سارسۇمبە قالاشىعى (قازىرگى التاي قالاسى) ۇزاق تاريحتان بەرى، التاي ايماعىنىڭ ساياسي، مادەني، ەكونوميكا ورتالىعى بولىپ كەلگەنى كوپكە ايان.

ءبىز تاريحتىڭ كۇنگەيى-تەرىسكەيلى بەتتەرىنە كوز جىبەرگەنىمىزدە، التايدا بولعان ۇلىلى-كىشىلى ۋاقيعالاردىڭ سارسۇمبەنى سوقپاي كەتكەنى بولماسا كەرەك. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، التاي ايماعى مەن التاي قالاسىنىڭ كەشەسى دە، بۇگىنى دە ءبىر-بىرىمەن ساباقتاسىپ جاتادى. سوندىقتان بۇل ماقالانىڭ كوتەرەتىن تاقىرىبى دا وسىنداي ۇندەستىكتى نەگىز ەتەدى.

ءبىز التاي جايلى ءسوز قوزعاعانىمىزدا، قىتايدىڭ تاياۋ زامان تاريحىنان ورىن العان مىنا ءبىر دەرەكتى اۋىزعا الا كەتۋگە قاقىلىمىز. 1790 جىلى التاي قازاقتارىنىڭ تورەسى كوگەداي بەيجىڭمەن توتە بايلانىس ورناتىپ، چيانلۇڭ حانعا كەزدەسكەن. وسى جولى چيانلۇڭ حان كوگەدايعا "جىڭ گۇڭدىق" ءمانساپ بەرىپ، التايدىڭ ورتالىققا (چيڭ پاتشالىعىنا) توتە قارايتىن ايماق ەتىپ بەكىتكەن. سول كۇننەن باستاپ 1919 جىلعا دەيىن 129 جىل التاي حالقى ورتالىقتىڭ جارلىقتارىن توتە قابىلداپ، شەكارا رايوندى قورعاپ، كوركەيتىپ-گۇلدەنتكەن. ول زاماندا التاي ەرەكشە رايونىن باسقاراتىن ۇلىقتاردا بەيجىڭنەن تىكەلەي جىبەرتىلىپ وتىرعان. چيڭحاي توڭكەرىسى جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن، 1913 جىلى بەيجىڭدە ءبىرىنشى كەزەكتى دازۇڭتۇڭ (پرەزيدەنت) سايلاۋ قۇرىلتايى اشىلعاندا ورتالىقتان التاي ەرەكشە رايونىنا ارنايى ۋاكىلدىك سان بەرىلىپ وعان زاكاريا بەيىسى مەن بايموللا قارەكەۇلىنىڭ ۋاكىل بولىپ بەيجىڭگە بارعاندىعى، التاي اكىمشىلىك قۇرىلىمىنىڭ زول زاماننان باستاپ ورتالىق پەن تامىرلاس-تاعدىرلاس ەكەندىگىن سيپاتتايدى.

مينگو ۇكىمەتى وسى جولى التاي ەلىنە ءبىر ۋاڭ، ەكى بەيىسى، ءبىر فۋگۇڭدىق لاۋازىمىنا يە ءۇش دارەجەلى ءمانساپ بەرگەن. گۋاڭشۇي جىلناماسىنىڭ 29-جىلى 12-ايدا (1904 جىلى 2-اي) بۇرىنعى ىلە گەنەرالى شاڭ گىن التاي حالقىنىڭ جالعاستى بەيجىڭگە توتە قاراۋ تالابى بويىنشا (سول كەزدە التاي ءبىر مەزەت تارباعاتاي سانزانى قاراستىلىعىندا بولىپ، ىلە چياڭجۇنى ارقىلى بەيجىڭگە قاراپ كەلگەن) چيڭ ۇكىمەتىنە: "قوبدا باڭبان ۋازىرلىگىن قۇرىپ، چيڭحۋاشى دا (سارسۇمبە) تۇرعىزۋدى ءوتىنىش ەتەدى. كوپ وتپەي ءوتىنىش بەكىتىلەدى دە، گۋاڭشۇي جىلناماسىنىڭ 30-جىلى 4-اي (1905 جىلى 5-اي) چيڭ ۇكىمەتى شي حىڭدى قوبدا باڭبان ءۋازىرى بولۋعا تاعايىنداپ ونى سارسۇمبەدە تۇرعىزىپ، التاي ىستەرىن باسقاراتادى. بۇل چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنىڭ التاي قوبدا رايونىنداعى حالىقتارعا بيلىك جۇرگىزەتىن ەڭ العاشقى اكىمشىلىك ورگانى ەدى. سول جىلى چيڭ شىڭساي داڭقى جەر جارعان ۇلكەن مانساپقا وتىرعان سوڭ التاي، قوبدا قازاقتارىن اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاۋ ءۇشىن، الدىمەن ەل باسىلارىن شاقىرتىپ سارسۇمبەدە سالتاناتتى جيىن اشتى. جيىندا ول ءوزىنىڭ اكىمشىلىك باسقارۋىنا قولايلى بولۋ ءۇشىن، چيڭ ۇكىمەتىنىڭ قالقا موڭعولدارىنا بۇرىننان قولدانىپ كەلگەن "عار" (قانات) عا ءبولىپ باسقارۋ ءتۇزىمىن اتقاراتىندىعىن ايتىپ، تومەندەگىدەي اكىمشىلىك قۇرىلىمدارعا بولگەن قارارىن جاريالادى.

وندا قوبدا وڭىرىندەگى قازاقتار مەن كوكتوعاي، شىڭگىلدى مەكەندەگەن قازاقتاردى "وڭ قانات" (بارۋىن قار) دەپ اتاپ وعان سۇگىرباي جىلقىشىۇلىن، التاي وڭىرىندە قالعان قازاقتاردى "سول قانات" (زوۋرىن عار) دەپ وعان ءمامي جۇرتبايۇلىن باسشىلىققا تاعايىنداعانىن ۇقتىردى. بىراق بۇل بيلىك تۇزىمىنە قارا وسپان باستاعان بيلەر قارسى شىققاندىقتان، اقىرى ىسكە اسپاي بۇرىنعى ءداستۇرلى بيلىك قالپىن ساقتاپ قالدى. 1905 جىلى، بۇرىنعى التايدى باسقارعان جەتى ادامدىق بيلىك جۇيەسىنىڭ ء(بىر گۇڭ، ءتورت بي (ۇكىرداي), ەكى ءامبى) ۇستىنە كەرەيدىڭ قارا كوك تاستى 10 زاڭگى بەلگىلەدى.

كەيىن چيڭ پاتشالىعىنىڭ التايداعى بۇل بيلىك ورگانى، ەل باسقارۋدىڭ قات-حابات بيلىك قۇرىلىمدارىن ءتىپتى دە مولايتىپ جىبەردى.

1911 جىلدان باستاپ بۇرىنعى مانچىڭ اكىمشىلىك بيلىگىنىڭ سىرتىندا ۋاڭ، ءتايجى (كەيىن ءامبى دەپتە اتالعان) ۇكىرداي، زالىڭ، زاڭگى قاتارلى 5 ساتىلى رۋلىق بيلىك جۇيەلەرى قالىپتاسقان.

بۇدان سىر، ەلۋ باسى (ەلۋ ۇيگە), ءجۇز باسى ء(جۇز ۇيگە) قاتارلىلار بارلىققا كەلگەن. ۋاڭ بۇكىل اباق كەرەيدى بيلەگەن. مىڭ تۇتىنگە تولعان رۋلارعا تايجىلىك، 500 تۇتىنگە تولعان رۋلارعا ۇكىردايىلىق ، 200 تۇتىنگە تولعان رۋلارعا زاڭگىلىك لاۋازىم بەرىلگەن.

ال زالىڭ لاۋازىمى ءتۇتىن باسىسىنا ەمەس، ۇكىرداي مەن زاڭگى اراسىنداعى بايلانىسشى بولعان. زالىڭ قىتاي تىلىندە "زولىڭ" – كومەكشى باسشى دەگەنگە ماندەس كەلەدى. مۇنداي ساتىلى رۋلىق بيلىك تۇزىمدەرى ەلىمىز ازات بولعانعا دەيىن جالعاسىپ كەلدى. سول جولى چيڭ ۇكىمەتى 50 مىڭ ءسارى كۇمىس بوساتىپ، التايدان ءىس باسقارۋ ۋازىرلىك اكىمشىلىك ورنىن قۇرۋ دايىندىعىنا كىرىسەدى. گۋاڭشۇي جىلناماسىنىڭ 32-جىلىنىڭ 2-ايىندا (1906 جىلى 3-اي) يقىڭ ءۋازىر 9 تارماقتى باسقارۋ ەرەجەسىن بەلگىلەدى. ولار تومەندەگىدەي:

(1) قارا توڭكە قالاسىن سالۋ، (2) اسكەر سانىن تۇراقتاندىرۋ. (3). قۇرال-سايمان، وق-دارىلەردى تولىقتاۋ. (4) قۇرىلىمداردى تۇراقتاندىرۋ. (5) ەگىستىك جەر اشۋ. (6) پوشتا ەرەجەسىنە وزگەرىس ەنگىزۋ. (7) قاتىناس كولىكتەرىن شەشىم ەتۋ. (8) قازاق ەلى باسشىلارىنا ناسيحات ايتۋ، قارسىلاسقاندارىن جازالاۋ. (9) قازاق - موڭعولداردىڭ جۋ باندارىن كەڭەسىپ تۇراقتاندىرۋ.

التاي قالاسىنىڭ اكىمشىلىك قاريتاسى. سۋرەت «التاي قالاسىنىڭ تاريحي ماتەريالدارى» №1-كىتابىنا باسىلعان.

گۋاڭشۇي جىلناماسىنىڭ 12-جىلى (1907 ج.) 1-ايدا چيڭ ۇكىمەتى التايدان ارناۋلى ءىس باسقارۋ ۋازىرلىگىن قۇرۋدى بەكىتتى. باسقارۋ كولەمىنە قوبداداعى باتىس ءۇش رۋدىڭ 10 قوشىنىن، جاڭا تورعاۋىتتان 2 قوشۇن، جاڭا قوشىتتان ءبىر قوشۇن، التاي ۇراڭقايىنان 7 قوشۇن جانە سانجىنىڭ ستاي قاتارلى جەرلەرى مەن بۋرىلتوعايدى التاي اكىمشىلىگىنىڭ باسقارۋىنا بەرەدى. گۋاڭشۇي جىلناماسىنىڭ 33-جىلى 6-ايدا (1907 ج.) چيڭ ۇكىمەتى ۇرىمجىدەن التايعا (سارسۇمبە) تىكەلەي قاتىنايتىن پوشتا پۋنكتىن قۇرادى. بۇعان جيىنى 16 جەردەن پوشتا بەكەتى سالىندى.

1910 جىلعا جەتكەندە ۇرىمجىدەن سارسۇمبەگە سىمسىز تەلەگراف جولى اشىلدى. 1911 جىلى 7-ايدا چيڭ ۇكىمەتى قاراتوڭكە قالاشىعىن سالۋدى كۇشىنەن قالدىرىپ چيڭحۋاشى (سارسۇمبە) اكىمشىلىك قالاشىعىن كەڭەيتىپ قۇرۋمەن بىرگە بەكەمدەۋدى قارار ەتىپ، شەكارا قاراۋىل بەكىنىسىنە 8 ورىندى كەڭەيتىپ قۇردى. سول جىلى 11-ايدا سارسۇمبەدە پاتشالىق رەسەيدىڭ ەلشىحاناسى قۇرىلدى.

شۋانتۋ جىلناماسىنىڭ 12-ايىنىڭ 4-كۇنى (1911 ج.) چيڭ ۇكىمەتى كونە تورعاۋىت دولو ۋالاياتىنىڭ پالتانى "قوبدا ءىس باسقارۋ ۋازىرلىگىنىڭ" ۋازىرىنە تاعايىندايدى. ول وسىدان سوڭ سارسۇمبەدە تۇرىپ التاي مەن قوبدانىڭ اكىمشىلىك ىستەرىن باسقاردى. مينگونىڭ 1-جىلى (1912 ج.) كوكتەمدە پاتشالىق رەسەيدىڭ جەلىكتىرۋىمەن موڭعوليانىڭ كەگەنى جىپسىفدانبا كۇرەدە "تاۋەلسىزدىك" جاريالاپ قوبداعا شابۋىل جاساپ، 8-ايدىڭ 20-كۇنى قوبدانى باسىپ الادى.

مينگو جىلناماسىنىڭ 2-جىلى (1913 ج.) سىرتقى موڭعوليا اسكەر شىعارىپ التايعا شابۋىل جاسادى. ءسويتىپ، قوبدا - التاي سوعىسى بۇرق ەتە ءتۇستى. وسى كەزدە شىنجاڭ ولكەلىك ۇكىمەت پەن ىلە ءجياڭجۇنى ىلگەرىندى-كەيىندى 10 باتاليون اتتى-جاياۋ اسكەري قوسىن شىعارىپ، التايعا كومەك بەرەدى. 8-ايعا كەلگەندە سىرتقى موڭعوليانىڭ شاپقىنشى اسكەرلەرى ارت-ارتىنان ءتورت رەت زور كولەمدى سوعىس قوزعاسا، شىنجاڭ قارۋلى كۇشتەرى جاعىنان جەڭىلىسكە ۇشىراپ تويتارىلدى.

1913 جىلى 11-ايدا بەيجىڭ ۇكىمەتى مەن بەيجىڭدە تۇراتىن رەسەي ەلشىسى "قىتاي - رەسەي مالىمدەمەسىنە قوسىمشانى" جاساسقاننان كەيىن قوبدا جەرى موڭعولياعا تاۋەلدى بولدى. 1914 جىلى 4-ايدا قوبدا - التاي سوعىسى رەسىمي اقىرلاستى. مينگونىڭ ەكىنشى جىلى (1913 ج.) 12-ايدا پاتشالىق رەسەيدىڭ سارسۇمبەدە تۇراتىن كونسۋلى قىتاي اسكەرلەرىن بەتالدى ۇرىپ جابىرلەگەندىكتەن ىزاعا بۋلىققان قىتاي اسكەرلەرى قارۋ جۇمساپ ولاردىڭ بىرنەشەۋىن جارالادى.

ودان دەر كەزىندە حابار تاپقان پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى كونسۋلحانانى قورعاۋ دەگەندى سىلتاۋراتىپ 1300 دەن استام وفيتسەر-جاۋىنگەرلەردى سارسۇمبە جانە بۋىرشىن قاتارلى قالاشىقتارعا ورنالاستىرىپ باسىمدىلىق جاسادى.

بۋداندا سوراقىسى ەرتىس وزەنىندە پاراحود قاتىناتۋ ۇقىعى بولۋ، التايدا باجى تاپسىرماي ساۋدا ىستەۋ ۇقىعى بولۋ، بۋىرشىن قالاشىعىنان پاراحود پورتىن قۇرۋ، التايدان جەر ساتىپ الۋ نەمەسە مايعا (جالعا) الۋ، رەسەيلىكتەردىڭ مال-مۇلكىنە تيىسپەۋدى كەپىلدەندىرۋ، التايعا رەسەيلىكتەر كەلىپ وتىرىقتانۋ، اڭ اۋلاۋ، بالىق اۋلاۋ، ەگىن سالۋ، زاۋىت قۇرۋ ۇقىقتارى بولۋ قاتارلى زاڭسىز تارماقتى كوتەرىپ شىعىپ بۇنى اتقارۋ جونىندە التايدىڭ ۇلىعى جاڭ چيڭتۇڭعا قىسىم ءتۇسىردى.

مينگونىڭ 4-جىلى (1915 ج.) 7-ايدا التاي ءىس باسقارۋ ۋازىرلىگىنىڭ باسشىسى ليۋشاڭبيڭ رەسەيدىڭ ەلىمىز تەرريتورياسىنا ۇزدىكسىز باسا كوكتەپ شابۋىل جاساۋىنا بايلانىستى التاي جاعدايىنىڭ كۇردەلى بولىپ تۇرعاندىعىن كوزدە ۇستاپ، ورتالىق ۇكىمەتكە التايدى شىنجاڭ ولكەسىنىڭ باسقارۋىنا قاراتىپ بەرۋدى ءوتىنىش ەتتى.

ورتالىق ۇكىمەت شىنجاڭ ولكەسىنىڭ باسشىسى ياڭ زىڭشيندى ليۋشاڭبيڭمەن بىرلىكتە، بۇل ءىستى اقىلداسىپ بىرجاقتىلى ەتۋدى بۇيىردى.

مينگونىڭ 8-جىلى (1919 ج.) 6-ايدىڭ 13-كۇنى ورتالىق ۇكىمەت التايدى شىنجاڭ ولكەسىنىڭ باسقارۋىنا ءوتۋدى بەكىتتى.

بۇرىنعى ء"ىس باسقارۋ ۋازىرلىگى" دەگەن اتتى وزگەرتىپ "التاي داۋتايى" دەپ اتادى. جوۋشوە تۇڭعىش رەتكى داۋتايلىق مىندەتكە قويىلىپ، داۋيىڭ بولدى.

1920 جىلى 6-ايدا التاي ەگىنشىلىك مەكەمەسى قۇرىلدى. گانسۋدەن 600 دەن ارتىق وتباسى كوشىپ كەلىپ ءار جەرگە قونىستاندىرىلدى. بۇرىن رەسەيلىكتەر زورلىقپەن يەلەپ العان 17600 مۋدان (1 گەكتار جەر قىتاي ەسەبىمەن 15 مۋ) ارتىق ەگىستىك جەردى قايتارىپ الىپ ۇكىمەت قاراستىلىعىنا اينالدىرادى.

مينگونىڭ 10-جىلى (1921 ج.) 6-ايدا كەڭەس وداعىنىڭ قىزىل ارمياسى جاعىنان جەڭىلىسكە ۇشىراعان بەلارۋس اسكەري قولباسشى باكيچ 7000 نان استام اسكەرىن باستاپ تارباعاتاي شەكاراسى ارقىلى شىنجاڭعا وتكەننەن كەيىن التايعا تىكەلەي شەرۋ تارتتى. ونىڭ دۇمپۋىنەن قورىققان التايدىڭ داۋيىڭى جوۋشوە مەملەكەت پەن حالىقتىڭ اماندىعىن قورعاۋعا امالسىز قالعاندىقتان، ءوزىن-ءوزى ءولتىردى.

بۇدان سوڭ ولكە باسشىسى ياڭ زىڭشين جاڭ مينيۋاندى اق اسكەرلەرىن قورشاپ جويۋعا جىبەرەدى. وسىنداي سىن ساعاتتا كەڭەس قىزىل ارمياسىنىڭ بەلسەندىلىكپەن سايكەسۋىندە 9-ايدىڭ 6-كۇنى سارسۇمبە قايتارىلىپ الىندى دا، باكيچ قالدىق اسكەرلەرىن باستاپ، موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعىنا ءوتىپ كەتتى. 21-جىلى 7-ايدا لۋشياۋزۋ (بۋىرشىن اۋدانىنىنىڭ بۇرىنعى اكىمى) التايدىڭ ۋاليلىك قىزمەتىن ۋاكىلاتان وتەپ، 8-ايدىڭ 27-كۇنى قىزمەتىنەن الىنىپ تاستالدى.

مينگونىڭ 10-جىلى (1921 ج.) 9-ايدىڭ 30-كۇنى شىنجاڭ ولكەسى قارۋلانعان 8 باتاليون اتتى اسكەر، ءبىر باتاليون جاياۋ اسكەردى ۋي جيڭگونىڭ قول استىنا بەرىپ ونى سارسۇمبەگە اتتاندىردى. سونىمەن ءبىر ديۆيزيا اسكەر التايعا كەلىپ، سارسۇمبە بۇتحاناسىنا وپنالاستى.

مينگونىڭ 10-جىلى (1921 ج.) 11-ايدىڭ 11-كۇنى سارسۇمبە اۋدانى رەسىمي قۇرالدى. تۇڭعىش رەتكى اۋدان باسشىسى مىندەتىنە شۇي ءشياۋيۇ تاعايىندالدى. وسىدان باستاپ سارسۇمبە قالاشىعى بۇرىننان جالعاسقان ايماق ورتالىعى ۇستىنە اۋدان ورتالىعى سىندى تاريحي جاڭا مىندەتكە جۇكتى بولدى.

مينگونىڭ 14-جىلى (1925 ج.) ياڭ زىڭشين بۇكىل شىنجاڭ كولەمىندە حالىق جاساعىنان ۇيىمداسقان جاڭا اسكەري قوسىن قۇردى. بۇعان التايدان جەمەنەي شەكاراسىن قورعاۋعا الەن ۋاڭدى تۇڭلۇڭدىققا، سارسۇمبە اۋدانىنان التاي - موڭعوليا شەكاراسىن ساقتاۋعا قاناپيا بەيسىنى تۇڭلۇڭدىق مانساپقا بەكىتتى. بۇلارعا قاراستى ءبىر باتاليوننان استام اتتى اسكەر شەكارا قاراۋىلىندا تۇرىپ وتانىمىزدىڭ تەرريتورياسىن قورعايدى. مينگونىڭ 17-جىلى (1928 ج.) التايدىڭ داۋتايى، جاڭ مينيۋاندى التايدى دەربەستەندىرۋ ساياسي وزگەرىسىمەن شۇعىلداندى دەپ قاراپ، ياڭ زىڭشين ونى ۇرىمجىگە الدىرىپ، ونىڭ ورنىنا اسكەري باسشى ۋي جىڭگونى التاي ايماعىنىڭ داۋتايلىعىنا تاعايىندايدى.

جاڭ ميڭيۋاننىڭ داۋتايىلىق مىندەتىنەن قالدىرىلۋىنىڭ شىن سىرى مىناداي ەدى: التاي بۇرىن (1919 جىلدان ىلگەرى) بەيجىڭگە توتە قاراپ كەتكەن دەربەس ايماق بولاتىن. كەيىن ياڭ ءزىڭشيننىڭ قاندى شەڭگەلىنىندەگى شىنجاڭعا قاراستى بولعاننان تارتىپ التاي حالقى اۋىر ەزگى مەن جانىشتاۋدان باس كوتەرە المادى. وسى كەزدەگى شارىپقان كوگەداەۆتىڭ ماقساتى التايدى قايتادان بەيجىڭگە توتە قاراتىپ حالىقتىڭ مۇڭى مۇقتاجىن ازدا بولسا جەڭىلدەتۋ بولاتىن. بۇل تىلەگىنە التايدىڭ جاڭا داۋيىڭى دا ماقۇل بولىپ، ورتالىققا توتە قاراسام ءوزىن ورە، تەڭ تۇساۋعا اينالىپ، ءوزىمدى قاقپايلاۋعا ۇشىراتىپ كەتكەن جين شۋرىنمەن ۇزەڭگى سوعىستىرام دەپ ويلاعان.

«التاي قالاسىنىڭ تاريحي ماتەريالدارى» №1-كىتابىنىڭ مۇقاباسى.

سوندىقتان بۇلاردىڭ التايداعى جين شۋرىن بيلىگىن اۋدارىپ تاستاپ، بەيجىڭگە توتە قاراۋدىڭ قۇپيا جۇمىسى جۇرگىزىلە باستاعان بولاتىن-دى. شارىپقان مەن جاڭ داۋيىڭنىڭ الدىمەن قاراعان ءىسى: جۇڭحۋا مينگونىڭ ورتالىق ۇكىمەتىنە التايداعى ءار ۇلت حالقى اتىنان جازىلاتىن ارىز. ەكىنشى قارالعان ءىس: قۇرالدى كۇشتىڭ ناقتىلى سانىن تۇراقتاندىرىپ مولايتۋ، جانە اۋدانداردان شارىپقاننىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاق جاساقتارىن قۇرۋ قاتارلىلار ەدى. بۇل قۇپيالىقتى جيىنعا قاتىناسقان قاناپيا تۇڭلۇڭنىڭ اقىلشىسى چىڭ پىنشۋ دەركەزىندە ۇرىمجىدەگى جانكۇيەرلەرىنە مالىمدەپ قويعاندىقتان، بۇدان حابار تاپقان جين شۋرىن وت الىپ قوپاعا ءتۇسىپ التايداعى بيلىكتى يەلەپ تۇرعان جاڭ داۋيىڭ مەن اسكەري قولباسشى ليۋيىڭجاڭدى ۇرىمجىگە قىسىم ارقىلى قايتارىپ الىپ قاماققا الادى دا، ورنىنا ۋي جىڭگونى داۋيىڭعا تاعايىندايدى.

شارىپقاندى تارپا باس سالۋدان قورقىپ ونىڭ ۇكىمەتىنە قارسى ارەكەتى مۇنىمەن توقتاپ قالماسىن سەزگەن جين شۋرىن شارىپقاندى شىرعالاپ قاسىنان لايىقتى ءمانساپ بەرىپ، قىزمەتىمە كومەكشى دەپ ۇرىمجىگە اكەلىپ الادى. بارماسام ءتىپتى كۇماندانىپ ءىس ناسىرعا شاۋىپ حالىق قىرعىنشىلىققا ۇشىرار دەپ ويلاعان شارىپقان ۇرىمجىگە ەكى ەتپەي بارادى. سونىمەن التايدى ءۇش رەت ورتالىققا قارايتىن "دەربەس ايماق" ەتىپ قۇرۋ جوسپارى ىسكە اسپاي قالدى.

كەلەسى جىلى داۋتاي لاۋازىمى قالىپ اكىمشىلىك جاقتان "شيڭ جىڭ جاڭ" (اكىمشىلىك ىستەر مەن اسكەري ىستەردىڭ ءبىر تۇلعالانۋى) دەپ وزگەرتىلدى. مينگونىڭ 21-جىلى (1932 ج.) گانسۋدىڭ ميليتاريسى ماجۇڭ يىڭنىڭ "مۇسىلمان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ" جوسپارى بويىنشا، التايعا ماحيڭ باستاعان ءتورت دۇڭگەن كەلىپ دۇربەلەڭ تۋدىرادى. جەرگىلىكتى حالىق ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا وتىرىپ، ءدىن تونىن جامىلعان بۇل بۇزاقىلاردى التاي جەرىنەن قۋىپ شىعارادى. حالىق ماحيڭ باستاعان ءتورت دۇڭگەن ۋاقيعاسىن قاراپايىم تىلمەن "دۇڭگەن توڭكەرىسى جىلى" دەپ اتاپ كەتتى.

سول كەزدە تۋعان بالالاردىڭ "كاسىلىك", "قيسىلىڭ" دەپ اتتا قويدى. 1933 جىلى 4-ايدىڭ 12-كۇنى ولكە استاناسى ديحۋادا ء(ۇرىمجىنىڭ بۇرىنعى اتى) ساياسي وزگەرىس تۋىلىپ، جين شۋرىن ماناسقا قاشىپ كەلىپ، التاي ايماعىنىڭ شيڭ جىڭ جاڭى ۋي جىڭگوعا ماناسقا كەلىپ ءوزىن قۇتقارۋ جونىندە تەلەگرامما بەرەدى. وسىدان كەيىن قوجايىنىن قۇتقارۋعا جان-تانىمەن كىرىسكەن ۋي جيڭگو قارا نيەت قاسكۇنەمدىككە باسىپ، حالىقتىڭ مۇددەسىمەن ەسەپتەسپەي سكلات، كوپىر قاتارلىلاردى تالقانداپ سارسۇمبەدەن ءبىر تۇندە جوعالادى. 1933 جىلى 11-ايدا جاڭا تاققا شىققان شىڭ شىساي شارىپقاننىڭ بەدەلىنەن پايدالانىپ قىزمەت ەتۋ ءۇشىن ونى التاي ايماعىنىڭ شيڭ جىڭ جاڭدىعىنا بەكىتتى.

شارىپقان وسى ورايدان پايدالانىپ، التاي حالقى ءۇشىن مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ، دەنساۋلىق، حالىق شارۋاشىلىعى جاقتارىندا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن جاڭالىقتار جاراتىپ وشپەس ەڭبەك قالدىردى. 1934 جىلى 6-ايدا شىڭ شىساي كەڭەس وداعىنان كەلگەن اسكەري اقىلشى ماليكوۆتى سارسۇمبەگە جىبەرىپ قازاق، موڭعول اتتى اسكەرىن ۇيىمداستىرىپ شەكارا قورعانىس ۇلكەن اترەتىن قۇرادى.

1935 جىلى 5-ايدا جاۋيۋەشان سارسۇمبە اۋدانىنىڭ اكىمدىگىنە تاعايىندالادى. سول جىلى جازدا، سارسۇمبە قالاشىعىنىڭ ىشىندە جاڭا رايون قۇرىلادى (قازىرگى 10-كوشە ماڭى). جالعاستى جاڭا رايوندا اسكەري اەرودروم قۇرلىسى سالىنىپ، اسكەري ىستەر سىليڭبۋى اەرودرومدى تىكەلەي باسقارادى.

1935 جىلى سارسۇمبەدە شىنجاڭ جيانگەرلىككە قارسى تۇرۋ قوعامىنىڭ (5-بولىمشە قوعامى) نەمەسە التاي بولىمشە قوعامى قۇرىلدى. بۇل قوعام سول كەزدەگى وتانشىلدىقتى تۇلعا ەتكەن جاپونعا قارسى بىرلىكساپ ۇيىمى ەدى.

مينگونىڭ 25 جىلى (1936 ج.) سارسۇمبە اۋداندىق قوعام قاۋىپسىزدىك مەكەمەسى قۇرىلدى. ودان كەيىن تۇلتى ساقشى بولىمشەسى تولىقتانىپ قۇرىلدى.

1936 جىلدىڭ 1-ايىندا جاۋيۋەشان اۋدان باسشىسى ۇرىمجىگە اۋىسىپ، ورنىنا سۇن جىشاۋ ۋاقىتتىق اۋدان باسشىسى مىندەتىن ۇستىنە الدى. 1936 جىلى شىنجاڭ ولكەلىك بانكىسىنىڭ التاي ايماقتىق بولىشە بانكىسى قۇرىلدى. مينگونىڭ 26-جىلى (1937 ج.) 1-ايدا سارسۇمبە اۋدانىنىڭ اكىمى سۇن جىشاۋ مىندەتىنەن قالدىرىلىپ، ونىڭ ورنىنا ولكەلىك ۇكىمەت ليۋ شىجىندى سارسۇمبەنىڭ اكىمدىگىنە بەلگىلەدى. 1937 جىلى سارسۇمبە اۋدانىندا جيانگەرلىككە قارسى تۇرۋ قوعامىنىڭ مەكتەبى قۇرىلادى. مينگونىڭ 27-جىلى (1938 ج.) 2-ايدا شىڭ شىساي ۇكىمەتى ارناۋلى ادام جىبەرىپ، "وتان ساتقىنى" دەيتىن قىلمىستى ات تاعىپ، التاي ايماعى وقۋ-اعارتۋ مەكەمەسىنىڭ باسشىسى قوسىمشا گازەتحانا باسشىسى جۋشىڭحۇيدى (تاعى ءبىر اتى – جۋ دىڭ جاۋ) جانە التاي ايماقتىق التىن كەن مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باسشىسى فاڭ جىڭيۋاندى، اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ ءبولىم باسشىسى ءسالىمدى، بەلگىلى قايراتكەر تەمىرعالي، شابدان، جەڭكوۆ قاتارلى ادامداردى تۇتقىندادى.

1938 جىلى 6-ايدا شىڭ شىساي اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ باس حاتشىسى مانكەي ءماميۇلى قاتارلى بىرنەشە ادامداردى قولعا الدى.

وسىنىڭ سالدارىنان ۇكىمەت ءمانساپتىلارى مەن حالىق ىشىندە ۇرەيلەنۋ تۋىلىپ، بەيبىت ءومىر، بەيعام تۇرمىس كەشىرە المادى.

1939 جىلدىڭ 8-ايىندا ءليۋچيجىن اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ باس حاتشىلىعىنا كوتەرىلىپ، لي گوشۋ سارسۇمبە اۋدانىنىڭ اكىمدىگىنە تاعايىندالدى. كونە ولكە اقشاسى "لياڭب" جاڭا ولكە اقشاسى "يۋان فياۋ" عا وزگەرتىلدى. 1939 جىلى 9-ايدا شىڭ شىساي ۇرىمجىدە "موڭعول، قازاق، قىرعىز قۇرىلتايىن" اشتى. ءامالياتتا ء(ىس-جۇزىندە) بۇل قۇرىلتايعا قاتىناسقان ۋاكىلدەر شىڭ شىسايدىڭ سول ورىندارداعى تىڭشىلارى جاعىنان الدە قاشان تىزىمگە الىنىپ "قاۋىپتى ادامدار" دەپ قارالعان كىسىلەر ەدى. شارىپقان كوگەداەۆ وسىلاردىڭ ىشىندەگى "ەڭ قاۋىپتىسى" دەلىنگەن. ال قۇرىلتايعا كەلسەك، ول شىن مانىندەگى قۇرىلتاي ەمەس، حالىق قولىنداعى مىلتىقتاردى جيناپ الۋدىڭ جالعان بەت-بەينەسى ەدى. اقىرى وسى قۇرىلتايعا قاتىناسقان ەل يەلەرىنىڭ ءبىر ءبولىمى "مىلتىق جىيۋعا قارسىلاستى" دەگەن سىلتاۋمەن تۇرمەگە قامالىپ شىڭ شىسايدىڭ زيانكەستىگىنە ۇشىراپ جازىم بولدى. وسىنىڭ سالدارىنان، مينگونىڭ 29-جىلى (1940 ج.) 2-ايدا كوكتوعاي، شىڭگىل اۋداندارىندا شىڭ شىساي ۇكىمەتىنە قارسى حالىقتىق كوتەرىلىس بۇرق ەتە ءتۇستى. كوتەرىلىستىڭ العاشقى نىساناسى بولىپ، مىلتىق جىيۋعا شىعىپ، زاعوبىداعى وقان زاڭگىنىڭ ۇيىنە قونىپ جاتقان كوكتوعاي اكىمى ءشۇيىرلين جانە ۇرىمجىدەن كەلگەن جۋدۇيجاڭداردىڭ باسى الىندى. وسىدان كەيىن كوتەرىلىستىڭ الاۋى بۇكىل التاي ايماعىن شارپىدى. بۇعان التايداعى گومينداڭ اسكەري كۇشتەرىنىڭ شاماسى جەتپەگەندىكتەن، ولكەلىك اسكەري ىستەر سىليڭبۋى بىرنەشە رەت اسكەري قوسىندى التايعا كومەككە جىبەرىپ، حالىقتىق كوتەرىلىسكە باسىقتىرۋلار جۇرگىزدى. اقىرى بىرنەشە رەتكى سۇراپىل شايقاستان جۇرەگى شايلىققان شىڭ شىساي جالعان بەينەگە ەنىپ، كوتەرىلىسشىلەردىڭ تالابى بويىنشا 8-ايدىڭ اقىرىندا كەلىسىمگە كەلىپ، سول جىلى 9-ايدىڭ 9-كۇنى قاماقتا جاتقان ءبىربولىم رۋ باسىلارىن قويا بەرەدى. ءارى بۇقاتتى التاي اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ باسشىلىعىنا، جانىمقاندى، ءتابىندى ورىنباسار باسشىلىعىنا تاعايىنداپ، كوكتوعاي،  شىڭگىلدەگى قوزعالىستى تىنىشتاندىرۋعا جىبەرەدى.

«التاي قالاسىنىڭ تاريحي ماتەريالدارى» №1-كىتابىنىڭ ىشكى مۇقاباسى. ساياسي كەڭەس التاي قالالىق كوميتەتىنىڭ تاريحي ماتەريالدار كەڭسەسى. 1998 جىل، التاي قالاسى.

1940 جىلى 12-ايدا لين ۋانفىڭ لي گوشۋدىڭ ورنىنا سارسۇمبەگە اكىم بولادى. توڭكەرىستىڭ قىسىمىنان قورىققان شىڭ شىساي دالەلقان سۇگىرباەۆتى ورىنباسار اكىمدىككە تاعايىندايدى.

1941 جىلى 7-ايدىڭ 13-كۇنى اي شيڭيۋاندى سارسۇمبەگە اكىمدىككە ورنالاستىرادى. سول جىلى 10-ايدىڭ 16-كۇنى دالەلقان سۇگىرباەۆ وزىنە تونگەن قاۋىپتى سەزىپ، استىرتىن كەڭەس وداعىنىڭ سارسۇمبەدەگى ەلشىحاناسى ارقىلى كەڭەس وداعىنا  ءوتىپ كەتتى.

1941 جىلى 11-ايدا التايدىڭ اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ باسشىسى بۇقاتتى كوتەرىسشىلەرمەن ءتىل بىرىكتىرىپ قوزعالىس جاساماقشى بولادى دەگەن كۇمانمەن قولعا الىپ ۇرىمجىگەگە جوتكەدى. التاي اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ باسشىسى مىندەتىن فىڭ جيەجۇن ۋاقىتتىق ۇستىنە الدى.

مينگونىڭ 30-جىلى (1942 ج.) 5-ايدا سارسۇمبە اۋدانىنىڭ اكىمدىگىنە شاڭ چيڭكۇڭ تاعايىندالدى.

سول جىلدىڭ قىسىندا، كەڭەس وداعى مەن شىڭ شىساي ۇكىمەتى اراسىنداعى بايلانىس ۋشىعىپ، بۇكىل شىنجاڭداعى كەڭەس وداعىنىڭ ماماندارى ەلىنە قايتتى.

بۇل ءىس ەكى بەتكەي ميليتاريس شىڭ شىسايدىڭ كەڭەس وداعىمەن جاساسقان 6 ساياساتقا وپاسىزدىق جاساعاندىعىنان تۋىلعان ەدى. مينگونىڭ 32-جىلى (1943 ج.) 7-ايدا گومينداڭ سارسۇمبە اۋدانىندا پارتيا ۇيىمىن قۇردى. فىڭ جيەجۇن قوسىمشا شۋجيلىك (حاتشىلىق) مىندەتىن وتەدى. كوپ وتپەي ۋاڭ ءيىن تۇڭعىش رەتكى شۋجي بولدى. سول جىلى اكىمشىلىك مەكەمەسى دەگەن لاۋازىم ءۋالي مەكەمەسى دەپ اتالدى.

1943 جىلى "ۇلتتىق گۇلدەندىرۋ كوميتەتى" سارسۇمبەدە قۇرىلدى. مينگونىڭ 33-جىلى (1944 ج.) 2-ايدا باۋجيا جيىنى 2 قالا جىڭى، 15 باۋ (اۋىلدىق قورعاۋ) 139 جياعا ءبولىندى. 1944 جىلى 5-ايدا دالەلقان سۇگىرباەۆ كەڭەس وداعى ارقىلى موڭعوليا حالىق رەسپۋبليكاسىنا ءوتىپ قايتىپ التايعا ورالادى. ول الدىمەن شىڭگىلدەگى بۇلعىن وزەنى وڭىرىنە بارىپ، وسپان باستاعان كوتەرىلىسشىلەر قوسىنىنا قوسىلدى. بۇل جولى كەڭەس وداعىنان تەمىرقان، قاسەن، ءارىپباي قاتارلى 13 اسكەري ىستەر اقىلشىلارىن الا كەلدى. وسىندان باستاپ، پارتيزاننان ۇيىمداسقان اسكەري ىستەر قوسىنى رەتتەلىپ قايتا قۇرىلدى.

1944 جىلى 8-ايدا توڭكەرىستىڭ قاجەتى بويىنشا، التايداعى گومينداڭ ۇكىمەتىن جەتىم قالدىرۋ ءۇشىن، سارسۇمبە اۋدانىنا قاراستى حالىقتى اسكەري تاسىلمەن موڭعوليا ارقىلى ايلاندىرىپ اسكەري بازا شىڭگىل، كوكتوعايعا اپارادى دا جەمەنەي حالقىن قازاقستانعا وتكىزدى. 9-ايدىڭ 1-كۇنىنەن باستاپ ۇلتتىق پارتيزاندار تۇلتى (قىزىلتاس), ءابيتان، شەمىرشەك، قاندىعاتى، ەرتىس وزەنى قاتارلى جەرلەردە گومينداڭ اسكەرلەرىمەن سوعىسىپ، ءتيىمسىز جاعدايعا قاراي وتىرىپ، كوكتوعاي، شىڭگىل وڭىرلەرىنە شەگىنىس جاسادى.

پارتيزاندار وسى جولى 9-ايدا گومينداڭ ارا ءتۇسىپ، التايدا قالعان ءبىر ءبولىم مالشى اۋىلدارىن قايتالاي ءور التايعا كوشىرەدى.

1945 جىلى 1-ايدا شىنجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتى الەن ءجۇن ۋاڭدى التايعا جىبەرىپ وعان كوتەرىلىس جاساعان مالشىلارعا ۇگىت-ناسيحات ايتىپ، تىنىشتاندىرۋ مىندەتتى جۇكتەدى.

مۇقاش جاكەۇلىن سارسۇمبە اۋدانىنىڭ اكىمدىگىنە تاعايىندادى.

سول جىلدىڭ 7-ايىنىڭ ورتا شەنىندە دالەلقان سۇگىرباەۆ باستاعان ۇلتتىق پارتيزاندار سارسۇمبەنى قورشاۋعا الىپ، 8-ايدىڭ باسىنا دەيىن قالاعا جاقىن ماڭداعى گومينداڭنىڭ توسقاۋىل كۇشتەرىن جويادى.

1945 جىلى 9-ايدىڭ 5-كۇنى ىلەدەن جوتكەلگەن ءۇش ايماق ۇلتتىق اسكەرلەرى مەن التايداعى ۇلتتىق پارتيزاندار قوسىنى شەمىرشەك، ءابيتان وڭىرلەرىندە شاتتىق بەينەدە ءبىر-بىرىمەن ۇشىراستى.

1945 جىلدىڭ 9-ايىنىڭ 6-كۇنى ۇلتتىق ارميا سارسۇمبەنى قورشاۋعا الىپ، گومينداڭ سارسۇمبەنى تاستاي قاشتى.

9-ايدىڭ 7-كۇنى سارسۇمبەنى قورعاپ تۇرعان ديۆيزيا باسشىسى ۋاڭ ءبيڭيۇن مەن ءۋالي گاۋبو-ءيۇي قاتارلى ادامدار قارۋلى اسكەرلەرمەن ءبىربولىم قالا تۇرعىندارىن ايداپ، سىرتقى موڭعولياعا ءوتۋ ماقساتىمەن سارسۇمبەدەن ورمەگەيتى اسۋىنا قاراي قاشتى.

9-ايدىڭ 8-كۇنى ۇلتتىق ارميا ولاردى وكشەلەي قۋىپ شەكارا ماڭىندا قورعاۋعا العاندىقتان قاشقىن ارميا تىزە بۇگىپ قۇرال تاپسىردى.

سول جولى گومينداڭنىڭ وفيتسەر-جاۋىنگەرلەرىنەن بولىپ 1836 ادام پىلەنگە ءتۇسىپ، قارۋ-جاراق جاقتان 1486 دانا بەساتار، جەڭىل تۇرپاتتى اۆتوماتتان 52, كىشى تۇرپاتتى زەڭبىرەكتەن 3, كوپ سانداعى وق-ءدارى جانە 800 دەن استام ات-كولىك ولجالاندى.

ءسويتىپ، گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ التايدا جۇرگىزگەن ۇزاق ۋاقىتتىق قارا بيلىگى ءبىرجولا تاس-تالقان ەتىپ، ايماقتىڭ ورتالىعى بولعان سارسۇمبە تۇبەگەيلى ازات ەتىلدى.

التايدا جاساعان ءار ۇلت حالقىنىڭ ارمان-تىلەگى جۇزەگە استى.

وسىدان سوڭ 1945 جىلى 10-ايدىڭ 23-كۇنى ءۇش ايماقتان ۇيىمداسقان توڭكەرىستىك ۋاقىتتىق ۇكىمەتتىڭ توراعاسى اليقان، ۇكىمەت جوراسى احىمەتجان قاسىمي قاتارلى باسشىلار سارسۇمبەگە كەلىپ، التاي اكىمشىلىك مەكەمەسىن قۇردى. كەڭەسۋ ارقىلى وسپاندى ۋاليلىككە، ءارىپباي، ءشامسيدى ورىنباسار ۋاليلىككە تاعايىندادى. موللاسىلامدى سارسۇمبە اۋدانىنىڭ اكىمدىگىنە بەلگىلەدى.

1945 جىلى 10-ايدىڭ 30-كۇنگى التاي ايماقتىق اكىمشىلىك باسقارماسىنىڭ 18-ءنومىرلى قاۋلىسىندا، سارسۇمبە اۋدانىنىنىڭ رۋ باسشىلارى تومەندەگىدەي بەلگىلەنگەن: ەجەن

بۇقاتۇلى سارسۇمبە، بۋرىلتوعاي، كوكتوعاي، شىڭگىل اۋداندارىنداعى تايجىلەردىڭ ۇستىنەن قارايدى.

ەجەن تايجىگە قاراستىلار: تۇرىسبەك زالىڭ، وگىزشىباي زالىڭ، قويشىباي زالىڭ، تۇردىقان زاڭگى، شاكەن زاڭگى، تالاي زاڭگى، ءتايجى دالەلقان جانىمقانۇلى.

وعان قاراستىلار: ىرىسبەك زالىڭ، كارىم زالىڭ، كاكەبوز زاڭگى، اقىلباي زاڭگى، قاسەن زاڭگى. ءتايجى قابدەشانعا قارايتىندار: قاجىنابي ۇكىرداي (كەيىن جۇنىسبەك اتقاردى), مۇقامان زالىڭ، قوجا زاڭگى، قابىلاحات زاڭگى، قابىلماجيت زاڭگى. ءتايجى پاتىقانعا قارايتىندار: ءزايني ۇكىرداي، زەينەلقان ۇكىرداي، راقىم زالىڭ، ءسام زاڭگى، ايتوللا زاڭگى، عابباس زاڭگى، ىرىمقان زاڭگى.

1945 جىلى 11-ايدىڭ 17-كۇنى التاي ارناۋلى رايوننىڭ اكىمشىلىك مەكەمەسى "حانزۋ بۇقاراسىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ" جونىندەگى 23-ءنومىرلى قاراردى قۇجات ەتىپ ءتۇسىرىپ، كەيبىر ادامداردىڭ قىتايلارمەن وشەسۋى ولارعا قىسىم جاساپ جەكەلىك جۇمىسىن ىستەتۋ جانە ءوز بىلگەنىنشە حانزۋ بۇقارالاردىڭ مال-مۇلكىن مۇسادىرالاۋ قاتارلى زورلىقتى قيمىلدارىنا تيىم سالىندى.

اۆتور بايتىك دۇيسەباەۆتىڭ ماقالاسى «التايدىڭ تاريحي ءىرى ىستەر ىزدەرى» باسىلعان العاشقى بەتى. "التاي قالاسىنىڭ تاريحي ماتەريالدارى" (التايدىڭ تاريحي ءىرى وقيعالارى" (26-بەتتەن 48-بەتكە دەيىن) No1-كىتابى. 1998 ج.

بۇل قۇجاتتى ورىنباسار ءۋالي ءارىپتاي قول قويىپ بەكىتتى. 1945 جىلى 12-ايدا گومينداڭ ۇكىمەتى زالىقارالىق ۋاكىلدەر ۇيىرمەسىن التايعا جىبەرىپ تەكسەرۋ جۇرگىزۋگە، ءۇش ايماق ۇكىمەتىنە تالاپ قويعاندىقتان، التايدا تۇراتىن كەڭەس ولاعى مەن موڭعوليادان كەلگەن ساياسي، اسكەري اقىلشىلار ءوز وتانىنا قايتتى.

مينگونىڭ 35-جىلى (1946 ج.) 1-ايدىڭ 2-كۇنى گومينداڭ ورتالىق ۇكىمەت ۋاكىلى جىجۇڭ ىلە، تارباعاتاي، التاي ءۇش ايماقتىڭ ۋاكىلدەرى احىمەتجان قاسىمي باستاعان ادامدارمەن بىرلىكتە ءۇرىمجى قالاسىندا "ورتالىق ۇكىمەت ۋاكىلدەرى مەن شىنجاڭ كوتەرىلىس جاساعان رايون ۋاكىلدەرى اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىستى بەيبىت جولمەن شەشىم ەتۋ كەلىسىمىنە" قول قويىستى.

1946 جىلى 4-ايدىڭ 16-كۇنى وسپان ءۇش ايماق توڭكەرىسىنەن بەت بۇرۋ ماقساتىمەن "جايلاۋعا شىعىپ دەمالامىن" دەگەن سىلتاۋمەن سارسۇمبەدەن كوكتوعايعا كوشىپ كەتتى.

1946 جىلى 1-ايدىڭ 2-كۇنگى گومينداڭ ورتالىق ۇكىمەتىنىڭ ۋاكىلى جاڭ جىجۇڭ مەن ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ "قارۋلى قاقتىعىستى بەيبىت جولمەن شەشىم ەتۋ كەلىسىمى" نەن كەيىن 1946 جىلى 7-ايدىڭ 1-كۇنى وسپان مەن دالەلقان شىنجاڭ بىرلەسپە ۇكىمەتىنىڭ جورالىعىنا تاعايىندالدى وسپان اۋەلگىسىندەي التايدىڭ ءۋاليى، دالەلقان ورىنباسار ءۋالي جانە شىنجاڭ ولكەلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنىڭ باسشىلىعىنا بەلگىلەندى ء(ىس جۇزىندە ىستەمەگەن).

ال وسپان ءۇش ايماقتان بەت بۇرعاندىقتان ۋاليلىك پەن جورالىقتى قابىل المادى.

1946 جىلى 5-ايدا قاجىنابي ءۋاليۇلى سارسۇمبە اۋدانىنا اكىم بولىپ تاعايىندالادى.

1947 جىلى 2-ايدا وسپان گومينداڭنىڭ شىڭجاڭداعى اسكەري سىليڭيۋانىمەن جاسىرىن بايلانىس ورناتىپ، ءۇش ايماق ۋاقىتتىق ۇكىمەتىمەن رەسىمي جاۋلاستى. بۇدان سوڭ جاعدايعا قاداعىلاي نازار اۋدارىپ وتىرعان ءۇش ايماق ۋاقىتتىق ۇكىمەتى وسپاندى ۋاليلىك مىندەتتەن قالدىرىپ، دالەلقان سۇگىرباەۆتى التايدىڭ ءۋاليى ەتىپ تاعايىندادى.

سول جىلدىڭ 3-ايىنان 4-ايىنا دەيىن وسپان باندىنىڭ اسكەرلەرى مەن ءۇش ايماقتىڭ التايدا تۇراتىن اسكەري قوسىنى بىرنەشە رەت سوعىستى. وسىنداي قىسىلتاياڭ مەزگىلدە، التايدىڭ اۋمالى-توكپەلى ساياسي جاعداي مەن حالىقتىڭ باستاندىعىنان الاڭداعان ءۇش ايماق ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى احىمەتجان قاسىمي التاي حالقىنا: "التاي حالقى 7 جىلدان بەرى ءوز ەركىندىگى ءۇشىن الىسىپ، كورمەگەن قيىنشىلىقتاردى باسىنان كەشىردى. قازىرگى كۇندەردە التاي حالقىنىڭ احۋالى بارلىق ايماق حالىقتارىنىڭ احۋالىنان اۋىر ەكەندىگى بىزگە ءمالىم. بىراق حالقىمىز ارقانداي قيىنشىلىقتاردى جەڭىپ، جولىنداعى توسالقى بولماقشى بولعان كەرتارتپا ەلەمەنتتەردى سىپىرىپ تاستاپ، ءوز ىقتيارىنشا ەركىن، باقىتتى تۇرمىس قۇرادى، دەپ سەنەمىز" - دەپ ۇندەۋ حات جازىپ التايداعى ەرجۇرەك، ەڭبەكشى حالىقتى جىگەرلەندىرە ءتۇستى. 1947 جىلى 9-ايدىڭ 18-كۇنى وسپان باندىلارى سارسۇمبەگە تۇتقيال شابۋىل جاساعاندىقتان، دالەلقان سۇگىرباەۆ اسكەري تاكتيكا ارقىلى ۋاقىتتىق شەگىنىپ جەمەنەي ارقىلى كەڭەستىك قازاقستانعا ءوتىپ، ودان اينالىپ قايتا تارباعاتاي ايماعىنا ورالدى 1947 دىلى 10-ايدا دالەلقان ۇلتتىق اتتى اسكەرلەر پولكىن باستاپ، جانە ىلەدەن شىققان ءۇش ايماق پولكىنىڭ سايكەسۋىندە سارسۇمبەگە قايتالاي شابۋىل جاسادى. 10-ايدىڭ 17-كۇنى وسپان اسكەرلەرى تابان تىرەپ تۇرا الماي، سارسۇمبەدەن قاشىپ شىعىپ كوكتوعاي، شىڭگىل وڭىرلەرىنە قاراي بەت الدى.

سارسۇمبە 2-رەت باندىلار قولىنان ازات ەتىلدى.

1948 جىلى 9-ايدىڭ 9-كۇنى بەيبىتشىلىكتى  دەموكراتيالىق قورعاۋ وداعىنىڭ "التاي بولىمشە قوعامى" قۇرىلىپ ارقايسى اۋداننىڭ اكىمدەرى سول ورىندا قۇرىلعان قوعامعا جاۋاپتى بولىپ تاعايىندالدى.

جاڭا وداقتىڭ ۇگىت پروگرامماسىندا:

"قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىن قورعاۋ" جانە "بۇكىل مەملەكەتتىڭ ازاتتىعىن قارسى الۋ" قاتارلى مازمۇنلار قامتىلدى.

1948 جىلى 9-ايدىڭ ورتا شەنىندە شىنجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ توراعاسى جانە "بەيبىتشىلىكتى دەموكراتيانى قورعاۋ وداعىنىڭ" توراعاسى احىمەتجان قاسىمي سارسۇمبەگە كەلىپ، قىزمەتتى كوزدەن كەشىرگەن كەزدە بىلاي دەدى.

"قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى باسشىلىق ەتكەن حالىق ازاتتىق ارمياسى كوپ وتپەي شىنجاڭعا كىرەدى. شىنجاڭ بۇكىل ەلىمىز حالقىمەن بىرلىكتە ازات بولدى. ول كەزدە، ۇلتتىق ارميامىز حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ قوسىنىنا قوسىلدى".

1945 جىلى 1-ايدىڭ 15-كۇنى قاجىنابي ءۋاليۇلى سارسۇمبە اۋدانىنىڭ اكىمى بولىپ قايتالاي تاعايىندالدى. عوپۇر شاڭيا ورىنباسار اكىم بولدى. وسى جىلدىڭ كوكتەمىندە، التاي اكىمشىلىك مەكەمەسى مەن سارسۇمبە اۋداندىق ۇكىمەتى اۋىل شارۋاشىلىق ىستەرىن باسقارۋ كوميتەتىن قۇردى. 1949 جىلى 8-ايدىڭ 22-كۇنى احىمەتجان قاسىمي،  ىسقاقبەك مونونوۆ، دالەلقان سۇگىرباەۆ، ابدىكارىم ابباس، لوجى قاتارلىلار ءۇش ايماق باسشىلارى مەملەكەتتىك 1-كەزەكتى ساياسي ءماسليحات كەڭەسى جيىنىنا قاتىناسپاقشى بولىپ، بەيجىڭگە بارا جاتقان جولىندا 1949 جىلى 8-ايلىڭ 29-كۇنى بايقال كولىنىڭ ماڭىندا اەروپلان شىرعالاڭىنان قۇربان بولدى.

وسىنداي اۋىر، قايعىلى حاباردى ەستىگەن توراعا ماۋ زىدۇڭ: "1949 جىلى 10-ايدىڭ 22-كۇنى "احىمەتجان جولداس، ىسقاقبەك جوللاس، ابدىكارىم جولداس، دالەلقان جولداس جانە لوجى جولداستار ماڭگى جاسايدى" دەپ ارناۋ ءسوز جازدى.

1950 جىلى 1-ايدا شىنجاڭ اسكەري رايوننىڭ دەربەس تۋانجاڭى شياۋفيۋ، ساياسي كوميسسار ياڭ ليەگۋاڭ جولداستار بۇيرىق بويىنشا ۇرىمجىدەن التايعا حالىق ازاتتىق ارمياسىن باستاپ كەلدى. 3-ايدىڭ 3-كۇنى دەربەس تۋان (پولك) مەن ءۇش ايماقتىڭ التايدا تۇراتىن ۇلتتىق اتتى پولكى سارسۇمبەدە شات مەرەيمەن باس قوستى. مىڭداعان قالا تۇرعىندارى مەن ەگىنشى-مالشى ۋاكىلدەرى بەس جۇلدىزدى قىزىل تۋدى كوتەرىپ كوشە-كوشەگە شىعىپ حالىق ازاتتىق ارمياسىن قىزعىن مەرەيمەن قارسى الىپ، اق كۇندىكتى انالار اق شاشۋىن شاشتى. .

1950 جىلى 7-ايدا جكپ (قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى) باتىس تەرىستىك مەكەمەسىنىڭ شىنجاڭ بولىمشە مەكەمەسى جكپ سارسۇمبە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىن قۇرۋدى قارار قىلدى.

1950 جىلى 11-ايدىڭ 28-كۇنى سارسۇمبە قالاشىعىندا "التاي ايماقتىق جەرلىك كوميتەتى مەن سارسۇمبە اۋداندىق كوميتەتىنىڭ قۇرىلۋىن" قۇتتىقتاۋ زور جيىنى سالتاناتپەن اشىلدى.

دۋان حىڭ سارسۇمبە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ورىنباسار شۋجيى بولىپ تاعايىندالدى.

1951 جىلى 1-ايدا دەموكراتيالىق كەڭەسۋ جولىمەن بۇرىنعى ءۇش ايماق ۇكىمەتى ۇيىمداستىرعان كونە اۋداندىق ۇكىمەت "سارسۇمبە اۋداندىق حالىق ۇكىمەتى" بولىپ وزگەرتىلىپ قۇرىلدى. قاجىنابي 1-كەزەكتى حالىق ۇكىمەتىنىڭ اكىمى بولىپ سايلاندى. ۇكىمەت قارماعىندا حاتشىلار ءبولىمى، حالىقىستەر ءبولىمى، قۇرىلىس ءبولىمى، مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ ءبولىمى، قازىنا ءبولىمى قاتارلى قۇرىلىمدار قۇرىلدى.

1951 جىلى كوكتەمدە بۇكىل سارسۇمبە اۋدانى ءبىر قالاشىق، ءتورت رايونعا ءبولىنىپ نەگىزگى قاتتام اكىمياتىن جۇرگىزدى. مال شارۋاشىلىق رايونىنداعى بۇرىننان كەلە جاتقان ۋاڭ، گۇڭ، بەيسى، زالىڭ، زاڭگى قاتارلى فەودالدىق ءمانساپتار تۇبەگەيلى كۇشىنەن قالدىرىلدى.

سونىمەن التايداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ عاسىرلار بويى اڭساعان شىن مانىندەگى ەركىندىك پەن بوستاندىققا ءبىر جولاتا قولى جەتتى.

بايتىك دۇيسەباەۆ،

اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: ساياسي كەڭەس التاي قالالىق كوميتەتى.

ماقالا 1998 جىلى «التاي قالاسى تاريحي ماتەريالدارى» №1-كىتابىندا جاريالانعان.

توتە جازۋدان اۋدارىپ دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz