قازاق ەلى 33 جىل تاۋەلسىز ءوز مەملەكەتىندە ءومىر سۇرۋدە.  وسى جىلدارى قازاق ۇلتى ءوزىن مەملەكەتتىڭ بار جاۋاپكەرشىلىگىن موينىنا جۇكتەيتىن پوتەنتسيالى بار ساياسي ۇلت رەتىندە قالىپتاسا الدى ما؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل سۇراققا بىرجاقتى «ءيا» دەپ جاۋاپ بەرە المايمىز. سەبەبى، «ساياسي ۇلتتىڭ» مەملەكەتتە تەك جەتەكشىلىك ورىندا تۇرۋى جەتكىلىكسىز. ساياسي ۇلت، الدىمەن، مەملەكەتتە تۇرىپ جاتقان بارلىق وزگە دياسپورالاردى ءوز مادەنيەتى مەن ءتىلى، ءوزىنىڭ ۇلتتىق ماقساتى تۇرعىسىنان بىرىكتىرۋى قاجەت. بىزدەگى جاعداي وسى قاعيداعا تولىق ساي كەلمەي وتىر – قازاق ءتىلى ءالى دە ءوزىنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل» ستاتۋسىن تولىق اتقارا الماي كەلەدى; ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاماتتارى تولىعىمەن قازاق ۇلتى مادەنيەتىن قابىلاپ، ونى وزدەرىنىڭ ءتول مادەنيەتىمەن بىرىكتىرە العان جوق; كەيبىر ءىرى دياسپورا وكىلدەرى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز  مەملەكەتتىلىگىن وزدەرىنىڭ «تاريحي وتانىمەن» بايلانىستىرا قارايتىن «جاتجۇرتتىق مۇددەلەردەن»  ارىلا الماۋدا...

مەملەكەتتىڭ «قازاقى مودەلىن» قۇرۋىمىز قاجەت

وسى ماسەلەلەردىڭ ءالى دە بىرجاقتى شەشىم تاپپاۋىنىڭ سالدارىنان، قوعامدا قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرى تۋرالى الاڭداۋشىلىقتار ءالى دە جالعاسىپ كەلە جاتقانى شىندىق. ماسەلەن، سونىڭ ەڭ وزەكتىسى – ءتىل توڭىرەگىندە!  ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ 1-تارماعىنىڭ 7-بابى بويىنشا «مەملەكەتتىك ءتىل» مارتەبەسى بار قازاق تىلىنە قاتىستى ۇكىمەت جانە اتقارۋشى بيلىك تاراپىنان جىبەرىلگەن كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەر وسىعان كوبىرەك اسەر ەتكەن سەكىلدى. اتاقتى فيلوسوف گەگەل «شىنايى اسىل دۇنيەلەر تەك انا تىلدە تۋادى» دەگەن.  بۇگىندە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردەن باستاپ، وزگە سالالارداعىى كوپ ازاماتتارىمىز ‑ وزدەرىن «قازاق ءتىلىنىڭ يەگەرىمىز» دەپ اتاسا دا – بۇل ويشىلدىڭ ايتقانىنا ساي كەلمەي وتىر دەسەك بولادى.

ءتىل ماسەلەسى – وتە كۇردەلى ماسەلە قاتارىنا جاتادى. ونى ساياسي، زاڭدىق‑قۇقىقتىق، ەتنولوگيا مەن مادەنيەت باعىتىندا جەكە‑جەكە تالداۋ قاجەت. بىراق، شىنايى جاعدايدا وسى باعىتتاعى تالداۋلار بىر‑بىرىمەن سايكەس كەلە بەرمەيدى. مىسالى، ساياسي تۇرعىدا قازاقستان ءالى دە ورىس ءتىلى قۇرساۋىنان شىعا الماۋدا. ال، زاڭدىق‑قۇقىقتىق تۇرعىدان ەلىمىزدەگى ميلليونداعان ازاماتتار وزگە تىلدەردە قارىم‑قاتىناس جاساپ وتىر جانە وعان قۇقىلى. ءدال وسى جاعداي وزگە ەتنولوگيالىق جانە مادەني باعىتتا دا ورىن الۋدا. سوندىقتان، قازىرگى قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ جاي‑كۇيى كوپ جاعدايدا «وگىزدى دە ولتىرمەۋ، اربانى دا سىندىرماۋ» سەكىلدى قازاق ماقالىنىڭ ماعىناسىنا ءدوپ كەلىپ تۇر دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

مىنە، وسىنى ەسكەرە كەلە، قازىرگى قازاقستاننىڭ «مەملەكەتتىك دامۋى»، ەڭ الدىمەن، تاريحي ادىلەتتىككە جۇگىنە وتىرىپ، «مەملەكەتتى قازاقتاندىرۋدى» قولعا العان دۇرىس دەپ ايتامىز. ويتكەنى، تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى وتىز جىلدان استام ۋاقىتتا قوعام ساناسى «قازاقستان – قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتى» دەگەن پاراديگما بەرىك ورنىعا العان جوق. ول، ەندى عانا ەلىمىزدىڭ بارلىق ازاماتتارىنا ورتاق ۇعىم نە تۇسىنىك بولىپ قالىپتاسۋ ۇستىندە. ولاي بولسا، يدەولوگيالىق ورىستە ءبىز ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ «قازاقى مودەلىن» العا شىعارۋدى قولعا الماساق بولمايدى.

مىسالى، جۋىردا عانا وتكەن ء5‑شى كوشپەندىلەر ويىندارىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا «قازاق ەلى» يدەياسى تولىعىمەن پاش ەتىلدى. بىراق، بۇل ءبىر مەزگىل وتەتىن شارا. ال، ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز – «قازاق ەلى» يدەياسىنىڭ كۇندەلىكتى ومىردە، عىلىم مەن بىلىمدە، مادەنيەتتە،  ءار ازاماتتىڭ تۇرمىس جاعدايىندا، ويلاۋ جۇيەسىندە كورىنىس تاۋىپ وتىرۋى.

ياعني، بۇل جاعدايدا  «ادامداردى جاقسىلىققا باعىتتالعان ورتاق وي (ماقسات) بىرىكتىرەدى» (اباي) دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الا وتىرىپ، حالقىمىز بار كۇش‑جىگەرىن تۇتاسىمەن ءوز وتانىن قۋاتتارندىرۋعا، گۇلدەنۋىنە ەڭبەك ەتۋلەرى قاجەت.

ءتىل مەن مادەنيەت – مەملەكەتتى بايىتۋشى قۇندىلىقتار

ءتىل مەن  مادەنيەت – ءاربىر حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ ىرگەسىن قۇرايتىن رۋحاني قۇندىلىقتار جۇيەسىن قۇرايدى.  سوندىقتان، وسى ەكى ىرگەنىڭ ءبىر جاعى ءالسىز بولىپ جاتسا، ول مىندەتتى تۇردە ەكىنشىسىنە اسەر ەتەدى. قازاقستانداعى ۇلتارالىق كۇردەلى احۋال وسىعان قاتتى اسەرىن تيگىزۋدە. ويتكەنى، وسى عاسىردان باستاپ قازاق حالقى الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىمەن، ءارتۇرلى مادەنيەتتەرمەن تىكەلەي تىعىز ارالاسا باستادى. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستاننىڭ ءوزى دا حالىقارالىق ميگراتسيالىق پوتسەستەردىڭ اۋماعىنا ەنىپ كەتتى. ارينە، ونىڭ قارقىنى ازىرگە باياۋ وتۋدە. الايدا، قازاقستان بەيبىتشىلىكتى ۇستانعان مەملەكەت، ال، قازاق حالقى ءوزىنىڭ تابيعاتىنان وزگە ۇلتتار مەن حالىقتارعا تولەرانتتى حالىق بولعاندىقتان – بولاشاقتا حالقىنىڭ سانى مول، جۇمىسسىزدىق باسىم ينديا، پاكىستان، اۋعانستان سياقتى ازيا ەلدەرىنەن، حالقىنىڭ تۇرمىس جاعدايى وتە تومەن كوپتەگەن افريكا ەلدەرىنەن، الەمدەگى سوعىس وشاقتارى پايدا بولعان وزگە ەلدەردەن قازاقستانعا قاراي ميگراتسيالىق كوشتىڭ لەگى ارتا تۇسەدى.  قازىر ول كۇندەلىكتى بايقالىپ جاتقان جوق. بىراق، وسى ءۇردىس وسى قارقىنمەن جالعاسا بەرەتىن بولسا، ءبىز كوپ ۇزاماي ونىڭ انىق بەلگىلەرىن بايقاي باستايتىن بولامىز...

ەڭ قيىنى، بۇل پروتسەسس ەلىمىزدە قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ تولىق ۇستەمدىككە قول جەتكىزىپ، حالىقتىڭ ءوزىن‑وزى يدەنتيفيكاتسيالاۋ دەڭگەيى ونىڭ ۇلتتىق دامۋىمەن تەڭەسكەنگە دەيىن باستالىپ جاتىر. ونىڭ كورىنىسى مەن زارداپتارى كۇندەلىكتى بايقالۋدا. مىسالى، ەلىمىزگە كەلەتىن شەتەلدىكتەردىڭ كوپشىلىگى الەمدەگى ۋنيتارلى ء(بىر ۇلتتى) مەملەكەتتەردىڭ قالىبىنا ساي، قازاقستانعا كەلەردە «قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ» نيەتىمەن كەلەدى. ولار باستاپقى «سالەمەتسىز بە؟»، «كەشىرىڭىز»، «سىزگە راحمەت»، «قالاي؟»، «قايدا؟» جانە ت.ت. سوزدەردى ۇيرەنىپ كەلەدى. بىراق، ولار قازاقستانعا كەلگەن سوڭ، ولار ءۇشىن جاعداي كۇرت وزگەرەدى – بىزدەگى حالىقتىڭ كوبى ولارمەن تەك ورىس تىلىندە، تىپتەن، كەيدە تازا اعىلشىن تىلىندە سويلەسۋگە بەيىم تۇرادى. سودان كەيىن، ولار تاڭدانىسىن جاسىرا الماسا دا، وزدەرى دە ورىس تىلىندە ۇيرەنە باستايدى...

مىنە، ءسويتىپ، ولاردىڭ قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنە دەگەن باستاپقى قۇرمەتى، ونى ۇيرەنۋگە دەگەن باستاپقى ىنتا‑جىگەرى (ەنتۋزيازم)  ساپ تيىلادى. سوڭىنان، وسى تۋرالى ولاردىڭ ەلىنە «كەرى اقپاراتتار» جەتىپ، كوپ ەلدەردە  كوبىنە «قازاقستان جۇمىس ىستەپ اقشا تاباتىن»، نە بولماسا، «ءبىرشاما جاقسى جاعدايدا ءومىر سۇرۋگە قولايلى مەملەكەت» دەگەن عانا تۇسىنىك قالىپتاسا باستادى. بۇل – قازاقستاندى تاريحي تۇرعىداعى ۋنيتارلى مەملەكەتكە ەمەس (قازاق مەملەكەتىنە), الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن جانە ءار ۇلتتاردان شوعىرلانعان ادامدار مەكەندەيتىن «ازاماتتىق مەملەكەتكە» باستايتىن قۇبىلىسقا اينالىپ كەلەدى...

ەگەر، ءبىزدىڭ مەملەكەت وسى ءۇردىستىڭ الدىن الىپ، ونى قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ قازىرگى مادەني دامۋى دەڭگەيىمەن جانە ونىڭ الەمگە تانىلۋى دەڭگەيىمەن ۇيلەستىرۋگە كۇش سالماسا – بۇل ميگراتسيالىق پروتسەستىڭ سوڭى قازاق ۇلتىن «ارتەكتىلىككە» اپارادى. ءسويتىپ، ءبىز الەمدىك ساياسي الاڭدا «ۋنيتارلى مەملەكەت» دەپ مويىندالعان قازاقستاننىڭ بەت‑بەينەسىن بىرتىندەپ جوعالتا باستايتىنىمىز انىق. بۇل، ءالى دە ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني تۇرعىدا ىرگەسى بەكي قويماعان قازاقستان ءۇشىن اسا قاۋىپتى قۇبىلىس.

ۇلتتىق ونەر – قازاق حالقىنىڭ بەينەسى

ۇلت ونەرى – عاسىرلار بويى حالىقتىڭ ومىرىمەن بىرگە تۇتاستىقتا سارالانىپ، ىرىكتەلىپ ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن جالعاستىرعان، حالىقتىڭ ساناسىنا «ايشىقتى بەلگى» رەتىندە تاڭبالانعان رۋحاني قۇندىلىقتار جۇيەسىن قۇرايدى.

ولاردىڭ كونەسى بار، جاڭاسى بار – بىر‑بىرىمەن تاريحي تۇرعىدا ساباقتاسىپ جاتادى. بىراق، ونەردەگى وسى ساباقتاستىقتى تۇسىنەتىن جانە ايتقىزباي ۇعاتىن حالىق بىرەۋ عانا، ول – سول ونەردىڭ ەگەسى بولىپ تابىلاتىن حالىقتىڭ ءوزى.  قازاق ونەرىنە قاتىستى ايتساق، ول ‑ قازاق ۇلتىنىڭ ءوزى.

كەيىنگى كەزدەرى وسى باعىتتا مەملەكەت تاراپىنان ءبىرشاما ىلگەرىلەۋ بار ەكەنىن جوققا شىعارمايمىز. بىراق، قازاق مادەنيەتىن سىرتقا شىعاراتىن، الەمگە تانىتاتىن «مەملەكەتتىڭ ءوزى» دەپ ايتۋ قاتەلىك. ونى جۇزەگە اسىرۋشىلار – مەملەكەتتەن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وكىلەتتىك العان ناقتى ادامدار: مادەنيەت مينيسترىنەن باستاپ، كينورەجيسسەرلەر، سۋرەتشىلەر، شەبەرلەر، جازۋشىلار، اقىندار جانە ت.ت.  ويتكەنى، شەت ەلدەرگە «مەملەكەت» بارمايدى، سول جەكەلەگەن ونەر تۋىندىلارى «بارادى».

مىنە، وسى باعىتتا بىزدە ايتۋلى جەتىستىكتەر مەن ۇلكەن قاتەلىكتەر قاتار ورىن الۋدا. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەلدە ۇلتتىڭ «وزىندىك يدەنتيفيكاتسياسى» تۋرالى مادەنيەت جەتىسپەيدى. ءبىز وسى باعىتتا «نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان» ەكەنىنە باسا نازار اۋدارمايمىز.

مىسالى، بىزدەگى كينو سالاسىن الساق ‑ وسىنىڭ جارقىن كورىنىسى بايقالادى. ءبىز قازاق كينوسىن شارتتى تۇردە ەكى باعىتقا ءبولىپ قارايمىز: ءبىرى – شىنايى ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ۇلتتىق مىنەزدى پاش ەتەتىن فيلمدەر بولسا، ەكىنشىسى – «الەمدىك ونەر باعىتى» دەۆيزىمەن ەكسكليۋزيۆ رەتىندە ءتۇسىرىلىپ، حالىقارالىق بايگەگە بارىپ، كەيدە ورىن الىپ جاتقان فيلمدەر. مىسالى، جۋىردا عانا شەت ەلگە «ساپارلاپ» كەلگەن «توقال» ءفيلمى كورسەتىلدى. ول، ب.ءمايليننىڭ شىعارمالارى نەگىزىندە تۇسىرىلگەن دەيدى. سوندىقتان، بىلاي قاراساق ‑ تاريحي فيلم دەۋگە بولادى. مىنە، وسى فيلمدە «شوقپىتقا ورانعان كىر‑قوجالاق كىل قازاق» وزدەرىنىڭ ءبىر ماسەلەلەرىن شەشۋمەن اۋرە... ارينە، رەجيسسەر ونى «تاريحي كينو بولعاندىقتان، ءبىز سول زامانعى رەاليزم تۇرعىسىنان كەلدىك» دەپ اقتالۋى مۇمكىن... بىراق، وسى ءفيلمنىڭ شەتەلدىك كورەرمەندەرى بۇل ءفيلمدى «تاريحي» باعالاي ما؟ ارينە، جوق. ولار بۇل فيلم ارقىلى «قازىرگى قازاقتىڭ بەينەسىن» كورەدى. (ولارعا «قازاقتىڭ تاريحى» اسا قاجەت دەپ كىم ايتادى؟)...

ءيا، ءفيلمنىڭ وقيعالارى وتكەن ۋاقىتتاردا وزگە حالىقتاردىڭ دا جاعدايى ءماز بولماعانى انىق. بىراق، بۇل ءار حالىقتىڭ «ءوز شارۋاسى». ال، مىنا فيلمدە قازىرگى وركەنيەتىنىڭ بار قىزىعىنا مالىنعان شەت ەلدىك كورەرمەن تەك ءبىر عانا كەيىپكەردى كورەدى، ول – شوقپىتقا ورانعان قازاق دەگەن ۇلت.

سوندىقتان، «ونەر – ۇلتتىڭ ايناسى» دەسەك، ءاربىر ونەرگە قاتىسى بار ادام الدىمەن «جاقسىسىن اسىرىپ، جامانىن جاسىرىپ» وتىرۋعا ءتيىستى. ءبىزدىڭ «ۇلتتىق مۇددەمىز» وسىلاي دەيدى! ەگەر ولاي بولماسا، قازاقتىڭ تىلىنە دە، مادەنيەتىنە دە جۋىق ارادا شەت ەلدە عانا ەمەس، ءوز ىشىمىزدە دە قۇرمەت قالىپتاسپايدى. ەندەشە، قازاقستاندا «ءبىر جاقسىعا بىرىككەن» حالىقتىڭ دا اۋىلى الىستاي بەرمەك...

دەگەنمەن، قازىر ۇلتتىق قولونەرگە دەگەن كوزقاراس ءپوزيتيۆتى باعىتتا دامي باستادى. ول، ارينە، رەجيسسەردىڭ قيالىنا تاۋەلدى كينو بولماعاندىقتان، مۇندا ءبارى كەرىسىنشە – قول ونەرى نەعۇرلىم تاريحقا تەرەڭدەگەن سايىن، ونىڭ ەگەسى بولىپ تابىلاتىن حالىققا دەگەن قۇرمەت تە سوعۇرلىم جوعارىلاي بەرەدى... مىسالى، ەكى مىڭ جىلدان استام تاريحى بار ءبىزدىڭ التىن ادام – الەمدى تاڭ قالدىرادى. كونە ساقتاردىڭ «اڭ ءستيلى» دەپ اتالاتىن التىن قۇيمالارى دا تاڭعاجايىپتار قاتارىندا. سوندىقتان، قازىرگى ورلەۋگە بەتبۇرىس جاعدايىندا بىزگە شەتەلدىكتەرمەن بايلانىستى ءبىر عانا ماقسات – قازىرگى قازاقستان مەملەكەتىمىزدىڭ مۇددەسى تۇرعىسىندا قۇرۋىمىز قاجەت.

بىزگە قازىرگى قاجەت بولىپ وتىرعان نارسە – حالقىمىزدىڭ قاي سالادا بولماسىن اسقاق تاريحىنىڭ دارىپتەلۋى. ونى بىرەۋلەر «وتكەنىن ايتىپ ماقتانۋ» دەپ سىنايدى. بىراق، ەگەر، ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاق ساناسىندا ءدال وسىنداي «اسقاق تاريح» وشەتىن بولسا، وندا ول ۇرپاقتىڭ بولاشاقتا «ءوز تاريحىن جاساۋى» ەكىتالاي... مانە، ماسەلەنىڭ ءمانىسى نەدە؟! ويتكەنى، بۇگىنگى الماعايىپ زاماندا بىزگە تاۋەلسىزدىك تۋى بار، ىرگەلى ۇلت ەكەنىمىزدى ءوزىمىز دە سەزىنۋىمىز كەرەك، وزگەگە دە سەزدىرۋىمىز كەرەك.

سوندا عانا وتانىن جانىن سالا قورعايتىن ۇرپاق ومىرگە كەلەدى،

سوندا عانا وتانىن گۇلگە اينالدىراتىن ۇلت قالىپتاسادى،

سوندا عانا قورقىتتىڭ ماڭگىلىك سارىنى ەستىلەدى،

سوندا عانا اسانقايعىنىڭ جەرۇيىعى كوزگە كورىنەدى...

ءابدىراشيت باكىرۇلى

Abai.kz