اقساق تەمىر – كەزىندە سابەتتىك، ورىستىق يدەولوگيا تەبىندەپ تۇرعان كەزدە تاريحي قاھارمانعا اينالعان وزبىر تۇلعا. ءوزى بودانشار اۋلەتىنەن، قان جاعىنان شىڭعىسقا جاقىندىعى بار. موڭعول تەكتى بارلاس رۋىنان شىققانىمەن، بولمىسى سارتتانىپ، پارسىلانعان جاتاقتىڭ ناعىز ءوزى.

اتاسى شىڭعىس قاعاننىڭ جوسىنىمەن تاڭىرلىك ۇستانىمداعى يمپەريانى قايتا كوتەرمەك بولعانى ءۇشىن (وزگە دە سەبەپتەر جەتەرلىك) التىن وردا حانى توقتامىسقا قارسى اقساق تەمىر جيھاد سوعىسىن اشتى.

1391 جىلى ۇزاق قىستى وتكەرىپ، (ەسكىشە 793 جىل) جورىققا اتتانعان اقساقتىڭ (1336-1405 ج.ج) ەكى ءجۇز مىڭ قارۋلى جاساۋىلى سامارقاننان سۋىت اتتانىپ، كوكەك ايىندا سارىارقانىڭ سارى دالاسىنداعى ۇلىتاۋدىڭ ەتەگىنە ات تۇمسىعىن تىرەيدى. ۇلىتاۋ ول كەزدە جوشى ۇلىسىنىڭ ۇيتقىسى، التىن وردانىڭ ساياسي ءارى رۋحاني ورتالىعى ەدى.

ۇلىتاۋ مەن كىشىتاۋ باۋرايىنىڭ قۇنارلى ءشوبى، ءمولدىر سۋىندا ات جابداپ، قول تىنىقتىرعان اقساق التىنشوقىدا تاسقا قاشاتىپ تومەندەگى سوزدەردى جازدىردى:

«قايىرىمدى، مەيىرىمدى اللانىڭ اتىمەن باستايمىن! ءومىردى جانە ءولىمدى بەرۋشى دە دانامىز! تاريحتىڭ جەتى ءجۇز توقسان ءبىرىنشى قوي جىلى، جازدىڭ ارا (1391 ج. 6 كوكەك) ايى تۇراننىڭ سۇلتانى تەمىر بەك ەكى ءجۇز مىڭ اسكەرمەن بۇلعار حانى توقتامىسقا قارسى سوعىسپاققا ءجۇردى. بۇل جەردەن ءوتىپ بارا جاتىپ بەلگى بولسىن دەپ قورعان تۇرعىزىپ، جازۋ قالدىردى. ءتاڭىرىم ءناسىپ بەرسىن! ءتاڭىرىم ەل ادامدارىنا راقىم قىلسىن! ولار بىزگە دۇعا ارناپ، ەسكە السىن! ءامين! تۇراننىڭ سۇلتانى تەمىر بەك».

كەشىكپەي ەكەۋىنى اراسىندا سۇراپىل شايقاستار باستالدى.

1395 جىلى توقتامىس پەن تەمىر اراسىنداعى تىرەس سولتۇستىك كاۆكازدا، تەرەك وزەنى بويىندا ءوتتى. سول داۋىردە ەڭ ۇزدىك قولباسشى سانالعان توقتامىس حاننىڭ جاساعىن جەڭگەن اقساق تەمىر كەشىكپەي التىن وردانىڭ استاناسى ساراي-بەركەنى باسىپ الدى. قىزىل ورتكە ورانعان قالا جۇرتىنىڭ كوبى قۇلدىققا ساتىلدى. جەڭگەن سايىن ەسىرگەن اقساق اراعا كوپ ۋاقىت سالماي قاجى-تارحان، قىرىممەن قوسا رەسەيدىڭ ريازان، ەلەتس قالالارىن شاپتى. اقساقتىڭ ارعى ماقساتى قايتكەن كۇندە دە التىن وردا يمپەرياسىن كۇيرەتۋ ەدى. اقساقتىڭ ول ويى ورىندالدى. تاريحى ءبىر، تەگى جاقىن باۋىرلاس ەكى ەل اقىرى ءبىرى-ءبىرىنىڭ تۇبىنە جەتتى. التىن وردانىڭ كۇش-قۋاتى كەمىپ، ايبارى مەن بەدەلىن جوعالتۋى – ورىستاردىڭ ۇستەمدىك الۋىنا زور مۇمكىندىك بەردى.

سابەتتىك قىزىل يدەولوگيا اقساقتى سول ءۇشىن جاقسى كورەدى.

تۋىرلىعى ءتىلىنىپ، جاساعى قيراپ، رۋحى سىنعان التىن وردا اقىرى قۇلادى. سودان كەيىن رۋس پەن شىعىس ەۋروپا كوشپەندىلەردىڭ بۇعاۋىنان، اتتىلارعا سالىق تولەپ، قۇلدىق ۇرۋدان قۇتىلدى. نەشە عاسىر ەۋروپا مەن ازيانى دىرىلدەتكەن كوشپەندىلەر يمپەرياسى اقىرى قازان، ءسىبىر، استراحان، قىرىم حاندىقتارىنا ءبولىنىپ، كەزىندە وزدەرىنىڭ تابانىن سۇيگەن تەرىستىك جابايلاردىڭ تابانىنا وزدەرى ءتۇسىپ قالدى...

تاستىڭ تابىلاۋى جايىندا.

«ساتباەۆ» كىتابىندا جەزقازعاندىق س. ا. روجنوۆتىڭ ەستەلىگىندە بىلاي دەپتى:

«ء…شارىپ ەكەۋىمىز ىزدەپ بارساق، قانىش يمانتايۇلى تاڭبالى تاستىڭ ىرگەسىندە كولەڭكەلەپ وتىر. اسا كوڭىلدى، بىزگە جايراڭداي قاراپ: «قانە، جاستار، مىنانى قوزعاپ كورەلىك. التىنشوقىدان التىنعا بەرگىسىز قازىنا تاپتىق بىلەم. مەنىڭشە، وتە قىمبات دۇنيە!» – دەپ تۇسىنىك بەرگەنى ەسىمدە…

ەندى ءشارىپ، مەن جانە قانەكەڭ ۇشەۋىمىز جابىلىپ ورنىنان قوزعاي الساقشى. زىلماۋىرلىعى سونداي!».

قانىش ساتباەۆتىڭ «التىنعا بەرگىسىز قازىنا» دەيتىنى، مىنە، وسى تاڭبالى تاس.

ۇلاربەك دالەيۇلى

Abai.kz