(سىني-ەسسە)

بۇل تاقىرىپتاعى امانتاي، ەلدىڭ ءبارى تانىيتىن كوشەدەگى «اتتانداپ» جۇرەتىن امانتاي قاجى ەمەس.

كادىمگى قالامگەر امانتاي، امانتاي تويشىبايۇلى. الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى وقىرمان قاۋىمعا كەڭ تانىلىپ، سول وقىرماندارىنىڭ ءبىرى، اقتاۋ قالاسىنىڭ تۇرعىنى ءوزى مۇلدە تانىمايتىن جىبەك ماشتايقىزى ەسىمدى ادەمى كەلىنشەك كىتابىنىڭ باسپادان شىعۋىنا قارجىلىق كومەك كورسەتكەن ياكي جولى بولعان جازۋشى دەسەك بولادى.

ءوزىم دە وسى اتى-ءجونى عانا تانىس ازاماتتىڭ ءبىر قانشا تۋىندىلارىن «اباي-كز» پورتالى جانە «ادەبي پورتالدان» وقىپ، وزىندىك جازۋ ۇستانىمى مەن وقشاۋ ويلارىنا نازارىم اۋىپ جۇرگەن-ءدى. جۋىقتا استانا قالاسىندا وتكەن بەلگىلى تۇركولوگ عالىم اعامىز قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ  قىرىق كۇندىك اسىندا كەزىگىپ، ەكى كىتابىن ءوز قولىنان سىيعا العان ەدىم.

ءبىر كىتابىنىڭ اتاۋى «ءومىر ءسۇر» دەپ اتالىپتى، ءسوز ماعىناسى ساعان ءومىر ءسۇرۋدى تىلەگەنى ءارى ومىردەن تۇڭىلمە دەپ قۇلشىندىرعانى سياقتى. شۇعىل وقىپ شىعۋعا نيەت ەتتىم، ويتكەنى قانشاما باس قاتىرىپ، وقىپ-توقىپ، جازىپ-سىزىپ، ايتىسىپ-تارتىسىپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى، توق ەتەرى ءومىر ءسۇرۋ ەمەس پە؟!

ءيا، امانتاي كىتاپتاعى العان تاقىرىبىنا ساي، انا-مىنا ارتىق ءسوزسىز تىكە «ءتىرى ءجۇر! دەدى ءومىر ماعان» دەپ باستاپتى. ءتىرى ءجۇرۋدىڭ، العى شارتى رەتىندە «ءومىر ءسۇرۋ عاجاپ قوي!» دەيدى، نەگە دەگەن كوكەيگە كەلەتىن سۇراققا «بۇل سەنىڭ ءومىرىڭ عوي، باسقا ەشكىمدىكى ەمەس قوي!» دەپ، شەگەلەيدى.

سودان ادامنىڭ ءبارى  اتاۋىنىڭ ءوزىن جاقسى كورەتىن ماحاببات-تى ايتىپ، «بىرەۋ سەنى جانىنداي سۇيەدى عوي!» «سەن دە بىرەۋدى ءسۇيشى!» دەپ، اباي حاكىمنىڭ «ماحابباتسىز ءومىر بوس» دەگەن وسيەتىن وتە قاراپايىم ەتىپ ساعان ۇسىنادى.

ودان، جاننىڭ ءبارى تىلەيتىن باقىت-تى ايتىپ، باقىت دەگەن، ماحابباتپەن جەتەتىن بۇكىل ادامنىڭ ارمانى  دەيدى. ال، ول ارمان-عا جۇرەك پەن اقىلدى تەڭ ۇستاپ جەتەسىڭ، دەپ باياعىدان بەرى تالاي عۇلاما جازىپ كەتكەن ماڭگىلىك مۇراتتىڭ وتە قىسقا فورمۋلاسىن بەدەرلەپتى.

ال، كەرەمەت ءومىر ءسۇرۋدىڭ قاعيداسىن ايتقان ەكەن، ەندى نە، امانتايدىڭ ايتقانىمەن ءبارى ءتۇسىنىپ، دۇنيە قۇلپىرىپ كەتە مە، دەيسىز عوي. ءيا، بۇل قالامگەردىڭ ايتقانىن ادامزات ەجەلدەن بەرى ايتىپ كەلەدى، اباي حاكىم دە، شاكارىم دە، ءماشھۇر ءجۇسىپ تە ايشىقتاپ وتىرىپ ايتىپ كەتكەن، سودان بولىپ قازاق قاۋىمىننىڭ اقىلى كىرىپ، قازىر عالامات ۇلتقا اينالدى ما، دەگەن سۇرقاي سۇراق كولەڭدەمەي قويمايتىنى زاڭدى.

شىنىندا، بۇكىل ادام بالاسى ابزال اقىل-كەڭەسكە ءزارۋ، سويتە تۇرا كۇندەلىكتى اس-اۋقات سەكىلدى رۋحاني ازىقتى ءبىز كوبىندە ۇمىتىپ كەتەمىز. مىنا كىتاپتى وقىپ وتىرىپ، ءاربىر ساتتە ەستە جۇرۋگە ءتيىستى كوپ نارسەنى ءبىز ەسكەرۋسىز  قالدىرعانىمىزدى بايقادىم.

الدىڭعى دانالار ءوز زامانىنا ساي ايتىپ كەتكەن سول اقىل-كەڭەستەردى بۇگىنگى كۇنگە ءدوپ كەلتىرىپ ايتۋدى اتا-انالار دا، قالامگەرلەر دە، پەداگوكتارتار دا ەسكەرمەيدى ەكەنبىز. راسىندا، جازۋشى امانتاي ەشقانداي ايتىلماعان ءسوزدى ايدان اكەپ وتىرعان جوق، سول بۇرىنعى رۋحاني قۇندىلىقتاردى ءدال قازىرگى قاجەتىڭىزگە ساي ەتىپ ءوز سوزىمەن وتە قاراپايىم دا قىزىقتى ەتىپ ايتا بىلگەن، بار-جوعى سول عانا! سوندىقتان دا، ونى الەۋمەتتىك جەلىدەگى قالىڭ قاۋىمنىڭ جابىرلاي قابىلداعانى سودان.

سونىمەن، كىتاپتىڭ ماتىنىندەگى ءار تاقىرىپ ءالاۋلايلاپ ءسىزدى العا جەتەلەي جونەلەدى. «ءومىر ءوز جەمىسىن بەرەدى!» دەگەندى وقىعاندا كۇيبەڭ تىرلىكتەن كوڭىلىڭىز قالىپ، قۋ اعاشقا قاراپ وتىرعانداي قالدە بولساڭىز، وسى ءسوز  ىلەزدە كوز الدىڭىزعا جەمىس تولى الما اعاشىن ەلەستەتەدى، ماتىندەگى مىنا جاقسى لەپەستەن كەيىن-اق بولدىرامىن، سۋارامىن، جاسايمىن، شىدايمىن... دەپ، قۇلشىنىپ شىعا كەلەسىز.

كەلەسى دە «قىسقا ءومىردى ۇزارتۋدىڭ جالعىز جولى» دەيدى، مىنانداي حابار بەرىپ تۇرعان ءماتىندى كىم اتتاپ كەتە الادى، اركىمنىڭ كوكەيىندەگى ەڭ ماڭىزدى ماقساتى عوي. سويتسەك، ول دا سونشا اقىل جەتپەستەي نارسە ەمەس ەكەن، قيان-قيىر جولدان ءۇيىڭىزدى ساعىنىپ كەلە جاتىرسىز، شولدەدىڭىز شارشادىڭىز، تابان تەسىلگەن، قارىن اش... اۋىل ءالى الىس، بىراق، ءوز وتباسىڭىزعا جەتۋ جولىندا اياناتىن نە بار، ءومىر دەگەن وسى، قيىندىعى بولعانمەن ەڭ قىزىعى وتباسىڭا جەتۋ ەمەس پە! الدە، سەن الەمدە داڭقىڭدى شىعارۋ ءۇشىن ەۆەرست شىڭىنا شىعىپ بارا جاتقانداي قانداي ءبىر بيىك ماقسات جولىنداسىڭ،  ال وعان جەتۋ قانداي عاجاپ دەشى!

ەندى، وسى قياپات ساپاردا وزىڭە سەنىم بەرەتىن، كۇش-قۋات سىيلايتىن نە بار، دەيسىڭ عوي. امانتاي ءۇش نارسەنى اتاپتى: «سەنى ۇنەمى باقىلاپ تۇراتىن ءۇش  نارسە: ءبىرى عايىپتان باقىلايتىن اللا تاعالا، ىشىڭنەن باقىلايتىن ءوز ار-ۇجدانىڭ، سىرتىڭنان باقىلايتىن اينالاڭداعى ءارتۇرى ادامدار». قازىرگى، تىلمەن ايتساق مۇنان اسقان موتيۆاتسيا بار ما؟!

«ەڭ اۋىر دا قيىن ساپار جالعىز ءجۇرۋ. دەگەنمەن، بۇل سەنى كۇشتى ەتىپ، شىڭداي تۇسەدى» دەيدى. ءسويتىپ، ءومىر اتتى ۇزاق ساپاردا تەك العا جۇرۋگە وسىلايشا شاقىرا بەرەدى. ماتىندەگى ءتورت جول ولەڭ ىسپەتى ياكي افوريزمگە ۇقساس ەگىز سويلەمدەر مەن ءبىرىن-ءبىرى قۇپتايتىن جۇپ-جۇمىر ابزاتستار ءبىزدىڭ ءار قادام، ءار كۇن، جاسقا ساي ءار ءومىر بەلەسى، قىزمەت-تۇرمىسقا سايكەس سان-الۋان سۇراقتارعا سارت ەتكەن جاۋاپتاردى بەرە بەرەدى. بەينە، قازاقتىڭ كيىز ءۇيىنىڭ تورىندە وتىرىپ ءجون سىلتەيتىن دانا قاريانىڭ دانىشپان اقىلى سىندى، باسىڭدى يىزەپ وقي تۇسەسىڭ، مۇنى بۇرىن نەعىپ بايقاماعام دەگەندەي ءوز اقىلىڭا ءوزىڭ دە ۇڭىلە باستايسىڭ. وسىلايشا، «ءتىرى ءجۇر، دەدى ءومىر ماعان...» دەگەن ءبولىم، ءسىزدى ءبىر ءومىردى ءسۇرىپ وتكەندەي الدارقاتا اياقتالادى.

«سۇيەمىن دەپ ماحاببات مەنى قۇشاعىنا الدى» دەگەن ەكىنشى بولىمدە ءار كەز ءبىزدى قيناپ جۇرەتىن ساۋالدارعا وپ-وڭاي شەشىم ايتادى. «ايەلدى ءتۇسىنۋدىڭ قاجەتى جوق، ولاردى شاماڭشا سۇيىسپەنشىلىككە بولە، جاقسى كور.... سوندا، ايەلىڭ كوزىڭە وتە كورىكتى دە اقىلدى بولىپ كورىنەدى... الگى، تۇسىنبەستىك دەپ جۇرگەن نارسە باسقاشا بولىپ، ايەلدەر  قاۋىمى ءتىپتى، ءوزىن ءوزى تۇسىنبەيتىنىن بىلەسىڭ دە، وزىڭە ءوزىڭ كۇلەسىڭ...»

ەشقانداي قۇرعاق اقىل ايتىپ تۇرعان جوق. «ءومىردىڭ كەيبىر نارسەلەرىن ءتۇسىنۋ ەمەس، سەزىنۋ كەرەك ەكەن.... ماحاببات تا سونىڭ ءبىرى». «ەر ادامنىڭ شىنايى كۇشى مەن قۋاتى ونىڭ جانىندا وتىرعان ايەلدىڭ كۇلىمسىرەۋىنەن كورىنەدى»، «نە بولسا دا نارتاۋەكەل ۇيلەن، جاقسى ايەل جولىقسا جۇلدىزىڭ جارقىرايدى، جامان ايەل كەزدەسسە جاراسىپ ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنەسىڭ». مىنە، وسىنداي سان-تاراۋ قىسقا ويلار تولقىندارى وسى بولىمدە جالعاسىپ،  وزىڭدى دە ويشىلدىققا شاقىرىپ ءوز باسىڭنان وتكەن ماحاببات حيكاياسىن دا ناقتى ءبىر پايىمداپ پاراساتتانىپ قالاسىڭ.

ءۇشىنشى ءبولىم «كەل، دەپ باقىت ماعان جىميدى...» دەپ اتالىپتى. باقىتقا انىقتاما بەرىلمەيدى، تاعى دا توسىن پىكىر الدىڭنان شىعادى: «بارلىق ادام جاستىق شاقتى كورگەنىمەن، باقىتتىلار عانا قارتتىققا جەتەدى...». «جاناشىر ادامدارىڭمەن بولىسكەندە عانا كوبەيەتىن جالعىز نارسە بار، ول باقىت». «باقىت دەگەن ماۋەلى اعشتى ءوز باقشاڭدا عانا ەگىپ كوكتەتەسىڭ، باسقانىڭ باقشاسىندا ەمەس!».

باقىت تۋرالى ءاپسانا «ءۇش اعايىندى شۇڭقىردا جاتقان باقىتتى كورەدى. ۇلكەنى ودان كوپ اقشا سۇراپ الىپ، قۋانىپ جايىنا كەتەدى، ورتانشىسى، سۇلۋ قىز سۇراپ وعان دا ءاپ-ساتتە قولى جەتىپ ول دا جايراڭداپ جايىنا جونەلەدى. كىشىسى، شۇڭقىرعا ۇڭىلگەندە باقىت ودان نە قاجەت ەكەنىن سۇرايدى. كىشىسى بولسا، باقىت سەنىڭ وزىڭە نە قاجەت الدىمەن سونى ورىندايىن، دەيدى. سوندا، باقىت مەنى وسى شۇڭقىردان شىعارشى، دەپ ءوتىنىپتى دە، كىشىسى باقىتتى شۇڭقىردان شىعارىپ الىپ، ءومىر بويى باقىتپەن بىرگە بولىپتى دەيدى». قاراڭىز، باقىت دەگەنىمىز بىرەۋدى باقىتتى ەتۋ ەكەنىن قانداي ادەمى ەستەن كەتپەستەي ەتىپ ايتقان، دەشى!

ءتورتىنشى بولىمدە «سۇيكىمدى بول! دەدى، جۇرەك ماعان ۇلپىلدەپ» ءيا، سۇيكىمدى بولعان ادام، بارىنە سۇيىكتى دە بولا الاتىنى انىق قوي، وتە ۇتىمدى تاقىرىپ. تاعى دا ءدال تاقىرىپتاعىداي، قالاي سۇيكىمدى بولۋدى بىردەن الدىڭا تارتادى. «جۇرەكتەگى ەڭ تاماشا سەنىم، ەشكىمنەن ەشتەڭە كۇتپەۋ. بۇل سەنىم ساعان ءوز كۇشىڭە سەنۋگە، بىرەۋگە مىندەتسىمەۋگە شاقىرادى» دەيدى.

ءدال سولاي، ءوزىن ءوزى جەتىلدىرگەن، وزگەگە ىسىمەن ۇلگى بولعان كىم بولسا دا باسقاعا جاعىمدى، سۇيكىمدى كورىنەتىنى بەلگىلى عوي. «باسقالار ءوزىڭدى باعالاماي جۇرسە، وعان قامىقپا، ويتكەنى ءوز باعاڭدى وزىڭنەن باسقا كىم بىلەدى ياكي بىرەۋ سەنىڭ باعاڭدى بىلمەگەنەن قۇنىڭ تۇسپەيتىنى بەلگىلى عوي...» ءيا، كوپ ادام ءوزىن باسقانىڭ باعالاماعانى ءۇشىن باسى اۋىرىپ، جۇرەگى سىزدايتىنى ءوز قاتەسى ەكەنىن وسىلايشا تاماشا قيسىنمەن تۇسىندىرەدى. جۇرەگىڭىزگە وسى ءسوزدىڭ ءوزى شيپا، ءوز جۇرەگىڭىزدى ءوزىڭىز اۋىرتپاڭىز، ونى ايالاڭىز!

كەلەسى ءبولىم «شەشىم جاسا! دەپ، اقىل مەنىڭ قولىمدى قىستى...» دەپ، ەندى جۇرەك قالاۋى، كوڭىل اۋانىن باعىندىرعان ادامنىڭ سارا اقىلعا جۇگىنۋى كەرەك ەكەنىنە قادام جاسايدى.

«سەنىڭ باسقالار ءۇشىن كىم ەكەنىڭە ءمان بەرمەيمىن. بىراق، ماعان كىم ەكەنىڭدى كورسەتۋىڭ ارقىلى عانا سەنى باعالايتىنىمدى ءبىل!» «كەيدە، ءوز قولىڭداعى مۇمكىندىكتى الدە-بىرەۋگە بەرە سالۋىڭ، وزىڭە قارسى اتىلاتىن وقتى كۇتۋمەن بىردەي ەكەنىن ۇق!» «ەگەر، شىن نيەتىڭ بولسا، ساعان قۇر ءۇمىتتىڭ تۇك تە قاجەتى جوق!  ويتكەنى، نيەتىڭ ناقتى ءوزىڭنىڭ مۇمكىندىگىڭ، ال ءۇمىت بولسا قۇر قيال عانا». «مەنىڭ ويلارىما سوزىمەن ەركىندىك سىيلايتىن ادامدار بار،  بىراق ارەكەتىمىزدى ءۇنسىز تۇسايتىن ادامدار ودان دا كوپ». «ساعان شىن كوڭىل بولەتىن ادامدار، سەنىڭ ءۇنسىز كەزىڭدە دە سەنى ەستي الادى». «تەرىس ويدان بارلىق جەردە تەرىس ماسەلەلەر ەتەك الادى، ال دۇرىس ويدان كەز كەلگەن ماسەلەنىڭ شەشىمى تابىلادى».

سوڭعى بولىمدە، «ارەكەت ەت! دەپ ارمان ماعان سىبىرلادى». ارينە، ادامداردىڭ ەڭ بيىك ماقساتى ارمانىندا ەكەنى انىق. ولاي بولسا، تاقىرىپتا ايتىپ تۇرعانداي، ارماننىڭ ءوزى ساعان اركەت ەتۋدى تىلەپ تۇر.  ياعني، ارمان دەگەن بيىك مۇراتقا جەتۋدىڭ مەجەسى بولسا، وعان جەتە الۋدىڭ جالعىز امالى ارەكەت ەتە ءبىلۋ ەكەنى ايدان انىق. بىراق، كوپ ادام قۇر ارمانداۋمەن ءومىرىن وتكىزىپ، ءولىم الدىندا  ارمانىما جەتپەدىم، دەپ وكىنىشتە قالاتىنى از ەمەس.

«ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى جەتىستىككە جەتۋدىڭ ءارى ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋدىڭ كىلتى. ال، ءوزىن-ءوزى تانۋ دەگەن، ءوزىنىڭ ارتىقشىلىعىن ءبىلۋ، ءالسىز جاعىن تانۋ، جاماندىق جاعىڭدى بايقاۋ، ءوز كوڭىل-كۇيىڭىنىڭ بابىن تابۋ... وسىلاردى ءبىلىپ قانا قويماي باسقارعان كەزدە ماقساتتار ورىندالىپ، جەتىستىكتەر مولايىپ، ارمان بيىكتەيدى. ال، ءوزىڭ ەموتسياڭدى تىزگىندەگەن، ءبىر قالىپتى مىنەزدى، جانى تىنىش ادامعا اينالاسىڭ...». «بولا ما، بولماي ما، دەگەن كۇماندى تاستا!  تەك، بولادى، دەپ كىرىس، سوندا ءوزىڭدى دە، وزگەنى دە جەڭەسىڭ!»

مىنە، ورتاشا قالىڭدىقتاعى كىتاپتىڭ قايماعىن عانا قالقىپ كورگەندە وسىنداي رۋحاني ۇستانىمدار ساناعا ساۋلە تۇسىرەدى، بىلايشا  ايتقاندا بۇل كىتاپ اقىلداسۋعا، ويلاسۋعا، پىكىرلەسۋگە شاقىراتىن ەرەكشەلىگى بار قۇندى ەڭبەك. بۇتىندەي وقىعان كەزىڭىزدە، ءسىز كەلىسپەيتىن ءوزىڭىز ودان دا ءتاۋىر بىلەتىن جايتتار كوپتەپ كەزىكسە وندا دا قۋانىڭىز، ويتكەنى بۇل قالامگەردىڭ ماقساتى دا ءسىزدى ويلانۋعا  يتەرمەلەۋ، ال، مۇلدە توسىن جايلار كەزىكسە باسقادان ۇيرەنۋدىڭ ارتىقشىلىعىن سەزىنە تۇسەسىز.

قورتىندى تاراۋدا: «ءومىر باي بولعاندىقتان بىزگە ءبارىن بەرەدى» دەپ، اياقتاپتى. وندا، اركىم رۋحاني بايۋى ءۇشىن ءومىر ءوزى سىزگە  تەگىن  ۇيرەتۋگە دايىن دەگەن ءسوز. راس، ءومىر وتە جومارت، جايساڭ! جالقاۋلىق پەن ساراڭدىق ادامداردىڭ ءوز بويىندا عانا....

امانتاي تويشىبايۇلىنىڭ ەكىنشى كىتابى «ايتىلماعان سوزدەر» دەپ اتالىپتى. نەگە بۇلاي اتالعان، دەگەن ويمەن ونى دا جەدەل اقتارىپ ءمانىسىن ىزدەي باستادىم.

شىنىندا، ءالى ەشكىم ايتا قويماعان «قازاقستانداعى حابريس سيندرومى» دەگەن تاقىرىپ العاشقى بەتتە الدىمنان شىقتى. بۇل ءبىزدىڭ ەلدە وتىزدان استام جىلدان بەرى ۇستەمدىك قۇرىپ، قوزعالماستاي ورنىعىپ العان اۆتوريتارلىق باسقارۋدىڭ دياگنوزى ەكەن.

ۇلىبريتانيالىق نەۆروپاتولوگ دەۆيد وۋەن اشقان «حابريس سيندرومى» دەگەن رۋحاني دەرتتىڭ اتاۋى. بيىك لاۋازىمنىڭ ماستىعىنا ۇشىراپ، ءوزىن اسقان دانا، تەڭدەسسىز باسقارۋشى سەزىنگەن پەندەنىڭ سيندرومى. ال، ونىڭ سيمپتومدارى قانداي دەسەك، وندايلار ەڭ اۋەلى ءوزىن ماقتايتىن، ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن جاعىمپاز مىنەزدىلەردى ماڭايىنا توپتاستىرادى. ءسويتىپ، شىعاراتىن بۇكىل شەشىمدەرىن سارالاپ، تالقىلايتىن ەڭ ماڭىزدى تەتىكتەن ايىرىلادى. سودان بولىپ، قوعامدا قاتەلىكتەر مولايادى، الەۋمەتتىك جاعداي بۇزىلادى. ەندى، مۇنى جوعارعى باسقارۋشىعا الگى ماڭايىنداعى جاعىمپازدار ناقتى جەتكىزبەيدى، ءبارى تاماشا بولىپ جاتىر، ايتقانىڭىز تۇگەل ىسكە اسۋدا دەپ الدارقاتادى.

ال، جاعىمپازدار توبى بولسا، اسپەنسىگەن مانساپقورىڭ بيلىگىن ۇزاق ۋاقىت باياندى ەتۋ ءۇشىن، وزدەرى دە جايلى جاعدايدا بولا بەرۋ ءۇشىن،  جالعان سايلاۋلار جۇرگىزۋدىڭ «حاس شەبەرىنە» اينالادى. مۇنداي كەلەڭسىز جاعداي اسقىنا كەلە قوعامداعى كوزقاراقتى ادامدار ونى اشىق سىناپ قاۋىمعا جاريا ەتە باستايدى. ونداي ادىلدىك سۇراعان كۇرەسكەر ادامداردى، وڭكەي جاعىمپازداردان قۇرالعان «وكىمەت» دەپ اتالاتىن مافيالىق توپ كۇش قۇرىلىمدارى ارقىلى قۋدالايدى، ۇستايدى، سوتتايدى، اتادى-اسادى... ەلدە رەپرەسسيا ەتەك الادى.

قوعامداعى اشىق-جاسىرىن قارسىلىقتان قاۋىپتەنگەن الگى مافيالىق توپ ءوز قاۋىپسىزدىكتەرى ءۇشىن كۇشتىك قۇرىلىمنان بەرىك قورعان جاساپ الادى.  اقورداسىنا ادامدى جولاتپاي اڭدىيدى. وسىلايشا، ءوز ەلىنەن شىقسا دا  «وكىمەت» دەپ اتالعان جويقىن توپ، ەل تۇرعىندارىنان اجىرايدى، ەلىن جاۋ سانايدى. ءبۇتىن ەلدىڭ مۇددەسىنەن وزدەرىنىڭ جەكە مۇددەلەرىن ۇستەم قويىپ، بۇكىل ەلدىڭ تىرەگى وزدەرى سەكىلدى يليۋزياعا ۇشىرايى.

مىنە، ءبىر مانساپقوردىڭ اسقىنعان «حابريس سيندرومىمەن» وكىمەت قۇرامىنداعى ۇلكەن توپ قوسا اۋىرا باستايدى. اق ورداعا ساپ-ساۋ بارعان ەل ازامتتارى  دا «حابريس سيندرومىنا» ۇشىراعانىن ءوزى دە سەزبەي قالادى... وسىنداي قوعامدىق اۋرۋمەن ەۋروپالىقتار قاتتى اۋىرىپ ارەڭ ساۋىققان، ەندى ءبىزدىڭ قازاق ەلى دە وسى دەرپەن سىرقاتتانعان ەكەن عوي، دەپ ۋايىمداپ وتىرمىز.

ايتىلماعان سوزدەردىڭ كەلەسى تاقىرىبى تاعى ءبىر سيندروممەن جالعاسىپتى، ونى «ليبەريا سندرومى» دەپ اتاپتى. بۇل قوعامدىق سىرقاتتىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى، ەل حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن بىلمەۋى، ءوز انا ءتىلىن مەنسىنبەي وتارشىنىڭ تىلىندە سويلەۋدى ماقتان كورۋى، ەل بايلىعىن جۇمىلا قورعاي الماۋدان ونىڭ يگىلىگىنەن ماقۇرىم قالۋى، وسىنداي الەۋمەتتىك الاۋىزدىقتىڭ كەسىرىنەن ترايباليستىك كوزقاراستىڭ كۇشەيىپ ءبىرتۇتاس ۇلتتىق سانانىڭ قالىپتاسپاۋى، قۇلدىق ساناسى ساۋىقپاۋدان ءوز ۇلتىنىڭ قۇندىلىقتارىن اياق استى ەتۋى... ءحىح عاسىرىڭ باستاپقى شيرەگىندە سولتۇستىك امەريكادان قۇلدىقتان بوساعان نەگرويدتىك تايپالار باياعى اتا-مەكەنى افريكاعا قايتا ورالادى. ءسويتىپ، ولار ءوز جەرىندە ليبەريا رەسپۋبليكاسىن قۇرىپ تاۋەلسىزدىگىن جاريالايدى. ەڭ وكىنىشتىسى الگى امەريكادان قايتقان رەپاتريانتتار جەرگىلىكتى ءوز قانداستارىنا شەكەسىنەن قاراپ ولارعا اعىلشىنشا سويلەپ، ولاردى جابايى ساناپ مومىن قالىقتى قايتا قۇلدىققا سالادى، مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ءوز تىلدەرىن تارك ەتىپ اعىلشىن ءتىلىن تاڭدايدى. مىنە، وسىنداي الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتەن جەمەنقورلىق ەتەك الىپ، جۇمىسسىزدىق كوبەيىپ سوڭى ۇزاق جىل  سوزىلعان ازاماتتىق سوعىسقا اكەلدى. ءجۇز مىڭداعان قاراپايىم حالىق قىرىلادى، ەل ەكونوميكاسى قۇلدىرايدى.

ءبىزدىڭ قازاق ەلىندە وسى سيندروم بار ما، دەگەن ساۋالدى اۆتور وقىرمانعا قالدىرعان سياقتى. مەن وقىرمان رەتىندە، الگى انا ءتىلىن مەنسىنبەۋشىلىكتىڭ ليبەريا رەسپۋبليكاسىنداعى كورىنىسىنىڭ قازاقستاندا باسقاشا ەكەنىن بايقادىم. بىزدە شەتەلدەن ورالعان قانداستار ءوز انا ءتىلىن بوتەن ەلدەن ماپەلەپ اكەلىپ، ونى جانىنىڭ جارتىسىنا بالاپ قورعايدى. ءتىپتى، قازاق ەلىنە تەك وسى ءتىلىن ساقتاۋ ءۇشىن كەلگەنىن اشىق ايتادى. سويتسە، قازاق ەلىنىڭ يەسى بولعان جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ قانشاسى قازاق ءتىلىن مەنسىنبەي شەكەسىنەن قارايدى ەكەن، الگى ءوزىن وتارلاعان ورىس تىلىندە سويلەۋدى ماقتان كورەدى. ءدال وسىنى «قازاقيا سيندرومى» دەپ، اتاسا قالاي بولدى، ءوزى؟

تاعى ءبىر سيندروم «يۆانوۆ سيندرومى» دەگەنى ءتىپتى، كۇلكىلى. الپىسىنشى جىلدارى فرانتسيادان ءبىر توپ مودەللەر ماسكەۋگە كەلەدى، كاپيتاليستەردىڭ قىلىعىنا قالا حالقى اۋىزىن اشىپ تاڭعالسا كەرەك. ويىندا ەشتەڭە جوق  فرانتسيالىق ەركىن ادامدار ماسكەۋلىكتەرمەن بىرگە سۋرەتكە تۇسكىسى كەلەدى. بىراق، كوممۋنيزمگە قارىشتاپ بارا جاتقان ىزگى ادامدار ولارمەن سۋرەتكە ءتۇسۋدى قالامايدى. سودان يۆانوۆ دەگەن ءبىر بيشارا سەرجانتقا مودەلەرمەن بىرگە سۋرەتكە تۇسۋگە جوعارىدان بۇيىق تۇسەدى، الگى سورى قايناعان سولدات كاپيتاليست كەلىنشەكتەردەن شوشىعانى سونشا، فوتاعا كوزىن تاس جۇمىپ تۇسكەن ەكەن. مىنە، مۇنداي «يۆانوۆ سيندرومى» قازاقستاندا باسقاشا كورىنىستە ەكەنىن، باياعىداعى «كوممۋنيزمگە ورىس ءتىلى ارقىلى جەتەمىز» دەگەن سەنىمنەن ءالى شىعا الماعان قازاقتار ءوز انا ءتىلى الدىنا كەلسە كوزىن تارس جۇما قويادى، دەپتى اۆتور.

«مۋگابە سيندرومى» مۇنى وقىعاندا، قىتايمەن شەكارا ءتيىستىرىپ وتىرعان ءبىز سياقتى ەل قاتتى شوشىپ قالۋى ىقتيمال. قىتايدان وتە الىستا جاتقان افريكا قۇرلىعىنداعى دامىسى جاعىنان سول قۇرلىقتا ەكىنشى ورىندا تۇرعان زيمبابە ەلىنە سەكسەنىنشى جىلدىڭ باسىندا روبەرت مۋگابە باسشىلىققا كەلەدى. ەلىن تولىق ۇلتتىق مەملەكەتكە اينالدىرۋ ءارى تاۋ-كەن ءوندىرىسى دامىعان قۋاتتى ەل بولدىرۋدى ماقسات ەتكەن. سول ءۇشىن ءتىلى، مادەنيەتى ۇقسامايتىن الىس جاتقان قىتاي ەلىن تاڭداپ سول ەلدىڭ بۇكىل ۇستانىمىن قابىلدايدى. ورتا مەكتەپتەرىندە قىتاي ءتىلىن ۇيرەتىپ، ونىڭ مادەنيەتىن دە ناسيحاتتايدى. مۇنداي اقكوڭىل سەرىكتەس ءۇشىن قىتاي تاۋ-كەن سالاسىنا اياماي ينۆەستيتسيا سالادى. ايتسەدە، ناتيجە باسقاشا بولىپ شىعادى، پايدانىڭ كوبى قىتايعا كەتىپ، زيمبابۆەنىڭ ۇكىمەتىندە جەمقورلىق كۇشەيىپ ازعانا توپ بايىپ، حالىق مۇلدە كەدەيلەنىپ، قىلمىس ءورشىپ... ينفلانتسيا وسكەنى سونشا مۋگابەنىڭ 1 تريلليون اقشاسى 1 دوللارعا تەڭ بولادى. ياعني، مۋگابە مىرزا ەلىن قىتايعا ساتىپ جىبەرگەنىن ءوزى دە بىلمەيتىندەي كۇيگە ءتۇسىپ توقساننان اسقان جاسىندا جۋىق جىلدارى دۇنيەدەن وتكەن ەكەن.

«قازاقستاندا قۇس اۋلاۋ» ويىنى بار ما؟! بۇل دا ۇرەيلى تاقىرىپ، الىس ساپاردان شارشاپ كەلىپ تىنىعىپ جاتقان (وتارشىلدىقتان جاڭا قۇتىلىپ قۋانىپ جاتقان بيشارا ەل دەسە دە بولادى) قۇستاردى ايلاكەر اڭشى تۇگەل قىرىپ الۋ ءۇشىن، الگى قۇستاردىڭ كۇزەتشىسىن كەلىپ شوشىتادى، كۇزەتشى قۇس قيقۋلاپ حابار بەرگەندە اڭشى تىم-تىرىس جاتا قالادى. ويانعان قۇستار قاتەر بولسا جەدەل ۇشىپ قاشۋعا قامدانباق بولىپ تىڭ-تىڭداسا تىپ-تىنىش. اڭشى سولايشا قانشا رەت قۇستاردىڭ مازاسىن الادى، سوڭىندا اشۋلانعان قۇستار الگى «اقىماق» كۇزەتشىسىن تالاپ، شوقىپ ءولتىرىپ تاستاپ تەرەڭ ۇيقىعا باتقاندا زىميان اڭشى ولاردى تۇگەل قىرىپ سالادى. اۆتور، مۇندا ەلىمىزدەگى ۇلشىل، پاتريوت، بەلسەندىلەردى سول كۇزەتشى قۇسقا تەڭەپ وتىرعان سىڭايلى. اڭقاۋ حالىق وسى شىن جاناشىر، جانكەشتى ازاماتتارىن ەڭ سوڭىندا پوپۋليستەر، داڭعازا شۋىلداقتار دەپ، قامسىز قالعان كەزدە، جاڭا وتارشىلدار قامسىز قازەكەڭدەردى «تويعا اينالدىرىپ» قويىپ وزدەرى «يەسىز قالعان قويعا قول سالماي ما!؟» دەپ، ەسكەرتىپ وتىرعانداي...

«قازاقستاندا بوكاسساننىڭ ەلەسى» كەزگەن ەدى.... الپىسىنشى جىلدىڭ باسىندا افريكا قۇرلىعىندا ورتالىق افريكا رەسپۋبليكاسى دەگەن اتپەن فرانتسيادان تاۋەلسىزدىك العان ەل بولدى. وسى ەلدىڭ ۇلتتىق ارمياسىنىڭ باس شتاب باسشىسى بولعان جان بەدەل بوكاسسا ەل باسشىسى دەۆيد داكودان توڭكەرىس ارقىلى بيلىكتى تارتىپ الادى. ونىڭ وسىدان كەيىنگى ءبىرىنشى شاراسى فرانتسيا پرەزيدەنتى شارل دە گوللدى وار-دىڭ «اكەسى» دەپ جاريالايدى. (شارل دە گولل بۇعان قاتتى ۇيالعان دەيدى) سودان كەيىنگى شارا رەتىندە ەل كونستيتۋتسياسىن ءوز مۇددەسىنە ساي ەتىپ وزگەرتە باستايدى. ال، وسى ەلدىڭ الەۋمەتتىك-رەۆوليۋتسيالىق اتتى جالعىز پارياسى الگى بوكاسسانىڭ تەك ەل باسقارۋ قۇرالى بولعان ەكەن. ويتكەنى، وسى پاريا كەز كەلگەن ۋاقىتتا سەزد شاقىرىپ وزىنە قارسى بولعان مينيستر باسقاداي باسشىلىقتاعى كىم بولسا دا جينالىستا تالقىلاپ باس كوتەرتپەي جانشىپ تاستايدى. وسىنداي شارادان كەيىن ولاردى قاماۋعا الىپ، سوتتاپ جىبەرۋ ادەتكى كورىنىسكە اينالعان، ودان باسقا جۇمباق جاعدايدا ولگەن باسشىلار دا از بولماعان. بوكاسسا بوساعان ۇكىمەتتىك ورىندى تۇگەل ءوزى الىپ، ەلدىڭ نەگىزگى مينيسترلىگىن قولىندا ۇستايدى. ال ايەلى ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولۋى ءوز قاۋىپسىزدىگىن ساقتاعانى ەكەنى بەلگىلى ەدى. سويتە تۇرا، بوكاسسا وزىنشە كوپ ۆەكتورلىق ساياسات ۇستانعان بولىپ كورىنۋ ءۇشىن  سسسر-گە بارعاندا ءوزىن سوتسياليستىك ەل دەپ جاريالاعان. فرانتسيانىڭ پرەزيدەنتى  اۋىسقاندا جاڭا باسشى جەسكار دە ەستانعا جاعۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ ەلدىڭ جولىن ۇستايمىز، دەيدى. مۇنايعا باي ەل ليۆيانىڭ پرەزيدەنتى كاداففيمەن جولىققاندا ءوز ەلىنىڭ مۇسىلمان بولعانىن ايگىلەپ ۇكىمەت مۇشەلەرىن تۇگەل سۇندەتكە وتىرعىزعان كۇلكىلى-شوۋى تاعى بار.... جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنادا ءوزىن ەلدىڭ جالعىز يەسى سەزىنگەنى سونشا «يمپەراتور» دەپ جاريالاپ، الگى جالعىز پارتياسىنان دا شىعىپ، مەن پارتيادان دا جوعارى تۇرمىن دەپتى... وسىنداي قانشاما «شوۋ-ويىندارمەن» ەلىن مەزى ەتىپ، ءوزىن باعىپ-قاعىپ وتىرعان فرانتسۋز پرەزيدەنتى جەسكاردىڭ دە ءتوزىمى ءبىتىپ، اقىرى فرانتسۋز ارمياسىنىڭ شەتەلدىك لەگيوندارى ارقىلى وار-دا ساياسي وزگەرىس جاساپ، رەسپۋبليكالىق ستاتۋس اكەلەدى. بوكاسسا شەتەلگە قاشىپ، سوڭىندا تاعىدا مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساماق بولىپ ەلىنە ورالعاندا قولعا ءتۇسىپ، تۇرمەگە جابىلادى. مىنە، وراشىلدىقتان شىققان ەلدىڭ تراگو-كومەدياسى! سسسر-ءدىڭ قۇرامىنان ءبولىنىپ تمد بولعان ەلدەردە دە وسىنداي كورىنىستەر از  بولماعان سەكىلدى، ءبىزدىڭ قازاق ەلىندە دە....

امانتاي وسىنداي «سينرومداردان» كەيىن ياعني دياگنوز قويعاننان كەيىن، ەلدى ەمدەۋدىڭ جولىن قاراسىرماق نيەتپەن بولۋ كەرەك «قازاقستان شۆەيتساريا سياقتى بولا الا ما؟» دەيدى.

ارينە، ورتاشا ساۋاتى بار ادامداردىڭ كوبى ەۋروپادا سونداي ءبىر دامىستى ەل بار دەگەندى بىلەتىن بولعاندىقتان، بۇل تاقىرىپتى قۇشىرلانا وقيتىنى ءسوزسىز. مەن دە وزىمشە ءۇڭىلدىم. اۆتور، ءا دەگەدە، بۇل الاش ارداقتىلارىنىڭ العا قويعان ارمانى، دەپتى، ولاي بولسا مۇنى ءبىز جۇزەگە اسىرۋعا بورىشتىمىز، دەگەندى باسا ايتقان.

سوسوڭ، شۆەيتساريا ەلىنىڭ دامۋ قۇپيالارىن، تالداپ ءتىزىپ شىعىپتى. ءبارىن بايانداۋ مۇندا مىندەت ەمەس بولعاندىقتان، سولاردىڭ تۇيىندەرىن عانا ءسوز ەتەمىز. دامىستى ەل دەپ، بۇكىل ازاماتتارى تۇگەلدەي باي-اۋقاتى بولۋدى ايتادى. ونىڭ ءۇش قۇپياسى دەسەك، ءوندىرىس اكتسيالارى بۇكىل ازاماتتارعا تيەسىلى، بۇل تاۋار ءوندىرىسى مەن ونىڭ اينالىمىن كۇشەيتەدى، ويتكەنى اكتسيا يەسى بولعان ەل تۇگەل بۇعان مۇدەلى. مۇنداي وندىرىستە ءبارىنىڭ جالاقىسى جوعارى بولۋى زاڭدى. ال، بۇعان جەتۋدىڭ العاشقى جولى ەلدە تاۋەكەلدىكپەن وراسان وندىرىستىك وزگەرىس جاساۋ العى شارت ەكەن.

مىنە، شۆەيتساريالىقتار وسى كەرەمەت وزگەرىستى جاساي بىلگەن. مۇنداي جاعدايدا، ەل ازاماتتارى تۇگەلدەي وسى ءوندىرىستى دامىتۋعا جۇمىلادى، كۇش-جىگەرىن، بۇكىل ۋاقىتىن، ءبىلىمىن سوعان سارپ ەتەدى. ال، بارلىق وقۋ ورنى دا وسى وندىرىسكە تىكەلەي قاتىستى ءبىلىمدى بەرۋگە قۇلشىنادى. جانە، دارىندى بالالار مەن جاستار ءوز ءوندىرىسى ءۇشىن جان اياماي وقىپ، جاڭالىقتار اشۋعا كىرىسەدى. تەك، وسى عالامات قىزۋ قوزعالىسقا باعىت بەرىپ وتىرعان ۇكىمەت مۇنىڭ ءبارىن قولدايدى، اقشا ايامايدى. ءسويتىپ،  حالىق پەن ۇكىمەت ادام دەنەسى ءتارىزدى ءبۇتىن جۇيەگە اينالادى. بۇل ايتىلعاندار لوگيكاعا سىيىپ تۇر ما، ارينە سونىڭ ارقاسىندا شۆەيتساريا قوعامدىق، الەۋمەتتىك جاعدايىن شەشكەن، ەندى بولاشاقتاعى ماسەلەلەرگە نازار اۋدارىپ تەك العا جىلجىيدى، دەگەن ءسوز. اۆتوردىڭ وسىنداي قۇندى پىكىرلەرىن وقىعان كەزدە، توي جاساۋدان قولى تيمەي كوزى كىرتيىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ قازاق حالقى مەن جينالىس جاساۋدان جالىقپايتىن، قىزىل ءسوز ساپىرعان ۇكىمەت كوز الدىعا ەلەستەپ، كۇلەرىڭدى دە جىلارىڭدى دا بىلمەي قالاسىڭ....

سونىمەن، «ايتىلماعان سوزدەر» اتتى كىتاپتىڭ تورتتەن ءبىر بولىگىنە شولۋ جاسادىق، ونىڭ وزىندە وتە جوعارعى سينتەزبەن عانا. ايتcەدە، امانتايدىڭ بۇكىل ايتقانىن تەرىپ شىعۋ ماقسات ەتىلمەسە دە وسى كىتاپتىڭ ەڭ جاندى تۇسىنا توقتالدىم.

ودان  كەيىنگى، «مەنىڭ ءسوزىم» دەگەن ەكىنشى بولىمدە ەل بولۋدىڭ نەگىزى ادامداردىڭ ۇلتتىق ساناسى تولىسۋ ەكەنىنە ءۇڭىلىپ، «ناعىز ادامدى جاقسى كورەمىن»، «جاقسى ادامنىڭ بەلگىلەرى»، «سونداي ءبىر باقىتتى ادامدار بار»، «بۇگىن سەنىڭ قالعان ءومىرىڭ باستالۋدا» سىندى وتە قىزىقتى ساراپتاما، مىسالدامالار كوز تارىپ، كوڭىلگە ۇيالايدى.

كەلەسى، «ونىڭ ءسوزى» دەگەن بولىمدە، ءاربىر جەكە تۇلعانىڭ جەتىلۋ جولىنداعى اقىل، كوڭىل، سەزىم سەكىلدى ادام جانىنىڭ تىلسىمدارى ءسوز بولادى. ادامدى روبوت سياقتى تەك جۇمىستىڭ قۇلى ەتۋگە دە بولمايتىنى، ادامدا زاتتىق قاجەتتىلىكتەن  دە بيىك رۋحاني ازىقتىڭ دا شارت ەكەنى.... وسىنىڭ ءبارىن قىزىقتى مىسالداما، ءاپسانا، افوريزمدەرمەن اۆتور ورنەكتەي بىلگەن.

مۇنداي كىتاپتىڭ نەشە ءتۇرىن جازىپ جاتقان قالامگەرلەر ەلدە از ەمەس شىعار، ەڭ نەگىزى مۇندا قۋاتتى قازاق ەلى بولساق دەيتىن جاناشىر نيەتتىڭ مەن مۇندالاپ تۇرعانى قۋانتتى!

اباي ماۋقاراۇلى

Abai.kz