەتەلدىك رەسمي كەزدەسۋلەردە مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە مىندەتتەلىپ، رەسپۋبليكا كولەمىندەگى مەملەكەتتىك ءىس-شارالار مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلسىن. مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەر ىلەسپە اۋدارما قىزمەتىن پايدالاناتىن بولسىن. مەملەكەتتىك ءتىلدى مويىندامايتىندار، ونى وقىپ، ۇيرەنۋگە تىرىسپايتىندار مەملەكەتتىك قىزمەتكە الىنباسىن;

7. مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ يننوۆاتسيالىق-تەحنولوگيالىق ورتالىعىن قۇرۋ جانە قولدانبالى تىلمەن اينالىساتىن ارنايى ينستيتۋت اشۋ  دا اسا قاجەتتى ءىس. سەبەبى، ءححى عاسىردا قازاق ءتىلىن عىلىم-ءبىلىمنىڭ، ەكونوميكانىڭ، بانك جۇيەسىنىڭ، سالىق سالاسىنىڭ (ت.ب.) ءتول تىلىنە اينالدىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ينستيتۋت تەوريالىق ىرگەلى عىلىممەن اينالىسۋدان اسا الماي وتىر. مەملەكەتتىك ءتىلدى بارلىق سالاعا ءبىر جۇيەمەن ەندىرۋ ءۇشىن ونىمەن ارنايى ينستيتۋت اينالىسپاي بولمايدى;

8. تاۋەلسىز ەل اتانعانىمىزعا 18 جىل تولسا دا، مەملەكەتتىك تىلدە 24 ساعات حابار تاراتاتىن ءبىر تەلەارنانىڭ بولماۋى ەلدىگىمىزگە سىن. ءتىپتى كەيبىر تەلەارنالارداعى قازاق تىلىندەگى حابارلاردىڭ كوبى ءتۇن جارىمىنا قاراي ىسىرىلعان، نەمەسە اۋدارما ۇزىن-سونار كينوفيلمدەر ارقىلى قازاق تىلىنە بولىنگەن ۋاقىت ەسەبىنەن تولىقتىرىلعان. بۇل سالادا دا ەگەمەندى مەملەكەتتىڭ رۋحىنا ساي جاڭا كوزقاراس، جاڭا وزگەرىس قاجەت;

9. قازاقستاننىڭ اقپارات كەڭىستىگىن رەسەيدىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ون-ون بەس ەسە باسىمدىقپەن جاۋلاپ العان. «وسى ءبىز قازاقستاندا تۇرامىز با، نەمەسە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قاراماعىنا ەنىپ كەتتىك پە؟» دەگەن سۇراق تۋادى.  حالىققا اندا-ساندا ەلدەگى شىندىقتى ايتىپ تۇراتىن «31 - تەلەارنا» دا رەسەي الپاۋىتىنا ساتىلىپ، ەگەمەندى اقپاراتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزگە ەلەۋلى دەڭگەيدە كولەڭكە ءتۇسىردى. ەندى قازاقستانعا كەلىپ تارايتىن مىڭداعان رەسەي باسىلىمدارىنا قوسىلىپ، بۇل ارنا دا رەسەي يدەولوگياسىن العا تارتا باستادى. اقپاراتتىق ەكسپانسيانىڭ سالدارىنان مەملەكەتتىك ءتىل ءورىسى كۇرت قۇلدىرادى. سوندىقتان قازاقستاننىڭ اقپارات كەڭىستىگىن باسقا ەلدەردىڭ يدەولوگياسىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا پايدالانۋعا جول بەرىلمەسىن;

10. پرەزيدەنت مىرزا، ءتىل سالاسىنداعى تارتىس تىم ۇزاققا سوزىلدى. قازىر مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ، دامىتپاۋ، قازاق ۇلتىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسۋ نە تىرىسپاۋ ءبىر-اق ادامنىڭ، نەگىزىنەن ءوزىڭىزدىڭ عانا قولىڭىزدا تۇر. ەگەر ءسىز تاڭەرتەڭ تاپسىرما بەرسەڭىز، ءتۇس قايتا بارلىق وبلىستىڭ اكىمدەرى، بارلىق مينيسترلەر، اۋدان، مەكەمە باسشىلارى ىسكە كىرىسەدى. ەلدىڭ بۇعان كوزى انىق جەتتى. سوندىقتان دا ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىم تابۋى تىكەلەي وزىڭىزگە عانا بايلانىستى.

«مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ» اكتسياسىنا قاتىسۋشى قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالار ەلدەگى تىلدىك احۋالدى ۇنەمى نازاردا ۇستايتىندىعىن،  ەگەر جوعارىداعى تالاپتار ورىندالماعان جاعدايدا بۇكىل رەسپۋبليكا كولەمىندە باسقا دا ساياسي ماسەلەلەرمەن ۇشتاسقان  بىرلەسكەن ءىس-شارالار وتكىزەتىنىن، قاشان ادىلەتتى شەشىمگە قول جەتكىزبەيىنشە بۇل رۋحاني كۇرەستى توقتاتپايتىنىن مالىمدەيدى.

(اشىق حات ەلىمىزدىڭ بەلگىلى قوعامدىق ۇيىمدارى مەن ساياسي پارتيالارىنىڭ، مەرزىمدى باسىلىم باسشىلارى مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ جانە ستۋدەنت-جاستارىمىزدىڭ قاتىسۋىمەن رەسپۋبليكا سارايىندا «مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ» اكتسياسىندا ءبىراۋىزدان قابىلداندى).

الماتى قالاسى،

20  قىركۇيەك، 2009 جىل

«اباي-اقپارات».