“قازاقستان” مەن “قازاق” اراسىنداعى ويلار
تاياۋدا پرەزيدەنت نۇرسۋلتان نازارباەۆ مەملەكەتىمىزدىڭ اتاۋىن “قازاق ەلى” دەپ وزگەرتۋ جايلى قوعامعا وي تاستاعانى بەلگىلى. وسىناۋ ماڭىزدى باستامالار جوقتان-جوق پايدا بولا سالمايتىنىن ەسكەرسەك، ەلباسىنىڭ بۇل پىكىرىنە دە تۇرتكى بولعان العىشارتتار از ەمەس. ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە سوڭعى جىلداردا، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ وسكەنى، رەسپۋبليكادا تۇراتىن باسقا ۇلىستاردى مەملەكەتقۇراۋشى حالىقتىڭ اينالاسىندا توپتاستىرۋ، سول ارقىلى مەملەكەتىمىزدىڭ بىرتۇتاستىعىن كۇشەيتۋ سەكىلدى وزەكتىلىكتەردى اتاۋعا تۇرارلىق. 23-جىلدىق تاۋەلسىز تاريحىمىزدا ەلدەگى قازاق حالقىنىڭ سانى 42-دەن 73-پايىزعا جەتكەندىگى قايتا بار. قالاي بولعاندا دا اتالمىش ۇسىنىس قالىڭ بۇقارا ىشىندە زور سەرپىلىس تاپتى، ءتۇرلى پىكىرلەردى تۋدىردى. مەملەكەت اتاۋىن قازاقيلاندىرۋعا قاتىستى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ۇسىنىسىن قازاق قوعامى تولىقتاي قولداپ شىقتى. ال وسىنداي قاي جاعىنان ورىندى دا زاڭدى باستاماعا بىرقاتار ءورىستىلدى ازاماتتار ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى تۇردى، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى قول جيناۋعا كىرىستى. الگىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، “قازاقستان” ەڭ لايىقتى اتاۋ جانە ونى الماستىرۋىدىڭ قاجەتى جوق – ءوز الدىنا ويلانتارلىق ءجايت.
تاياۋدا پرەزيدەنت نۇرسۋلتان نازارباەۆ مەملەكەتىمىزدىڭ اتاۋىن “قازاق ەلى” دەپ وزگەرتۋ جايلى قوعامعا وي تاستاعانى بەلگىلى. وسىناۋ ماڭىزدى باستامالار جوقتان-جوق پايدا بولا سالمايتىنىن ەسكەرسەك، ەلباسىنىڭ بۇل پىكىرىنە دە تۇرتكى بولعان العىشارتتار از ەمەس. ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە سوڭعى جىلداردا، ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ وسكەنى، رەسپۋبليكادا تۇراتىن باسقا ۇلىستاردى مەملەكەتقۇراۋشى حالىقتىڭ اينالاسىندا توپتاستىرۋ، سول ارقىلى مەملەكەتىمىزدىڭ بىرتۇتاستىعىن كۇشەيتۋ سەكىلدى وزەكتىلىكتەردى اتاۋعا تۇرارلىق. 23-جىلدىق تاۋەلسىز تاريحىمىزدا ەلدەگى قازاق حالقىنىڭ سانى 42-دەن 73-پايىزعا جەتكەندىگى قايتا بار. قالاي بولعاندا دا اتالمىش ۇسىنىس قالىڭ بۇقارا ىشىندە زور سەرپىلىس تاپتى، ءتۇرلى پىكىرلەردى تۋدىردى. مەملەكەت اتاۋىن قازاقيلاندىرۋعا قاتىستى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ۇسىنىسىن قازاق قوعامى تولىقتاي قولداپ شىقتى. ال وسىنداي قاي جاعىنان ورىندى دا زاڭدى باستاماعا بىرقاتار ءورىستىلدى ازاماتتار ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى تۇردى، ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى قول جيناۋعا كىرىستى. الگىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، “قازاقستان” ەڭ لايىقتى اتاۋ جانە ونى الماستىرۋىدىڭ قاجەتى جوق – ءوز الدىنا ويلانتارلىق ءجايت.
الايدا، شىندىعىنا كەلگەندە مەملەكەتىمىزدىڭ قازىرگى اتاۋى حالىقارالىق تاجيرەبەگە سايكەس ەمەس. جانە ماسەلە ەلباسى ۇسىنىسىنا ارقاۋ بولعان مونعوليامەن مۇلدەم شەكتەلمەيدى.الەمنىڭ قاي ەلىن الىپ قارامايىق، بارلىعىنىڭ اتاۋى مەملكەتقۇراۋشى ۇلتتىڭ نەگىزىندە: يتاليا، فرانتسيا، قىتاي، جاپونيا، يران، برازيليا، ت.ب. البەتتە، اتالعان ەلدەردە بايىرعى حالقىمەن قاتار باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇراتىنى بەلگىلى. بىراق جەرگىلىكتى زاڭداردى مويىنداۋ، تۇرعىلىقتى ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن مەڭگەرۋ، مەملەكەتقۇراۋشى حالىقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، ءدىلىن ءبىلۋ مەن قۇرمەتتەۋ نەگىزىندە ولار دا ءتيىستى ەلدەردىڭ تولىققاندى ازاماتتارى، ياعني فرانتسۋز، يتاليان، قىتاي، يراندىق، برازيليالىق بولىپ سانالادى جانە وزدەرىن سولاي سەزىنەدى. سايكەسىنشە بۇنداي ورتاقتاستىعى ارقىلى مەملەكەتشىلدىگىن دالەلدەيدى. دەمەك، زاڭ، ءتىل، مادەنيەت، باسقا مەملكەتقۇراۋشىلار تىزىمىندە ماڭىزدى ورىنعا سول مەملەكەت اتاۋى دا يە.
وسى تۇستا، بايقاساڭىزدار، قازاقپەن، ونىڭ ءتىلى مەن داستۇرىمەن ساناسپايتىندار، كەزىندە قوناق بوپ، نە باس ساۋعالاپ كەلگەن ەلدىڭ قوجايىنىن مەنسىنبەيتىندەر قازاقستان اتاۋىن وزدىگىنشە بۇرمالاۋعا داعدىلانعان. ماسەلەن، ءبىز قازاق ەمەسپىز، ءبىز قازاقستاندىقپىز دەۋى. الايدا، تاريحتا “قازاقستاندىق” دەگەن ۇلت بولماعان، بولمايدى دا. ول “قازاق” اتاۋىنا “ستان” (جەر، مەكەن دەگەن ماعىنا بەرەتىن) جالعاۋىنىڭ قوسىلۋى ارقىلى پايدا بولعان تۇسىنىك قانا. باسقاشا ايتقاندا، “قازاقستاندىق” دەگەنىمىز “قازاق جەرىنىكى” دەگەننەن ەش ايىرماشىلىعى جوق. ماسەلەن، جوعارىدا ايتىلعان فرانتسيانىڭ ازيا نە افريكا ءناسىلدى ازاماتتارى وزدەرىن “فرانتسۋز جەرىنىكىمىز” دەسە، كۇلكىلى ەمەس پە؟ ونىسىنا ەشبىر زاڭدىق نەگىز دە جوق. ەندىگە رەتتە اتاۋىندا الگى “ستان” جالعاۋى بار ءبىرلى-جارىم ەلدەردى قاراستىرىپ كورەيىك. راس، وزبەكستان، قىرعىزستان نەمەسە اۋعانىستان وسى ەلدەردىڭ رەسمي اتاۋلارى بولىپ تابىلادى، بىراق ولاردىڭ ازاماتتارىن كىمدە-كىم وزبەكستاندىق، قىرعىزستاندىق نەمەسە اۋعانىستاندىق دەپ اتاي ما؟ ارينە، جوق. ولار تيىسىنشە، وزبەك، قىرعىز، اۋعان سانالادى. ەندەشە، رەسمي اتاۋى “قازاقستان” بولعاننىڭ وزىندە، قازاق مەملەكەتىندە نەلىكتەن باسقاشا بولۋ كەرەك؟
ادەتتە “قازاقستان” اتاۋىن ناسيحاتتاۋشىلاردىڭ ەندىگى دايەگى امەريكا تاجىريبەسى. ولاردىڭ تۇسىنىگى امەريكا — ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنە ورتاق ۇعىم، ولاي بولسا، بىزگە دە وسى جولمەن نەگە جۇرمەسكە — دەگەنگە كەلىپ سايادى. بىراق، بۇل دايەكتەر ۇلتتىق نەگىزدە قۇرىلعان الەم مەملەكەتتەرىنىڭ 99 پايىزىنا مۇلدە جات. نەلىكتەن؟ بىرىنشىدەن، امەريكا – كەزىندە سىرتتان كەلگەن باسقىنشىلار جەرگىلىكتى تايپالاردى ءتۇپ تامىرىمەن جويىپ، ولاردىڭ سۇيەكتەرىنىڭ ۇستىندە ەمينگرانتتار قۇرعان بىرەگەي مەملەكەت. راس، كەڭەس زامانىندا كەلىمسەكتەر قازاقتاردى دا ميلليونداپ قىردى. بىراق قازاق ساقتالىپ قالدى، ونىڭ سوڭىنان تۋعان جەرگە قوجايىن بولاتىن ۇرپاق ءوستى. ەكىنشىدەن، امەريكا دەگەن ۇلتتىڭ اتاۋى ەمەس، وسى قۇرلىقتى زەرتتەگەن ادامنىڭ ەسىمى. قادىم زاماننان كەلە جاتقان قازاق بولسا، “ازات”، “ەركىن” دەگەن ماعىنانى بەرەتىن جاۋىنگەر حالىقتىڭ اتاۋى. ۇشىنشىدەن، امەريكادان نە رەسەيدەن ەرەكشەلىگى — قازاق ەشكىمنىڭ جەرىن جاۋلاعان ەمەس، باسقا حالىقتاردى قىرىپ، قۇلعا اينالدىرعان جوق، بىراق اتا-بابادان ميراس بوپ قالعان توپىراقتى قاستەرلەگەن، اقىلدىڭ كۇشى مەن نايزانىڭ ۇشىمەن ساقتاي العان.
ەلباسى ۇسىنىسى توڭىرەگىندە ەندى قازاق قوعامىندا تۋىنداعان وي-پىكرلەرگە ويىسساق. بىرقاتار ازاماتتار، زيالى قاۋىم وكىلدەرى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءجون دەپ تاپقان “قازاق ەلى” اتاۋىن ماقۇلدادى. راسىندا دا، مەملەكەت اتاۋىندا قازاقتىڭ ءيىسى بىردەن بايقالۋى تۇرعىسىنان بۇل رەتتە ەش ءمىن تاعا الماسپىز. الايدا، مەملەكەتتىڭ اتالۋى مەملكەتقۇراۋشى ۇلتپەن قاتار سول ەلدىڭ ساياسي قۇرىلىمى مەن دامۋ جولى حاقىندا دا ماڭىزدى ماعلۇمات بەرەتىنىن دە نازاردا ۇستاعان ابزال. اتاپ ايتقاندا، رەسەي فەدەراتسياسى دەگەندە بۇل ەلدىڭ قۇرىلىمى فەدەراتسيالىق، ياعني وعان ەنگەن مۇشەلەردىڭ وزىندىك دەربەس لاۋازىمدارى بارىن مەڭزەيتىنىن اڭعارامىز. ماروككو پاتشالىعى اتاۋىنان بۇل مەملكەتتىڭ ساياسي قۇرىلىمى مونارحيا ەكەنىن بەلەمىز. ءدال سول سياقتى تۇركيا رەسپۋبليكاسى اتاۋىنان ونىڭ رەسپۋبليكالىق، ياعني ساياسي قۇرىلىمى حالىقتىق بيلىكتەگى مەملەكەت ەكەنىن كورەمىز. بۇل رەتتە ءسوز بولىپ وتىرعان “قازاق ەلى” اتاۋىنداعى “ەلى” تەرمينى قازاقتارعا، جەكەلەگەن تۇركى تىلدەستەرگە تۇسىنىكتى، بىراق الەمدەگى باسقا ەلدەرگە بەيتانىس. سونداي-اق، ول حالىقارالىق قاتىناستاردا ەل اتاۋلارىنا قاتىستى قالىپتاسقان ەرەجەلەرگە سايكەس ەمەس. وسىدان بولار، باسىم كوپشىلىك پىكىر بىلدىرۋشىلەر وتانىمىزدىڭ اتاۋىن وزگەرتەر بولساق، ەڭ لايىعى – “قازاق رەسپۋبليكاسى” دەۋى.
بۇنداعى قيسىن ورىندى، دەسە دە ونىڭ ءوزى جوعارىدا كەلتىرىلگەن ساياسي، زاڭدىق، ۇلتتىق نە يدەولوگيالىق جاقتارىمەن شەكتەلمەيدى.تاريحقا ۇڭىلەر بولساق، مەملەكەتىمىزدىڭ XIV عاسىردا قۇرىلعاننان بەرگى اتاۋى “قازاق حاندىعى” بولعان. سول كەزدەگى تۇرىك، رەسەي، قىتاي، پارسى، اراب دەرەكتەرىندە بۇل جاعداي كەڭىنەن تۇجىرىمدالعان. ءتىپتى كەشەگى وزبىر كەڭەس زامانىندا 1924 جىلدان بەرى ءبىزدىڭ ەلدىڭ رەسمي اتاۋى “قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى” بولعان. ءبىز ءۇشىن بۇنداعى ماڭىزدىسى — ەش وزگەرمەگەن جانە بۇل كىمنىڭ جەرى، كىمنىڭ ەلى ەكەنىن انىق نۇسقايتىن “قازاق” اتاۋى. اتالمىش اتاۋ اشارشىلىق قۇرساۋىنان، رەپرەسسيالاردان، جاپپاي ورىستاندىرۋ ساياساساتىنان قازاقتار ءوز ەلىندە ازشىلىققا اينالعاندا دا وزگەرگەن ەمەس. ولاي بولسا، 1991 جىلى ەلىمىز ەگەمەن بولعاندا وسى كيەلى اتاۋدان قالايشا قول ۇزگەنىمىز جانە ءالى كۇنگە شەيىن سول وردان شىعا الماي جاتقانىمىز قاتتى الاڭداتادى. زامان وتە بۇل جۇمباق تا ءوز شەشىمىن تابار.
P.S.
قازاقستان تاۋەلسىز مەملەكەت اتانىپ حالىقارالىق ارەناعا ەندى شىعا باستاعاندا ەل اتاۋىنىڭ اعىلشىنشا ۇلگىسى قانداي بولۋ كەرەك تۇرعىسىندا سۇراق تۋىندادى. قازاق، بىرقاتار باسقا شىعىس حالىقتارىنا ءتان “ق” ءارپى اعىلشىن تىلىندە مىندەتتى تۇردە Q ارقىلى بەلگىلەنەدى. ماسەلەن قۇران – Quran نەمەسە قاتار مەملەكەتى — State of Qatar دەگەندە. الايدا 1991 جىلى ءبىزدىڭ شەشىم شىعاراتىن ورىندار ورىستارعا بۇيرەگى بۇرىپ تۇرعانىنان با، الدە ءبىلىمى جەتپەگەننەن بە، بەلگىسىز، ەلىمىزدىڭ رەسمي اتاۋى ورىس ءتىلىنىڭ دىبىستالۋىنداعى “كازاحستان” دەگەننەن “Kazakhstan” دەپ بەكىتىلمەسى بار ما. جانە وسى قاتەلىك ءالى كۇنگە شەيىن ساقتالىپ كەلەدى. 1994 جىلى كەتكەن قاتەنى جوندەپ، “ق” ءارپىنىڭ دىبىستالۋىنا جاقىنداتقىسى كەلگەن شىعار، ودان ءارى شاتاسىپ، “Kazakhstan” اتاۋىنان “h” ءارپى الىنىپ تاستالدى دا مەملەكەتىمىز ءاپ-ساتتە “Kazakstan” بوپ شىعا كەلدى. ارادا التى جىل وتكەندە شەندىلەردىڭ بۇل جاساعانىمىز قاتە بوپتى، بۇرىنعى ۇلگىگە ورالايىق دەۋىمەن ەلىمىز قايتا “Kazakhstan” اتاندى. ەكى ورتادا قانشاما قۇجاتتار وزگەرتىلدى، تاقتايشالار، رامىزدەر، ت.ب. قايتا جاسالدى، ولاردىڭ بارىنە قانشاما شىعىن كەتتى! ەڭ سوراقىسى — وزگەرىسكە كەلمەيتىن سول قاتەلىكتەردىڭ ءبىرى ءاربىرىمىزدىڭ تولقۇجاتىمىز، ياعني پاسپورتىمىزعا نۇقسان كەلتىردى. ناتيجەسىندە، قازىر قازاق ازاماتتارىنىڭ جارتسى پاسپورتى بويىنشا “Kazakhstan” ازاماتى بولسا، ەكىنشى جارتسى “Kazakstan” ازاماتى بولىپ تابىلادى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى حالىقارالىق زاڭدارعا سۇيەنە وتىرىپ، ءبىر ەلدىڭ بالاسى وسىلايشا بولەك ەلدىڭ ازاماتتارى بوپ تانىلماۋىنا كىم كەپىل؟ كۇلەمىز بە الدە جىلايمىز با؟ وسى باسسىزدىقتارعا جاۋاپ بەرەر شەندىلەر تابىلار ما؟
راسۋل جۇمالى
