سۋرەت - عالىم سماعۇلۇلىنىڭ كاريكاتۋراسى

كەدەن وداعىنىڭ تەحنيكالىق رەگلامەنتىنىڭ  تالاپتارى بويىنشا  قازاقستان، رەسەي جانە بەلارۋس ەلدەرىندە جيەگىنە شىلتەر قوندىرىلعان ايەلدەردىڭ ءىش كيىمىن (ىستان-ترۋسي) ساتۋعا، ونى تىگۋگە، شەتەلدەن يمپورتتاۋعا تيىم سالىندى.   ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانىڭ تەحنيكالىق ماسەلەلەردى رەتتەۋ ءمينيسترى ۆالەري كورەشكوۆتىڭ ايتۋىنشا، «جەڭىل ونەركاسىپ ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» كەدەن  وداعىنىڭ تەحنيكالىق رەگلامەنتى 2012 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ زاڭدىق كۇشىنە ەنگەن. كورەشكوۆ تەحنيكالىق رەگلامەنتتە ىشكيىمنىڭ دىمقىلدى وزىنە ءسىڭىرۋ  دەڭگەيى   6 پايىز بولۋ كەرەك. ال سينتەتيكالىق، شىلتەرلى ىستانداردىڭ دىمقىلدى ءسىڭىرۋ كورسەتكىشى 3-3,6 پايىزدان اسپايدى. سوندىقتان مۇنداي ىشكيىمدەر كەدەن وداعىنىڭ تالاپتارىن قاناعاتتاندىرمايدى دەيدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى ءبىز ەكونومسيت جانگەلدى شىمشىقوۆ مىرزانىڭ پىكىرىن بىلگەندى ءجون كوردىك.

جانگەلدى شىمشىقوۆ، ەكونوميست، ەكونوميكا ينستيتۋتى استانا فيليالىنىڭ ديرەكتورى:

 - ءسىز بۇل تالاپتى باستاپقىدا قالاي قابىلدادىڭىز؟

سۋرەت - عالىم سماعۇلۇلىنىڭ كاريكاتۋراسى

كەدەن وداعىنىڭ تەحنيكالىق رەگلامەنتىنىڭ  تالاپتارى بويىنشا  قازاقستان، رەسەي جانە بەلارۋس ەلدەرىندە جيەگىنە شىلتەر قوندىرىلعان ايەلدەردىڭ ءىش كيىمىن (ىستان-ترۋسي) ساتۋعا، ونى تىگۋگە، شەتەلدەن يمپورتتاۋعا تيىم سالىندى.   ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانىڭ تەحنيكالىق ماسەلەلەردى رەتتەۋ ءمينيسترى ۆالەري كورەشكوۆتىڭ ايتۋىنشا، «جەڭىل ونەركاسىپ ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» كەدەن  وداعىنىڭ تەحنيكالىق رەگلامەنتى 2012 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ زاڭدىق كۇشىنە ەنگەن. كورەشكوۆ تەحنيكالىق رەگلامەنتتە ىشكيىمنىڭ دىمقىلدى وزىنە ءسىڭىرۋ  دەڭگەيى   6 پايىز بولۋ كەرەك. ال سينتەتيكالىق، شىلتەرلى ىستانداردىڭ دىمقىلدى ءسىڭىرۋ كورسەتكىشى 3-3,6 پايىزدان اسپايدى. سوندىقتان مۇنداي ىشكيىمدەر كەدەن وداعىنىڭ تالاپتارىن قاناعاتتاندىرمايدى دەيدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى ءبىز ەكونومسيت جانگەلدى شىمشىقوۆ مىرزانىڭ پىكىرىن بىلگەندى ءجون كوردىك.

جانگەلدى شىمشىقوۆ، ەكونوميست، ەكونوميكا ينستيتۋتى استانا فيليالىنىڭ ديرەكتورى:

 - ءسىز بۇل تالاپتى باستاپقىدا قالاي قابىلدادىڭىز؟

- بىرىنشىدەن، گيگيەنالىق تۇرعىدان العاندا، ىشكيىمدەر ادامنىڭ تەرىن سىڭىرەتىن جانە دەنەنىڭ دەم الۋىنا قولايلى ماتادان جاسالۋى كەرەك. ماسەلەن، ماقتا ماتادان نەمەسە زىعىر ماتاسىنان تىگىلۋى ءتيىس. قىتايدان كەلەتىن حالىق تۇتىناتىن كوپتەگەن تاۋارلاردا مۇنداي تالاپتار ساقتالمايدى. قىتاي تاۋارى ارزان بولعانمەن، ادام دەنساۋلىعىنا زياندى ەكەنى تۇسىنىكتى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، مۇنداي تالاپتاردى ەنگىزگەنى قۇبا-قۇپ دەۋگە بولادى.

ەكىنشىدەن، بۇل تالاپتىڭ استارى دا بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، رەسەي نە ىستەسە دە ءوز ونەركاسىبىن جان-جاقتى قورعاۋ ءۇشىن نەمەسە مەركانتيلدىك، پروتەكتسيوني́ستىك ساياسات ۇستانىپ وتىرعانىن جاسىرۋدىڭ ەشبىر رەتى جوق.

كەدەن وداعىنا كىرگەننەن بەرى بىزگە قوياتىن تالاپتارىنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە ءبىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىمىزدى شەكتەپ، كەرىسىنشە، ءوز ەكونوميكالارىنىڭ باسەكەلەستىك قابىلەتىن تولىق پايدالانىپ، بار پايدانى رەسەيگە بۇرىپ، تارازى باسىن وزدەرىنە باسىپ وتىرعانى انىق.

ەستەرىڭىزدە بولسا، 2010 جىلى كەدەندىك وداق مالدى تەك قانا ارنايى مال سوياتىن ورىنداردى سويۋ كەرەك دەگەن تالاپ قويىپ، ءبىزدىڭ قانشاما قاراجاتىمىز مال سوياتىن قاساپحانا سالۋعا شاشىلدى. اقىرى، ءبىزدىڭ ەلدەن شىعاتىن مال ەتىن الماي قويعان ەدى. بۇل - رەسەيدىڭ قازاقستانعا جاساپ وتىرعان ەكونوميكالىق وزبىرلىعى مەن قىسىمىنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى. كولىككە قاتىستى دا ءدال سونداي امال قولداندى. شەتەل كولىگىنىڭ باعاسى ءوسىپ، رەسەيدىڭ ءۇش جىلدا شاشىلىپ قالاتىن كولىكتەرىن پايدالانۋعا ءماجبۇر ەتتى. سوندىقتان، تەپە-تەڭدىك پەن تەڭ قۇقىقتىق جوق جەردە زورلىق جاسالاتىنى تۇسىنىكتى. قازاقستان كەدەن وداعىنان ەشتەڭە ۇتپايدى.

كەدەندىك وداققا كىرۋ دەگەن ءسوز  بىرتە-بىرتە بوداندىق قامىتىن قايتا كيۋ دەگەن ءسوز.

ينتەگراتسيا  ءبىرىنشى كەزەكتە تەڭ قۇقىقتىق، ەكىنشى كەزەكتە ءبىر-بىرىنە تەحنيكالىق، ەكونوميكالىق قاجەتتىلىك سىقىلدى تۇجىرىمداردان تۇرادى. ال، رەسەي مەن قازاقستان ءبىر-ءبىرىن تولىقتىراتىن ەمەس، ءبىر-بىرىنە باسەكەلەس ەكونوميكاسى بار ەلدەر. ەگەر ءبىز جاپونيامەن ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا. جاسايتىن بولساق، نۇر ۇستىنە نۇر بولادى. وندا ءبىز شىنىندا دا دامىعان ەلگە اينالار ەدىك.

ال، رەسەيدەن ءبىز نە الامىز؟ رەسەي بىزگە نە بەرەدى؟ وزدەرىن جارىلقاي الماي جاتقان، جىلىنا 1 ميلليون ادام قايتىس بولىپ، سانى كەمىپ بارا جاتقان، ماسكۇنەمدىك، جەزوكشەلىك، جەمقورلىق جايلاپ جاتقان رەسەيدەن بىزگە نە قايىر، نە ءۇمىت؟! ءتىپتى سوچيدەگى وليمپيادانىڭ اشىلۋىندا وليمپيادا بەلگىسىندەگى بەس ساقينانىڭ بىرەۋىن جوعالتىپ العان رەسەيدەن نە سۇرايسىڭ؟! سوندىقتان كەدەندىك وداق دەگەن قيسىنسىز نارسە.

ماري ەل دەگەن بار. ماري اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى ەدى. ماري ەل دەپ وزگەرتتى. سول سياقتى قازاقستان كەدەن وداعىنان ەۋرازيالىق وداققا كىرسە، ماري ەل سياقتى قازاق ەل بولامىز. سوعان دايىندالىپ جاتىر ما، بىلمەيمىن، قازاق ەلى دەگەننىڭ قايدان شىققانىن...

- ايەلدەرگە ارناپ شىلدەرلى ىشكيىم (ىستان-تۋرسي) تىگەتىن جانە ونى ساتاتىن فيرمالارعا بۇرىن بەرىلگەن سەرتيفيكاتتاردىڭ مەرزىمى 2014 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندە اياقتالادى. وسى كۇننەن باستاپ  كەدەندىك وداقتىڭ رەگلامەنتىنە ساي ەمەس شىلتەرلى ىشكيمدەردىڭ ساتىلۋىنا تۇبەگەيلى  تيىم سالىنۋى ءتيىس. وسى مۇمكىن بە؟

 - ەگەردە شەشىم قابىلداسا، ونىڭ ورىنداۋلىن قاتاڭ قاداعالاسا، جۇزەگە اسىرۋى ابدەن مۇمكىن. سونىڭ كەسىرىنەن قىز-كەلىنشەكتەر ىشكيىمسىز قالعانمەن دە، ءبىر جارتى جىلعا ازىرگە بار ىشكيىمدەرى جەتەتىن شىعار دەپ ويلايمىز (كۇلدى). وعان دەيىن ءبىر ءجونى بولار.

- قازاقستاندا شۇلىق پەن ىشكيىمدەر شىعاراتىن قانداي دا ءبىر كاسىپورىننىڭ اتىن اتاي الاسىز با؟ قازاق ىشكيىمدى قايدان الىپ وتىر؟

 قازىر «Made in Kazakhstan» دەگەن جازۋى بار قىرعىزستاننان شىعاتىن كيىم-كەشەكتى الىپ جاتىرمىز عوي. قىرعىزستاندا بولعاندا، ولارعا «Made in Kazakhstan» دەپ جازۋعا تاپسىرما بەرىلگەن.

بىزدە اقمولادا (استانا) ءجىپ ءيىرۋ فابريكاسى بولعان. ونى 1975 جىلى سالا باستادى دا، ۋكراينا، بەلارۋس، رەسەيدەن جۇمىسشىلار اكەلىپ، ولاردى باسپانامەن قامتاماسىز ەتتى. ال، جەرگىلىكتى حالىقتى  قازاقتاردى فابريكاعا جۇمىسقا المادى. سول فابريكانى تالان-تاراجعا ءتۇسىرىپ جوق قىلدى. قوندىرعىلارىن شەتەلدىكتەر الىپ كەتتى-اۋ دەيمىن... ءدال وسى سەكىلدى رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى جەڭىل ونەركاسىپتىڭ بارلىعى توقىراپ، جابىلدى، تالاۋعا ءتۇستى.

- كەدەندىك وداق قۇرىلعان كۇننەن باستاپ رەسەي تاراپىنان ءارتۇرلى تيىمدار كوبەيىپ كەتتى. تۋراسىن ايتقاندا كەدەندىك وداق رەسەيدىڭ مەنشىگى سياقتى. ەندى مىنە، «انانى كيمە، مىنانى كيدىڭ» اڭگىمەسى شىعىپ جاتىر. شاماسى رەسەيدە ءبىر مىقتىنىڭ ناقسۇيەرى مە، الدە ەركەتوتاي قىزى ما، بىرەۋى بىتقىتىپ ىشكيىم شىعارعاندا سونىسىن ساۋدالاي الماي شىعىنعا باتىپ وتىرسا كەرەك. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

- ابدەن مۇمكىن. نارىقتىڭ زاڭدىلىقتارىن پايدالانا وتىرىپ، استىرتىن ساياسي قولداۋ ارقىلى پايدا تابۋ  دۇنيەجۇزىندە قولدانىلىپ كەلە جاتقان ساياساتتىڭ ءبىر ءتۇرى. سوندىقتان، سولاي بولۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىن.

دايىنداعان  ءومىرجان ابدىحالىقۇلى

Abai.kz