ينتەرنەتتى اشىپ قاراسام، بۇكىل قازاقتى قابىلبەك ءالىپبايۇلى دەگەن ءبىر مولدا شۋلاتىپ جاتىر ەكەن. سويتسەك، سوڭعى كەزدە قازاقتىڭ ءدىني ورىسىندە پايدا بولىپ، وزدەرىن «ۇستاز» دەپ ەرەكشە اسپەتتەپ، «ساقالى بار، مۇرتى جوق»، ودان قالدى «بەتى بار، ۇياتى جوق» ءبىر توپ مولدالار لەگىنە ەنگەن قابىلبەك ءالىپبايۇلى بۇگىن ءتىل ماسەلەسىنە نازار اۋدارىپتى. اۋدارعاندا دا بۇرىن سوڭدى ەش لينگۆيست عالىم ايتپاعان، ايتا الماعان «ۇلى جاڭالىعىن» جاريا ەتىپتى. وعان سەنەر بولساق، وندا قازاق حالقىنىڭ انا ءتىلى جوق ەكەن. قازىرگى قازاق ءتىلى دەپ اتالاتىن ءتىلدىڭ 70 پايىزى – اراب تىلىنەن ەنگەن، 30 پايىزى – ورىس تىلىنەن ەنگەن ەكەن...

كەيىنگى كەزدە «تيك‑توك مولدا» دەگەن اتاققا يە بولعان  مولدالاردىڭ ينتەرنەتتە سالىپ جاتقان سويقاندارى بيىل ەرەكشە قارقىن الىپ كەتتى. كەيبىرەۋلەرى، مىسالى، «جۇلدىز» اۋرۋىمەن اۋىرعان نۇرسۇلتان مولدا،  وتكەندە ارابقا بارىپ، قازاق جىگىتىنىڭ بولمىسىنا جات «قاتىنكويلەك» كيىپ،  قىزتەكەدەي ساندەنىپ – ءوزىن «جىگىتپىن» دەگەن بارشا قازاقتىڭ ارىن  تاپتادى... بۇگىن ەكراننان حالىق الدىنا ءتىل ماسەلەسىن كوتەرىپ، «جارقىراپ» قابىلبەك «ۇستاز» شىعىپتى... شىققاندا دا ءجاي شىقپاي، قازاق ءتىلىن قاق جارىپ، كوبىن (70) ارابقا بەرىپتى، ازىن (30) ورىسقا بەرىپ تاستاپتى... قازاقتىڭ وزىنە دىم جوق!

ارينە، ەلدەگى بيىل ورىن العان «دىنشىلدەر سويقانىن» تولىق اتاپ شىعۋ ءبىراز ۋاقىت الارى ءسوزسىز، ءارى، ولارعا حالىق تاراپىنان دەر كەزىندە جاۋاپتار بەرىلدى. وعان ءدىنباسىلارىنىڭ (مىسالى، دومبىراعا قاتىستى) «ول ازداپ حارام، ازداپ حالال» دەگەن جاۋاپتارىنا دا كۋا بولدىق. بىراق، وسىنداي ‑ «قازاق بولمىسى مەن مادەنيەتىن تامىرىنان جويۋ، قيراتۋ» اتتى ءدىني جارىستا سارىاعاشتىق قابىلبەك ءالىپبايۇلى مىرزا وق بويى وزىق شىعىپ، بيىلعى جىلدىڭ «باس بايگەسىن» الادى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى ەكەن. ويتكەنى، بۇدان وتكەن سوراقىلىقتى تاپپايسىز:

قابىلبەك دەگەن كىم؟

وسى تۇرعىدا «قابىلبەك دەگەن كىم؟» دەگەن سۇراق قويىلاتىنى زاڭدى. ونىڭ «ۆ كونتاكتە» جەلىسى پاراقشاسىندا  «جۇمابەكوۆ قابىلبەك ءالىپبايۇلى، 20.04.1982 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، سارىاعاش اۋدانى، اباي وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن» دەپ جازۋلى تۇر. بۇل قىسقا جازبانىڭ ءوزى كوپ نارسەدەن اقپار بەرەدى. ماسەلەن، قازىر «رۋحاني استانا تۇركىستان» دەسەك تە، ەلىمىزدىڭ «ءدىني استانا سارىاعاش» دەسە بولادى. ويتكەنى، وسى جەردە قازاقستانداعى ەڭ ۇلكەن مەدەرە اشىلىپ، وندا اتىشۋلى سمانوۆ باسشىلىق جاسادى. سونىڭ ارقاسىندا سارىاعاش مەدرەسەسى بۇكىل قازاقستاندىقتاردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارعان بولاتىن. ءوزىن‑وزى قامتاماسىز ەتۋشى مەدرەسە مەنشىگىندە شاكىرتتەردى تەگىن وقىتۋ مەن تاماقتاندىرۋ ماقساتىندا يگەرىلەتىن 2000 گا باۋ-باقشالىق جەر تەلىمى بار. 80 ورىندىق قىستىق اسحانا جانە 150 ورىندىق جازدىق اسحانا بار، 160 ورىندىق جاتاقحانا بار. مەدرەسە بازاسىندا 350 ورىندىق «تاياقتى يشان» مەشىتى ورنالاسقان. ول 200 شاكىرتكە لايىقتالعان. مەدرەسە كىتاپحاناسىندا 6000-عا جۋىق كىتاپ قورى بار. وندا مۇسىلماندىق ءىلىمنىڭ ءتاپسىر، اقيدا، حاديس، احلاق، فيكح سالالارى بويىنشا كىتاپتار جيناقتالعان. سونىمەن قاتار اراب ءتىلى گرامماتيكاسى، تاريحي ادەبيەتتەر، ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالار مەن كومەكشى وقۋ قۇرالدارى دا بار. مىنە، وسى دەرەكتەردىڭ ءوزى قابىلبەكتىڭ اۋەل باستان قانداي بىلىممەن سۋىسىنداعاننان حابار بەرىپ تۇر...

«ەلىمىزدەگى ءدىني وقۋ ورىندارىندا كىمدەر وقيدى؟»

جاسىراتىنى جوق، قازىر مەملەكەت ەكونوميكالىق مۇددەنى العا شىعارا وتىرىپ، جاستاردى عىلىم مەن ءبىلىمدى بولۋعا شاقىرۋدا. مەكتەپتەگى وقىتۋ جۇيەسى دە وسىعان سايكەستەندىرىلىپ جاتىر. ياعني، مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان ەلىمىز جاھاندىق ءبىلىم مەن عىلىم جۇيەسىنە ەنۋگە مۇددەلى. سول سەبەپتى، پەداگوگيكالىق، ينجەنەرلىك جانە بىرقاتار ماڭىزدى ماماندىقتار بويىنشا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك گرانتتاردىڭ سانى ارتۋدا. سونىڭ ارقاسىندا جاستار ءبىرشاما ءبىلىمدى بولا باستادى. ماماندىق تاڭداۋدا دا تالاپ كۇشەيدى.

بىراق، وكىنىشكە وراي، وسى «مەملەكەتتىك مۇددەنى» ءدىن قابىلداي المادى. ءدىني مەكەمەلەر «عىلىم‑بىلىم قۇراندا» دەگەن مانيپۋلياتسياعا بارىپ، زايىرلى ءبىلىمدى ەمەس،  ءدىني ءبىلىمدى «ناعىز ءبىلىم» دەپ ۋاعىزداي باستادى. ال ونىڭ ۋاعىزشىلارىنا «ۇستاز» دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپ –پەداگوگيكادا بۇرىننان قادىپتاسقان «ۇستاز» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن ءدىني باعىتقا بۇرۋعا  كۇش سالۋدا.

ونىڭ باستى ماقساتى: ەلىمىزدەگى ءدىني وقۋ ورىندارىنا جاستاردى كوپتەپ تارتىپ، ءدىننىڭ ىقپالىن ودان ءارى ارتتىرۋ. بىراق، ونداي وقۋعا جۇرت اعىلىپ جاتقان جوق. وعان باراتىنداردى جۇيەلەسەك، وندا:

• مەكتەپتە اتا‑انا ىقپالىمەن دىنگە بەت بۇرعان، ورتا ءبىلىم باعدارلاماسىن تولىق مەڭگەرمەگەن جاستار;
• ءدىني ۋاعىزدىڭ ىقپالىنا ءتۇسىپ، بەلگىلى ءبىر ماماندىق يەسى بولۋدان باس تارتقان جاستار;
• ءوزىنىڭ ءومىرىن تەك دىنمەن بايلانىستىرعىسى كەلەتىن جاستار ەكەنىن كورەمىز.

سونىڭ ءبىر كورىنىسى – بۇگىندە استانداعى ءبىر مەشىتتىڭ يمامى قىزمەتىن اتقارۋشى قابىلبەك مولدا دەسە بولادى.

جوعارىداعى مەدرەسە تۋرالى دەرەكتەن كورگەندەي، ەلىمىزدەگى ءدىني وقۋ ورىندارىندا  جاراتىلىستانۋ  (تابيعات، فيزيكا زاڭدارى), قوعامنىڭ دامۋ زاڭدارى، قۇقىقتانۋ، ەكونوميكا، فيلوسوفيا، ۇلتتىق تاريح، ۇلتتىق دۇنيەتانىم، ۇلتتىق ءداستۇر، بيولوگيا، حيميا، ماتەماتيكا جانە ت.ت. پاندەر مۇلدەم وقىتىلمايتىنىن، نە بولماسا، ءاتۇستى وقىتىلاتىنىن بايقاۋعا بولادى. ال، مۇنداي ءبىلىمدى مۇلدەم يگەرمەگەن بالا مەدرەسەگە كەلگەندەگى وقيتىنى «اراب ءتىلىن ۇيرەنۋ»، «ءتاپسىر»، «اقيدا»، «حاديس»، «احلاق»، «فيكح»...

مىنە، وسىنى وقىپ شىققان مولدا ەندى قوعام ومىرىنە ارالاسادى. سول كەزدە وعان قوعام تاراپىنان نەشە ءتۇرلى سۇراقتار قويىلا باستايدى. ال، بۇلار بولسا ونى سارالاۋعا، ساراپتاۋعا قاۋقارسىز. ويتكەنى، ولار كەز كەلگەن نارسەگە تەك «حالال‑حارام» تۇرعىسىنان قاراۋدى عانا مەڭگەرگەن. ءسويتىپ، «دومبىرا ماسەلەسى» تۋعاندا دا، ولار «حالال‑حاراممەن» شەكتەلدى. ولار «دومبىرا» ۇعىمىنا تاريحي تۇرعىدا بويلاي المادى. ۇلتتىق ءدىل مەن بولمىستىڭ كۇردەلى تۇسىن پايىمداي المادى... دومبىراعا تەك وزدەرىنىڭ يسلامدىق ىلىمىندەگى «دىبىس شىعارۋشى مۋزىكالىق اسپاپتىڭ ءبىرى عانا» دەپ قارادى.

قوعام ارۋاقىتتا دا دىنگە قاتىستى سۇراقتاردى كوپ قويادى. سەبەبى، ادامدار ءوز كۇش‑جىگەرىنە عانا سەنە سالمايدى. ادامدارعا بەلگىلى ءبىر قولداۋشى رۋحاني كۇش كەرەك. مىسالى، سپورتشىعا – جانكۇيەر، انشىگە – كورەرمەن دەگەندەي... وسى قاتاردا ادام قۇدايعا سيىنادى. قازاقتار وعان قوسا ارۋاققا سيىنىپ كۇش الادى... سو كەزدەرى، ولار «ارادا جۇرگەن» مولداعا، يمامعا، پوپقا، لاماعا جانە ت.ت. بارادى. دۇرىس جاۋاپ ىزدەيدى... وسى جاعدايدا ساۋاتسىز مولدا ماسەلەنى تەك «ىڭعايعا كەلتىرىپ» تالدايدى، قوساتىنىن ءوز قيالىنان قوسىپ جىبەرەدى... بىراق، ول ونى اقيقات دەپ قابىلداۋدى تالاپ ەتەدى...

مىنە، قابىلبەك مولدا دا ءوزىنىڭ شالا ساۋاتتىلىعىن، بىلىمسىزدىگىن، شولاق ويلىلىعىن «ءتىل ماسەلەسىنە» كەلگەندە ءبىلدىرىپ الدى... ويتكەنى، ول «قازاق ءتىلىم» دەگەن ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ ءتىلىنىڭ عانا ەمەس، ۇلتىنىڭ دا تەرەڭ تاريحىن تۇگەندەي باستايتىنىن، ودان ءارى يسلامعا دەيىنگى ءسالت‑داستۇرىن تۇگەندەي باستاتىنىن بىلەدى. بىلمەسە دە – تۇيسىگى وعان سولاي دەپ تۇر. ال، بۇل مۇنىڭ يدەالىنداعى نەمەسە كوزىن اشقاننان «وقىپ‑توقىعان» اراب تىلىنە، مادەنيەتىنە، ءدىني تانىمىنا ساي كەلە بەرمەيدى... ‑ ول بۇرىن «قازاق ۇلتىنىڭ بولۋى ‑ تەك يسلاممەن بايلانىستى» دەپ كەلسە، ەندى، «قازاق ءتىلىنىڭ بولۋى ‑ تەك اراب تىلىمەن بايلانىستى» دەگەن تۇيىنگە كەلىپ، ءوزىنىڭ بۇل »پاتۋاسىن» ويدان قۇراستىرا سالعان... وتكەندە ءوزى «وتباسى اللانىڭ بەرگەن اماناتى» دەپ ۋاعىزداپ وتىرعان، سول سياقتى...

وعان قوعام ءدۇر ەتىپ جاۋاپ قاتۋدا. ماسەلەن، ورىس تىلىندە تۇركيزم بار. بىراق، ورىس ءتىلى ونى ءوز ءسوزى ەتىپ العان. ەشبىرىنىڭ ونىڭ كىرمە ءسوز ەكەنى قاپەرىنە كىرمەيدى. بۇل – ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ، ءتىلى، مادەنيەتى ورنىققان حالىققا ءتان قاسيەت. ەندەشە، ءدال قازىرگى جاعدايدا ءبىز «ءدىن مۇددەسى» دەپ ءوزىمىزدىڭ باي ءتىلىمىزدىڭ قورىن، ءاربىر ءسوزىن ۇلتتىق قۇندىلىق دەپ باعالاۋعا ءتيىستىمىز. ال، ونى بۇزىپ، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى اياققا تاپتاۋشى كەز كەلگەن ادام زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.  قازاق ءتىلى – ەڭ باستى ۇلتتىق قۇندىلىق!

Abai.kz