ءبىزدىڭ تاريحي مادەنيەتىمىزدىڭ ءتۇپ-تامىرى العاشقى-قاۋىمدىق قۇرىلىستان باستالادى. العاشقى  قاۋىم - ادامنىڭ بالالىق شاعى. ادامزاتتىڭ تاريحىنىڭ كوپ بولىگى العاشقى قاۋىمداستىققا كەلەدى. امەريكاندىق ەتنوگراف ل.گ. مورگان (1818 - 1881) ادامداردىڭ پايدا بولۋىن («كونە قوعام»، 1877) العاشقى قاۋىمداستىقتى «تاعىلىق» دەيدى.   ۋ.ك. ياسپەرسا سحەماسىندا الەم تاريحىندا العاشقى قاۋىمدىق ءداۋىر «تاريحقا دەيىن»، «پرومەتتىك ءداۋىر» - دەپ اتاعان. ءبىز 200000 جىل بۇرىن تۇرعان ادامداردىڭ جان - دۇنيەسى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىز. دەگەنمەن، تاريحي دامۋ ءومىر ءسۇرۋ بارىسىندا ادامزات بيولوگيالىق جانە پسيحوفيزيكالىق جاعىنان وزگەرىسكە تۇسكەن جوق. سودان بەرى بار جوعى 100 ۇرپاق ءوتتى. ءبىزدىڭ اتا - بابامىز ءبىز بارا الماس داۋىردە توبىمەن وتتىڭ ماڭىندا ءومىر سۇرگەن سياقتى. وت جانە قارۋ ادامنىڭ ادامعا اينالۋىنىڭ نەگىزگى فاكتورى بولىپ تابىلادى. اللا جاراتقان جەردە ادام اتا مەن حاۋا انا پايدا بولدى دەيدى اڭىز. اللا ادامدى، جان - جانۋاردى، اڭداردى، ەگىندى ءبىر مەزگىلدە جاراتقان دەيدى تاعى دا. ادام كوزى اشىلعاننان بەرگى مايمىلدىڭ وزگەرىپ ادام بولعانىن كورگەن جوق. ولاي بولسا، ادام مايمىلدان پايدا بولعان دەگەن جورامال تەرىسكە شىعادى. ەڭ العاشقى ەڭبەك قۇرالى 2,5 ملن جىل بۇرىن پايدا بولعان ەكەن. ادامدار جاساعان ەڭبەك قۇرالىنىڭ ماتەريالىنان ارحەولوگتار العاشقى قاۋىمدىق الەمدى: تاس، مىس، قولا جانە تەمىر زامانىنا ءبولدى.

ءبىزدىڭ تاريحي مادەنيەتىمىزدىڭ ءتۇپ-تامىرى العاشقى-قاۋىمدىق قۇرىلىستان باستالادى. العاشقى  قاۋىم - ادامنىڭ بالالىق شاعى. ادامزاتتىڭ تاريحىنىڭ كوپ بولىگى العاشقى قاۋىمداستىققا كەلەدى. امەريكاندىق ەتنوگراف ل.گ. مورگان (1818 - 1881) ادامداردىڭ پايدا بولۋىن («كونە قوعام»، 1877) العاشقى قاۋىمداستىقتى «تاعىلىق» دەيدى.   ۋ.ك. ياسپەرسا سحەماسىندا الەم تاريحىندا العاشقى قاۋىمدىق ءداۋىر «تاريحقا دەيىن»، «پرومەتتىك ءداۋىر» - دەپ اتاعان. ءبىز 200000 جىل بۇرىن تۇرعان ادامداردىڭ جان - دۇنيەسى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىز. دەگەنمەن، تاريحي دامۋ ءومىر ءسۇرۋ بارىسىندا ادامزات بيولوگيالىق جانە پسيحوفيزيكالىق جاعىنان وزگەرىسكە تۇسكەن جوق. سودان بەرى بار جوعى 100 ۇرپاق ءوتتى. ءبىزدىڭ اتا - بابامىز ءبىز بارا الماس داۋىردە توبىمەن وتتىڭ ماڭىندا ءومىر سۇرگەن سياقتى. وت جانە قارۋ ادامنىڭ ادامعا اينالۋىنىڭ نەگىزگى فاكتورى بولىپ تابىلادى. اللا جاراتقان جەردە ادام اتا مەن حاۋا انا پايدا بولدى دەيدى اڭىز. اللا ادامدى، جان - جانۋاردى، اڭداردى، ەگىندى ءبىر مەزگىلدە جاراتقان دەيدى تاعى دا. ادام كوزى اشىلعاننان بەرگى مايمىلدىڭ وزگەرىپ ادام بولعانىن كورگەن جوق. ولاي بولسا، ادام مايمىلدان پايدا بولعان دەگەن جورامال تەرىسكە شىعادى. ەڭ العاشقى ەڭبەك قۇرالى 2,5 ملن جىل بۇرىن پايدا بولعان ەكەن. ادامدار جاساعان ەڭبەك قۇرالىنىڭ ماتەريالىنان ارحەولوگتار العاشقى قاۋىمدىق الەمدى: تاس، مىس، قولا جانە تەمىر زامانىنا ءبولدى. كونە زامان تاس ءداۋىرى: (پالەوليت) (گرەك تىلىندە رalaios - كونە جانە litos - تاس), مەزوليت (ورتا تاس ءداۋىرى) جانە نەوليت (جاڭا تاس ءداۋىرى) - دەپ ۇشكە بولىنەدى. تاس ءداۋىرىنىڭ حرونولوگيالىق شەكاراسى شامامەن 2 ميلليوننان - 6 مىڭ جىل بۇرىن قامتيدى. پالەوليت ءۇش كەزەڭگە بولىنەدى: تومەنگى (ەرتەلى), ورتا جانە جوعارعى (كەش دامىعان كەزەڭ). تاس ءداۋىردى 4 - 3 ب.ز.د. مىڭعا سوزىلعان  (نەوليت) قولا اۋىستىردى. ارتىنان (4 - ب.ز.د 1 مىڭ جىلدىق جەز (مىس) ءداۋىرى سوزىلدى. اكادەميك ءا.مارعۇلان اتاپ كورسەتكەندەي: «جەز» دەگەن ءسوز (كەيبىر تۇركى تىلدەرىندە - jaz, jäz ) سانسكريت، گرەك، لاتىن، گوت سياقتى ەرتە دۇنيە تىلدەرىندە پايدالانىلعان (ارحەولوگيچەسكيە يسسلەدوۆانيا ۆ كازاحستانە، 1973. - س . 4-5). مۇنىڭ ءوزى بۇل جەرلەرگە «جەز» ءسوز رەتىندە «ەكسپورتتالۋى» مۇمكىن ەمەس، ورتالىق قازاقستاننان مەتالل رەتىندە جەتكىزىلىپ، ءوز اتىن ساقتاپ قالعانعا ۇقسايدى (كەيىنگى كەزەڭدە عانا «كۋپرۋس» - دەپ اتاعان) [29, 14]. بۇنى تەمىر ءداۋىرى الماستىردى. پولەوليتتىڭ اياق كەزىنە قاراي ادامنىڭ قازىرگى ءپىشىن - كەلبەتى قالىپتاستى [30, 14]. ۆو - پەرۆىح، نا رۋبەجە سرەدنەگو ي ۆەرحنەگو پالەوليتا زاكانچيۆاەتسيا ەۆوليۋتسيا يسكوپاەمىح گومونيت ي پوياۆلياەتسيا «ناستوياششي» چەلوۆەك - Homo Sahiens [31, 142]. قازاقستان ايماعىنداعى ەڭ ەرتەدەگى ادام بالاسىنىڭ قۇرالدارى سارىسۋ وزەنىنىڭ بويىندا نەوپوليتيكالىق ءبورىباس I, II تۇراق تابىلدى. ۇڭگىر تۇراعى تەرەكتى اۋليە جارتاسقا، قابىرعاسىنا  سالىنعان سۋرەتتەرىمەن جانە تاعى اتتاردىڭ، بيزون مەن بارىستىڭ سۋرەتتەرىمەن تاڭ قالدىردى - دەپ جازدى ءا.ح. مارعۇلان     [32, 20]. سول سياقتى جەزقازعاننان تەمىر داۋىرىنە دەيىنگى مادەنيەتكە جاتاتىن كونە ادامنىڭ قاڭقاسى تابىتىمەن تابىلدى. ۇلىتاۋدا قولا داۋىرىنە جاتاتىن كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەر اتاپ ايتقاندا: جانايدار، توعىزبايكول، ايباس - داراسى، ەدىگە (قورعانتاس), سول سياقتى قولا داۋىرىندەگى قۇرىلىستار ۇلىتاۋ، جانعابىل (سمىرقون) ورتالىق قازاقستاننىڭ باتىس شەكاراسىنان ايعاق بولارلىق كوپتەگەن زاتتار قازىپ الىندى [32, 20]. جامانوزەنگە تاياۋ ورتاۋ جاقتا شىعىس جانە سولتۇستىك شىعىس تاۋ بوكتەرىندە ەرتە ءداۋىردىڭ ءۇش كەزەڭى ەرتە، ورتا، كەش كەزەڭى (قولا) ەسكەرتكىشتەرى جاقسى ساقتالعانى انىقتالدى. ورتاۋدىڭ تەرەڭ ۇڭگىرلەرىندە قولا ءداۋىر ەسكەرتكىشى ساقتالسا، ماڭىنداعى وردا - قورعانداردى قوساتىن تاس جولدار سالىنىپ، گرانيت تاس توسەلگەنى انىقتالدى. دەمەك، بۇل ماتەريالدار كونە قازاقستاندا مادەنيەتتىڭ ەرتە باستالعانىن كورسەتەدى. وتىرىقشى ەلدە ۇستالىق دۇكەندەر جۇمىس ىستەگەن. ولار قارۋ جاراق سوققان، ات ابزەلدەرىن جاساعان. كوشپەندىلەردىڭ ارباسىن جوندەگەن. كوشپەلى مادەنيەت تاسپەن تەرى وڭدەۋدى ويلاپ تاپقان. كەيىننەن قولا، مىسپەن وڭدەگەن.

نەوليت داۋىرىندە شارۋاشىلىقتىڭ ەكى ءتۇرى: مال ءوسىرۋ مەن ەگىن سالۋ مادەنيەتى قوسا دامىدى. قولا، مىس وندىرۋشىلەرمەن «پوليستارمەن» مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىندار ساۋدا جاساسىپ، مال، اڭ تەرىسىمەن ايىرباس جاساسىپ تۇرعان. كول، وزەن جاعاسىنداعىلار بالىق شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. (ادامزاتتىڭ پالەوليت زامانىنان 15 - 10 مىڭ جىل بۇرىن ەڭ ءبىرىنشى قولعا ۇيرەتكەن اڭى يت بولدى. ءيتتىڭ  شىققان تەگى دە قاسقىر بولعان. يت ادامنىڭ ەڭ سەنىمدى دوسىنا اينالدى. ءتۇز تاعىسى، دالا بالاسى تۇرىكتەردىڭ قولىنا تەز ۇيرەندى. قاسقىردىڭ ايعا قاراپ ۇلۋىنان «ۇل» «ۇلى» سوزدەرىنىڭ شىعۋى مۇمكىن. ودان «ۇلىس» ءسوزى تۋىنداۋى مۇمكىن. بۇل تۋرالى كلياشتورنىي budarag ulus budun تىركەسىندەگى ulus «حالىق»، «ەل» دەگەنمەن ماعىناسى جاعىنان ەشقانداي قاتىسى جوق دەيدى [33, 129].         ە.ن. جانپەيىسوۆ «كونە تۇركى  ulus ءسوزى ورىس تىلىنە حI عاسىردا «ۆولوست» بولىپ كىرگەن. ULUS (ulus) > ۆولوست > بولىس» - دەپ دىبىستىق جاعىنان جاڭعىرعان نۇسقاسىن كورسەتەدى [34, 30]. ۇلىمانىڭ كۇشىكتەرىن تۇرىكتەر «ۇلى» دەگەن. توتەمدىك تۇسىنىكتەر حالىق جادىندا ارحەتيپتىك قىزمەت اتقارعان. باسقا ءبىر رامىزدەر مەن تاڭبالارعا اينالعان. مىسالى، بارىس ء(ىبىلىس) كەيىننەن كوك بورىگە الماسقان. اتا - تەك توتەم كوكبورى جاۋگەرشىلىك پەن ەركىندىكتىڭ، باتىرلىق پەن قايسارلىققا شاقىرعان سيمۆول بولعان. بورىلەردىڭ ءوز ارا قىرقىسىپ، جەمىنە تالاسى كوشىرىلىپ ۇلتتىق ويىن ءتۇرى «كوكپارعا» تۇسكەن. كۇن تۇرىك دۇنيەسى ءۇشىن قۇداي بولدى. كۇن ۇياسىنا كىرگەندە ونىڭ ورنىن اي باستى. كۇننىڭ جىلىلىعىن، نۇرىن ءتۇن مەزگىلىندە اي اتقاردى. ايعا بايلانىستى: «تولىق اي» سياقتى ادامنىڭ بەت الپەتى تولىق بولسا، دوڭگەلەك اي سەكىلدى جامالى، نۇرى - دەگەن ەپيتەتتەرگە يە بولدى. ءار ايدىڭ 14 ءتۇنىن قىرعىزدار بەدەر  «ادەمى الپەت» - دەپ جازدى (بۋداگوۆ، 247 ب.). ءتۇن (قاراڭعىلىقتىڭ) بەلگىسى، زۇلىمدىق تەك قانا تۇندە ىستەلەدى. وعان قاراما - قارسى تۇرا الاتىن ىزگىلىك يەسى «اي». ءبورى ەكەش ءبورى اي ساۋلەسىمەن ءوزىنىڭ بارار بارىسىن، جەمىن اڭديدى. ءتۇز تاعىسى بورىلەر ۇلۋ ارقىلى ءبىر - بىرىمەن حابارلاسادى. ۇزاقتى كۇن دالا كەزگەن تۇرىك بۇل قۇبىلىستاردى جادىنا ساقتاپ، وزدەرى توتەم ساناعان ءبورىنى ايعا تابىنعان دەپ ەسەپتەپ، وزدەرىنىڭ سەنىمدەرىن ودان ءارى كۇشەيتە ءتۇستى. اي تۇرىك ءۇشىن بارار باعىتىن اداسپاي تابا الاتىن، اۋا رايىن بولجاي الاتىن قاسيەتتى يەگە اينالدى. ولگەن ادامنىڭ جانى ۇشىپ، ماڭگىلىككە كەتەدى دەپ ۇقتى. اي سيمۆوليكاسى مادەني گوموگەندىك داستۇرمەن تىعىز بايلانىستى. مۇسىلماندىق الەمدە اي ءدىني تاڭباعا اينالدى. ولگەن ادامنىڭ باسىنا اي تاڭباسىن قويدى. جەر استىنداعى ءومىر جەر ۇستىندەگى ءومىر ارقىلى كوكتەگى (اسپان، كۇن، اي، جۇلدىزدارمەن) توعىسىپ جاتادى دەگەن ۇعىم بولدى. اسپان پلانەتاسىنا بايلانىستى تۇرىكتىڭ وزىندىك تانىم سيپاتى كوپ بولدى جانە ول ءار ۋاقىتتا ومىرلىك تاجىريبەدەن الىنىپ وتىردى. (جۇلدىزشىلار، جاۋرىنمەن بال اشقاندار، جورۋشىلار) ت.ب. ومىردەن ساباق العاندار بولدى [35].  ولاردى ل.ز. بۋداگوۆ: استرولوگ، پرەدسكازاتەل - دەيدى (17 ب.). وزىنەن كەيىنگى ۇرپاقتارىنا ماتەريالدىق مادەنيەتتىڭ قايتالانباس ۇلگىلەرىن قالدىرعان مەملەكەتتەر داۋىرلەپ ءوسىپ، كەزەڭى جەتكەندە كۇيرەپ ءوشىپ تە جاتتى. كوشپەندى مادەنيەت تە سونىڭ كەيپىن كەشتى. كوشپەلى مادەنيەت عالامات الەمنىڭ ىشىندە ءوز ورنىن تابا بىلگەن. شەكسىز كەڭىستىكتە ادام وزىمەن ءوزى جانە تابيعاتپەن جەكە قالىپ، وڭاشا سۇحباتتاسۋ، سىرلاسۋ ۇستىندە بولعان. ول ءوزىنىڭ بۇكىل رۋحىمەن، تابيعاتپەن شىنايى جاقىن ەكەندىگىن سەزىنگەن. قازاق مادەنيەتى ەۋرازيالىق ۇلى دالا كوشپەلىلەرىنىڭ مۇراگەرى بولىپ تابىلادى. ءاربىر ۇلت مادەنيەتى بوس كەڭىستىكتە ەمەس، ادامداردىڭ قورشاعان ورتاسىندا ارەكەت ەتەدى. حV عاسىردا ەۋرازيا دالاسىندا تاريحي ارەناعا «قازاق» دەگەن اتپەن كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاعى كەلەدى. ولار كورشى ەلدەرمەن ەتنوساياسي، ەنومادەني قارىم - قاتىناس ورناتادى. تاريحتا «قازاق» ەسىمى ارقىلى اتالعان ەل ءالى دە تولىق زەرتتەلىپ بولعان جوق. قازاقتىڭ زاتتىق، رۋحاني مادەنيەتى الىستا انتيكالىق تايپالار قويناۋىندا جاتىر. قازاقتار كوشپەلى تايپالاردىڭ ۇزاق جىلعى بىرىگۋ مەن ءبولىنۋى ناتيجەسىندە تاريح ساحناسىنا شىعىپ، كەڭ بايتاق جەرگە يە بولىپ قالدى. «قازاق» كونە تۇركىلەردىڭ ساياسي جانە مادەني ناتيجەگە جەتكەن بىردەن - ءبىر مۇراگەرى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا بولار زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبى كونە ەۋرازيا كوشپەلىلەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەندە قازاق مادەني الەمىنەن تىرەك ىزدەيتىنى. راسىندا دا قازاق ەتنوگرافياسى كوشپەندىلەر مادەنيەتىن اشاتىنداي قۇندىلىققا وتە باي. قازاقتىڭ ەتنومادەنيەتى ەرتە كوشپەندىلەردىڭ - ۇيالماي كورسەتە الاتىن، ايتا الاتىن ايناسى ىسپەتتى. «قازاق» ەتنونيمى تۋرالى تۇڭعىش دەرەكتى «قوبىلاندى باتىر» جىرىنان: قىزىلباسقا جان تارتقان، قازاق دەسە وق اتقان; قازاق كوپپىن دەگەندە، كوپپىن دەپ ايتار ءتىلىم جوق ۇشىراتامىز [36, 64, 84]. ودان كەيىن مىرجاقىپ دۋلاتتان تابا الامىز. ول: «قازاق قىرعىزدىڭ اتا تەگى تۋرالى» اتتى ەڭبەگىندە ابىلقاسىم فيرداۋسي (940 - 1020) «شاحنامادا»: «قازاق حاندىعى» دەگەن ەل كوك تەڭىزدىڭ (ارال تەڭىزىنىڭ) سولتۇستىگىن مەكەن ەتىپ تۇرعان كۇشتى جانە كوپ ساندى ەل» - دەپ كورسەتكەن. بۇدان كەيىن «قازاق» 1245 جىلى قۇراستىرىلعان كونە قىپشاق شىعارماسى (تۇركى - اراب سوزدىگىندە) كەزدەسەدى. م. قوزىباەۆ: «قازاق» اتاۋىنىڭ داڭقى قىپشاق وداعى السىرەگەن، قىپشاقتان قازاق، نوعاي، وزبەك، باشقۇرت ت.ب. بولىپ بولىنە باستاعاندا عانا ايگىلى بولدى» - دەپ جازدى [37, 2]. اكادەميك ن.ا. باسكاكوۆ «قازاق» اتاۋىنىڭ ورىس تىلىندە تۇڭعىش رەت 1395 جىلى جازىلعانىن كورسەتەدى. كونە قازاق مادەنيەتى جەز ماتەريالىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسىپ، نەوليت زامانىنان باستاۋ العان يدەياسى جاڭا ساپاعا يە بولدى. س. اقاتاي: «ۆ ۆەك كومپيۋتەرا نام ترۋدنو پونيات، چتو كاجدوە يزوبرەتەنيە، پروستوە نا ۆيد، داۆالوس درەۆنيم نەلەگكو، زا كاجدىم يز نيح ستويات نە تولكو وگرومنىە ۋمستۆەننىە ي فيزيچەسكيە ۋسيليا چەلوۆەكا، نو لەجيت وپىت تىسياچەلەتي» - دەيدى [38, 10-11]. سونىمەن مادەنيەتتى تانۋ ءۇشىن ادامنىڭ ارەكەتىن ءبىلۋ قاجەت. قازاقتاردىڭ مادەنيەتى تۇرمىس - سالتى مەن ادەت - عۇرپى ارقىلى عانا تانىلادى. ال، ولاردى جوعارىدا ايتىلعان جايتتار  انىقتايدى. مادەنيەت ادامنان تىس ءومىر سۇرمەيدى. ادام تۇرمىسىنىڭ ماڭىزىن تۇسىنگەن سايىن، مادەنيەت سول زاتتىڭ ءمانىن، قاجەتىن ونىڭ دامۋىن تەزدەتە تۇسەدى. ادام الەۋمەتتىك بولىپ جاراتىلمايدى، شارۋاشىلىق قىزمەتىنىڭ ۇردىسىندە سونداي بولادى. ءبىلىم بەرۋ مەن تاربيە بەرۋ ادامزات بالاسىنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان ەنشىسى، مادەنيەتتىڭ جوعارعى فورماسى ول ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ وتىرادى. مادەنيەت ادامدى، ارينە، قوعامعا بەيىمدەلۋگە، ىمىراعا كەلۋگە ۇيرەتەدى. قازاقتار ءوزىنىڭ باستاپقى مادەنيەتى قانداي بولسا، سول مادەنيەتتەن باستاۋ الادى دا، ءوزىنىڭ زامانداستارىنان تاجىريبە جيناي تۇسەدى. جانە دە سول قوعامنىڭ مۇشەسى رەتىندە سول مەزەتتە وعان ءوزىنىڭ قول تاڭباسىن قالدىرادى، بايىتادى. مادەنيەتتى بولۋ ءۇشىن ادام جەكە باسىنا بايلانىستى فورمادا بولۋى مۇمكىن: مەكتەپكە دەيىنگى وقۋ ورىندارىندا، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا، كاسىپورىنداردا، ساياحاتتا، وتباسىندا، وزىمەن - ءوزى دايىندالۋىندا ت.ب. مادەنيەتكە ەرەكشە ءرول وينايتىن - راديوقابىلداعىش، تەلەديدار، ءباسپاسوز، كومپيۋتەر ت.ب. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى. الەۋمەتتەندىرۋ ءۇردىسىن ۇزدىكسىز مادەنيەت پەن ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ بىرلىگىندە قاراستىرعان ءجون. بۇل ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ: مىنەز - قۇلقى، پسيحيكاسى، تەمپەرامەنتى، ونىڭ مەنتاليتەتى، ۇلتتىق تاربيەسىمەن تىعىز بايلانىستى. جەكە باستىڭ وزىنە ءوزى ەسەپ بەرۋى جونىندە ورىس فيلوسوفى ن.ا. بەرديەۆ (1874 - 1948) قىزىق تاجىريبە جاسادى: ول - الەۋمەتتىك ۇردىسپەن جانە سونىڭ ءىزىن الا بەرە مادەنيەت، ءوز ارا كۇردەلى انتينوميكالىق (قاراما - قارسىلىق) سيستەماسىن قۇرايدى دەيدى. ونىڭ قاراما - قارسىلىعى قاراما - قارسىلىقتا انىقتالادى: 1) الەۋمەتتىك پەن جەكە باستىڭ تۇلعاسىندا; 2) مادەنيەتتى نورمالاۋ جانە دە سول بوستاندىق، ادامعا (نورما مەن بوستاندىق - ەكى پوليۋس، مادەنيەتتەگى ەكى كۇرەسەتىن باستاۋشى); 3) ءداستۇرلى مادەنيەت اراسىمەن جانە ونىڭ  جان - دۇنيەسىندە وتەتىن جاڭعىرۋ. وسى جانە تاعى باسقا قاراما - قايشىلىقتار مادەنيەتتىڭ بارلىعىنا مىنەزدەمە بەرىپ قانا قويماي ونىڭ دامۋىنىڭ كوزى دە بولىپ تابىلادى. مادەنيەتتىڭ نەگىزگى كوزىن قاراستىرۋ ارقىلى ونىڭ ىشكى قۇرىلىمىنىڭ قانداي ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. مادەنيەتتىڭ نەگىزگى الەۋمەتتىك قۇبىلىس جانە ادەتتەگى نەگىزگى قۇبىلىس رەتىندە: ستاتيكالىق مادەنيەت جانە ديناميكالىق مادەنيەت دەپ ەكىگە بولەمىز. ءبىرىنشىسى، مادەنيەتتى تىنىشتىقتا، وزگەرمەيتىنىن جانە قايتالايتىنىن مىنەزدەسە، ەكىنشىسى - مادەنيەتتى ءۇردىس رەتىندە قوزعالىس جانە وزگەرىس ۇستىندە كورەدى. مادەنيەت بازيس ەلەمەنتىنىڭ ەكى ءتۇرى: زاتتىق جانە رۋحاني بولادى.

ر.گ.احمەتيانوۆ: «ك ەتنوكۋلتۋرنوي لەكسيكە وتنوسياتسيا، ۆو - پەرۆىح، نازۆانيا پريرودنىح ياۆلەني، حاراكتەرنىح دليا توي وبلاستي، گدە جيۆۋت نوسيتەلي داننوگو (وپرەدەلەننوگو) يازىكا، ۆو - ۆتورىح، لەكسيكا ماتەريالنوي كۋلتۋرى ي، ۆ-ترەتيح، لەكسيكا دۋحوۆنوي كۋلتۋرى، كۋدا ۆكليۋچايۋتسيا: 1) تەرمينى رودستۆەننىح ي سەمەينىح وتنوشەني، 3) سلوۆا وتنوسياششيەسيا ك دۋحوۆنوي جيزني ليۋدەي (مۋزىكا، يسكۋسستۆو، رازۆلەچەنيا), وبرازوۆانيۋ ي ۆوسپيتانيۋ، 4) سلوۆا، حارەكتەريزۋيۋششيە ليۋدەي ۆ سيستەمە وبششەستۆەننىح سۆيازەي ي تسەننوستەي، 5) سلوۆا، وتنوسياششيەسيا ك ميفولوگي، فولكلورۋ ي وبريادام» - دەيدى [39, 3]. زاتتىق ەلەمەنتتىڭ وزىندىك قۇنىن زاتتىق مادەنيەت قۇرسا، زاتتىق ەمەستى - رۋحاني مادەنيەت قۇرادى. بىراق، ولاردىڭ ءبولىنۋى شارتتى تۇردە عانا بولادى. كوبىنە شىندىق ومىردە ولار وتە تىعىز بايلانىستا بولادى جانە ءوزارا ارالاسىپ تۇرادى. زاتتىق مادەنيەتتىڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىگى - ونىڭ ومىرشەڭدىگى  ەمەس، قوعامداعى زاتتىق ءومىرى دە ەمەس، وندىرىلەتىن  زاتتا دا ەمەس، زاتتىڭ قىزمەتىندە دە ەمەس. زاتتىق مادەنيەتتىڭ بۇل - قىزمەتتى ادامنىڭ دامۋىنا اسەر ەتۋ كوز قاراسىمەن سيپاتتالادى. ادام بالاسىنىڭ قانداي مولشەردە تالابى اشىلىپ، مۇمكىندىك تۋاتىنىن، شىعارماشىلىق مۇمكىندىگىن، تۋما تالانتىن ايقىندايدى.            ر. گ. احمەتيانوۆ: «تەرمينى مەتەريالنوي كۋلتۋرى، كاك يزۆەستنو، وتراجايۋت ۆاجنەيشۋيۋ ستورونۋ چەلوۆەچەسكوي دەياتەلنوستي - پرويزۆودستۆو ماتەريالنىح بلاگ (پيششي، ودەجدى ي جيليششا). پوەتومۋ يح رازبور پرەدستاۆلياەت پەرۆوستەپەننۋيۋ ۆاجنوست دليا يزۋچەنيا يستوري نارودا» - دەيدى [40, 170]. زاتتىق مادەنيەتكە كىرەتىن: ەڭبەك مادەنيەتى، زاتتىق ءوندىرىس، تۇرمىس مادەنيەتى، توپوس مادەنيەتى - ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان جەرى ء(ۇي - جايى، قىستاعى، اۋلى، قالاسى), ءوزىنىڭ دەنە - مۇشەسىنە دەگەن مادەنيەتتى قۇرمەت، دەنە - شىنىقتىرۋ مادەنيەتى. زاتتىق ەمەس مادەنيەتتىڭ قۇندىلىقتار ەلەمەنتىن رۋحاني ستاتيكالىق مادەنيەت جاعى قۇرايدى: نورما، ەرەجە، ءتارتىبىنىڭ نورماسى مەن ۇلگىسى، زاڭى، رۋحاني قۇندىلىقتار، ءتۇرلى ادەت شارالارى، داستۇرلەر، سيمۆولدار، ميفتەر، ءبىلىم، يدەيا، ادەت - عۇرىپ، ءتىلى، سالت - ءداستۇرى ت.ب. كەز كەلگەن زاتتىق ەمەس مادەني نىساندار زاتتىق مادەنيەتتىڭ ارالاسقانىن قالايدى. مىسالى، ءبىلىم الۋ ءۇشىن مۇنداي ارالىق دەلدال كىتاپ بولىپ تابىلادى. ادامنىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەگىمەن، قولىمەن جاسالعان زاتتىق جانە رۋحاني شىندىق، «ارتەفاكتى» - دەپ اتالادى (تابيعي جاسالعان) [41, 50].  سونىمەن ارتەفاكتى - زاتتىق نەمەسە رۋحاني باعالىلىعىمەن قۇندى. ول - تابيعي ەمەس، تابيعات جاساماعان، بۇل ءۇشىن ساپالى زاتتىق ماتەريالدىڭ نىسانىن، ەنەرگياسىن، تابيعاتتىڭ شيكىزاتىن قولدانىپ، تابيعاتتىڭ زاڭىمەن كەلىسە وتىرىپ قيمىلدايدى. ءجىتى بايقاعان كىسىگە ادامنىڭ ءوزى ارتەفاكتى كلاسىنا جاتادى ەكەن. ءبىر جاعىنان تابيعات ەۆوليۋتسياسىنىڭ جەمىسى، تابيعي وتكەن جولى بار، زاتتىق تىرشىلىك سياقتى ءومىر سۇرەدى، تىرشىلىك ەتەدى، ول - رۋحاني جانە الەۋمەتتىك تۇرعىدا ءومىر سۇرەدى، جاراتۋشى سياقتى ءومىر سۇرەدى قيمىلدايدى، رۋحاني بايلىقتىڭ تۇتىنۋشىسى جانە تاسۋشىسى بولىپ تابىلادى، سول سياقتى تابيعات «وزىنەن - ءوزى» جاساۋعا قابىلەتى جوق ەكەندىگى بايقالادى. سونىمەن ادام تابيعاتتىڭ بالاسى عانا ەمەس مادەنيەتتىڭ دە قۇلى، قانشاما بيولوگيالىق تىرشىلىك بولسا، سونشاما الەۋمەتتىك، ال ونىڭ تابيعاتى قانشاما زاتتىق بولسا، سونشاما رۋحاني بولادى. ادام ءوزى تابيعاتى جاعىنان ساپالى تابياعاتتىڭ وزىنىكى بولىپ تابىلادى، زاتتىق بارىنەن بۇرىن بيولوگيالىق - فيزيولوگيالىق بولسا، سول سياقتى رۋحاني، زاتتىق ەمەس، نەعۇرلىم جەتىلگەن مادەنيەتىمەن جانە ينتەلەكتۋالدى ەڭبەگىمەن، كوركەمدىگىمەن، عىلىميلىعىمەن نەمەسە تەحنيكالىق شىعارماشىلىعىمەن بەلگىلى بولادى. بۇنىمەن بىرگە ادام ءوزىنىڭ تابيعاتى جاعىنان رۋحاني - زاتتىق تىرشىلىك يەسى، ول زاتتىق مادەنيەتتەن ءنار الاتىن سياقتى رۋحاني مادەنيەتتىڭ دە ارتەفاكتىسى. ماتەريالدىق قاجەتىن وتەۋ ءۇشىن ول - تاماقتى، كيىمدى، ءۇي - جايدى، تەحنيكانى، ماتەريالدى، عيماراتتى، كەشەندى، قۇرىلىستى، جولدى ت.ب. تۇتىنادى جانە جاسايدى. ءوزىنىڭ رۋحاني تالعامىن وتەۋ ءۇشىن ول - كوركەمدىك قۇندىلىقتاردى، ادامياتتىق، ەستەتيكالىق تالعامدى، ساياسي، يدەيالوگيالىق جانە ءدىني مۇراتتاردى، عىلىم مەن ونەردى جاسايدى. سوندىقتان دا ادام شىعارماشىلىعى بارلىق كانالدارمەن زاتتىق سياقتى رۋحاني مادەنيەت تە جان - جاققا تارايدى. مىنەكي، ءبىز ادامدى مەجەلى، جۇيەلى قالىپتاستىرۋشى فاكتور رەتىندە، مادەنيەتتى دامىتۋشى رەتىندە قاراستىرامىز. ادام مادەنيەتتى جاسايدى، قايتادان جاسايدى جانە دە ءوزىنىڭ دامۋى ءۇشىن پايدالانادى. تابيعي الەمنىڭ، «مادەنيەت الەمى» - دەپ اتالاتىن «ەكىنشى تابيعات»، «تابيعي جاسالعان» ادام ءومىر سۇرەتىن، ارحيتەكتورى دا، قۇرىلىسشىسى دا ادامنىڭ ءوزى. بۇل - ادام اياعى باسپاعان پلانەتاداعى شىندىق. بۇل - ادام ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۋاقىتقا دەيىن سوزىلا بەرەتىن اششى شىندىق. ادامنىڭ وبەكتيۆتى باعالى شىندىعى ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ تۇتاستىعىمەن بايلانىستى. ونىڭ باعالىلىعى جۇيەلى مادەنيەتى تيپتەنەدى دە نەگىزگى ءۇش باعىتتا جۇرەدى: گەنەزيستىك، قۇرىلىمدىق، فۋنكتسيونەرلىك. گەنەزيستىك جانە دامۋ مادەنيەتى تۇتاس ءۇردىس رەتىندە ءوزىنىڭ بويىندا وتكەن قۇندىلىقتاردى ساقتاپ، قابىلداپ، ترانسفورماتسيالايدى جانە قۇندىلىقتاردى بايىتا وتىرىپ ماتەريالدىڭ نەگىزى رەتىندە مادەنيەتتى بولاشاققا جەتكىزەدى. قۇرىلىمدىق تۇتاستىق مادەنيەتتىڭ قۇنى يەرارحيالىق بەينەمەن جىمداسىپ كەلسە، ەكىنشى جاعىنان تەڭدىك دارەجەنى ساقتايدى ونىڭ ءبىرى - ورتالىق جانە فۋنتامەنتالدى ورىندى الادى، باسقاسى - ەكىنشى قاتاردا جانە قوسالقى جاعدايدا بولادى، ونىڭ ءبىرى - جالپى ءتوتالدى ماڭىزى بولسا، باسقاسى - لوكالدى جانە ناقتى بولادى. «ماتەريالنايا كۋلتۋرا، ۆ درۋگوم سمىسلە سلوۆا، - ەتو چەلوۆەچەسكوە «يا»، پەرەودەتوە ۆ ۆەشش; ەتو دۋحوۆنوست چەلوۆەكا، ۆوپلوششەننايا ۆ فورمۋ ۆەششي; ەتو چەلوۆەچەسكايا دۋشا، وسۋششەستۆلەننايا ۆ ۆەششاح; ەتو مەتەرياليزوۆاۆشي ي وپرەدمەتيۆشيسيا دۋح چەلوۆەكا» [42, 52].  ماتەريالدى مادەنيەت وزىنە ءار ءتۇرلى تيپتەگى ارتەفاكتىنى قابىلدايدى، ونىڭ تابيعي نىسانى ترانسفورمالانعانى سونشالىقتى نىسان زاتقا اينالىپ كەتتى، دەمەك، زات، ونىڭ قاسيەتى جانە بەرىلگەن مىنەزدەمەسى ادامنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىمەن وڭدەلگەن، سوندىقتان ول - وتە ناقتى، تولىقتاي «homo saرiens» رەتىندە ادام قاجەتىن قاناعاتتانارلىقتاي بولۋى كەرەك. اكادەميك م.س. كاگان بۇل ارادا ادامنىڭ «حومو ساپيەنستان» (قابىلەتتى ادام), «حومو فابەر» (جەتىلدىرۋشى) جانە ت.ب. - ال «حومو اگەنس» (ارەكەت ەتۋشى ادام) دەپ الماستىرۋدى ۇسىندى [43, 89]. «رۋحانيلىق پەن ىزگىلىك، ادەمىلىك پەن جاقسىلىق تەربەلىسى ادامدى نازىك تورمەن قورشاعان; قوعامدىق ومىردە تەك زات پەن تاۋار اۋىسۋى عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن يدەيالار، ماماندىق، شەبەرلىك تاجىريبەلەرىمەن، سەزىمدىك ۇلگىلەرىمەن دە اۋىسۋ تولاستاماق ەمەس. مادەنيەت يگىلىكتەرىن جاس نارەستە اناسىنىڭ اق ءسۇتىن ەمىپ، ونىڭ ءالدي جىرىمەن سەزىم دارياسىنا شومىلىپ قانا ادامدىق قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرە باستايدى» - دەگەن ءسوزدىڭ جانى بار [44, 35]. رۋحاني مادەنيەت - كەيبىر مادەنيەتتانۋشىلار مادەنيەتتىڭ ءار ءتۇرىن اتاپ، ولاردى تەك قانا زاتتىق جانە رۋحاني مادەنيەتكە جاتقىزۋعا بولمايتىنى دا بولادى دەيدى. «رازنووبرازنا ي بوگاتا دۋحوۆنايا كۋلتۋرا نارودا، سوستاۆنوي چاستيۋ كوتوروي ياۆليايۋتسيا منوگووبرازنىە فورمى نارودنوگو پوەتيچەسكوگو تۆورچەستۆا - فولكلور، ۆكليۋچايۋششي ۆ سەبيا سكازكي، پرەدانيا، لەگەندى، پەسني، پوگوۆوركي، زاگادكي. وسوبوە مەستو زانيمايۋت ۆ پوەتيچەسكوم تۆورچەستۆە كازاحوۆ گەرويچەسكي ي سوتسيالنو - بىتوۆوي ەپوس، ايتىسى. ەپيچەسكي جانر، ۆىستۋپايۋششي سپوسوبوم يزۋستنوي پەرەداچي مەجپوكولەننوي ينفورماتسي، ۆوزنيك ۆ درەۆنوستي، ۆتەچەنيە ستولەتي وبوگاششالسيا، رازۆيۆالسيا ي ۆ وسنوۆنوم وتوبرازيل ۋسلوۆيا كوچەۆوگو بىتا، پاتريارحالنو - رودوۆوگو ۋكلادا پرەدكوۆ» - دەيدى [45, 101].

اتا - بابامىز قالىپتاستىرعان زاتتىق جانە رۋحاني مادەنيەتتىڭ ءبىر بولىگى ۋاقىتتىڭ تەزىنە شىداپ، كەلەسى ۇرپاققا وتە باعالى جانە اسىل  مۇرا رەتىندە قالدى. بۇنداي مادەنيەت - «مادەني مۇرا» - دەپ اتالادى. «مۇراگەرلىك» - ۇلتتى بىرىكتىرەتىن وتە ماڭىزدى فاكتور. ول - ەلدى قيىن جاعدايدا ۇيىمداستىرادى. احمەتيانوۆ: چۋۆاشتار مەن تاتارلاردىڭ ەپوسى مەن مۇرالارى ءوزارا بايلانىسى جوق جانە تىلدىك  ماتەريالداردى از بەرەدى ەكەن. سەبەبى، شۋۆاشتار دا، سول سياقتى تاتارلار دا ءوزىنىڭ ۇلتتىق ەپوسىن يەلەنبەگەنىن وكىنىشپەن ەسكە الادى. بۇل دەگەنىمىز، تۇرىكتەردىڭ ەپيكالىق پوەمالارى رۋلىق - تايپالىق بولىنىسپەن بايلانىستى بولعان. ال، تايپالىق وداق تاتارلار مەن شۋۆاشتاردا ءوزىنىڭ قۇنىن حIV - حV عاسىرلاردا - اق جويعان ەكەن. رۋلىق- تايپالىق قۇرىلىمنىڭ بۇزىلۋىمەن بىرگە و دۇنيەگە رۋلىق ءداستۇر بولىپ سانالعان اتا - بابانىڭ ەرلىگىن جىرلايتىنداردا كەتىپتى. قىپشاق ەپوسى تەك قانا كورشى تاتارلاردا - نوعايلاردا، باشقۇرت پەن قازاقتاردا عانا ساقتالىپتى. ءسىبىر تاتارلارىندا «ەدىگە» جىرى ساقتالسا، جالپى تۇركىلىك ەپوس «الپامىس» تاتار مەن شۋۆاشتاردا قىسقا عانا قاراسوز ۇلگى سىماعى عانا تابىلادى ەكەن [46, 184-185].  «مادەني مۇرادان» باسقا، مادەني ستاتيكاعا «مادەني ارەال» ۇعىمى دا كىرەدى. «مادەني ارەال» - ءار ءتۇرلى مادەنيەتتىڭ ىشىنەن ەڭ ماڭىزدى سيپاتتارى ءبىر - بىرىنە ۇقساس بولىپ تابىلىپ جاتاتىن گەوگرافيالىق ايماق. الەمدىك ماسشتابتا مادەني مۇراگەرلىك «مادەني امبەباپتى» - شىعارادى. «مادەني امبەباپ» - نورمى، قۇندىلىق، ەرەجە، ءداستۇر، قاسيەت بۇلار گەوگرافيالىق ورىنعا، تاريحي ۋاقىتقا جانە قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنا تاۋەلدى ەمەس. امەريكاندىق انتروپولوگتار جەتپىستەن استام امبەباپتى ءبولىپ قارايدى ولاردىڭ اراسىندا: جاس ەرەكشەلىك گراداتسياسى، كالەندار، تازالىقتى ساقتاۋ، تاماق ءپىسىرۋ، ەڭبەك كووپەراتسياسى، بي، دەكوراتيۆتى ونەر، ءبىلىم، ەتيكا، ەتيكەت، سەميا، توي، زاڭ، مەديتسينا، مۋزىكا، ميفولوگيا، كۇن (چيسلو), كۇشتەۋ سانكتسياسى، جەكە اتتار، ءدىني داستۇرلەر جانە ت.ب. تۇرلەرى بار. «مادەنيەت» بۇل - اتاپ وتكەندەي  اسا كۇردەلى، كوپ دەڭگەيلى جۇيە. «مادەنيەتتى» تاسۋشىسىنا بايلانىستى ءبولۋ داستۇرگە اينالعان. وسى تاۋەلدىلىككە بايلانىستى «الەمدىك» جانە «ۇلتتىق مادەنيەت» بولىپ بولىنەدى. «الەمدىك مادەنيەت» - بۇل ءبىزدىڭ پلانەتانى مەكەندەگەن بارلىق ءار ءتۇرلى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ ەڭ جاقسى جەتىستىكتەرى. «ۇلتتىق مادەنيەت» ءوز كەزەگىندە ءار ءتۇرلى مادەني كلاستىڭ سينتەزى رەتىندە، قوعامداعى بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك قاباتتىڭ جانە توپتىڭ مۇددەسىنەن شىعادى. ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ءار تۇرلىلىگى ونىڭ قايتالانباۋى جانە جاسامپازدىعى رۋحانيلىعىنان ء(تىل، ادەبيەتى، مۋزىكاسى، مايلى بوياۋ، ءدىني), سول سياقتى زاتتىق مادەنيەتىنەن (ەكونوميكالىق ەرەكشەلىك جاعدايى، شارۋاشىلىقپەن اينالىسۋ، ەڭبەك ءداستۇرى جانە ءوندىرىس) شىعارماشىلىق پەن تىرشىلىك سفەراسىندا ت.ب. كورىنەدى. قوعامنىڭ كوپتەگەن مۇشەلەرى مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىعىن، سەنىمدى، سالت - ءداستۇردى باسشىلىققا الادى. سوندىقتان ول - «دومينانت مادەنيەتى» - دەپ اتالادى. بىراق، قوعام بىرنەشە توپقا (ۇلتتىق، دەموگرافيالىق، الەۋمەتتىك، كاسىبي ت.ب.) بولىنە باستاعاندىقتان ارقايسىسىندا اقىرىنداپ وزىندىك مادەنيەت قالىپتاسادى، دالىرەك ايتقاندا قۇندىلىق جۇيەسى جانە ءوزىن - ءوزى ۇستاۋ ەرەجەسى قالىپتاسادى. وسىنداي «كىشى مادەنيەت الەمى» - «سۋبمادەنيەت» - دەپ اتالادى. مىسالى: جاستار سۋبمادەنيەتى، كارىلەر سۋبمادەنيەتى، ۇلتتىڭ ازشىلىق سۋبمادەنيەتى، كاسىبي سۋبمادەنيەتى، قالالىق، اۋىلدىق ت.ب. بولىپ بولىنەدى. «دومينانت سۋبمادەنيەتى» ءتىل ەرەكشەلىگى جاعىنان، ومىرگە كوزقاراسى، ءوزىن - ءوزى ۇستاۋى جاعىنان ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. «سۋبمادەنيەتتىڭ» «دومينانت مادەنيەتتەن» تەك قانا ايىرماشىلىعى بولىپ قانا قويماي، وعان قارسى تۇرا الادى، جانە دە دومينانت قۇندىلىعىمەن ارقاشان ىلىنىستە بولادى. بۇل - قارسىمادەنيەت (كونتركۋلتۋرا) دەگەن اتپەن جۇرەدى. قىلمىس الەمىنىڭ سۋبمادەنيەتى ادامزات مادەنيەتىنە قارسى بولادى. مىسالى، 60 - 70 جىلدارداعى جاستاردىق قوزعالىسى «حيپپي» باتىس ەۋروپا جانە اقش-تاعى، امەريكالىق قۇندىلىقتاردى: اتاپ ايتقاندا - الەۋمەتتىك قۇندىلىقتى، مورالدىق نورمانى جانە قوعامنىڭ تۇتىنۋشىلىق ادامگەرشىلىك مۇراتتارىن، ءىشىپ - جەۋدى، ساياسي ىمىراشىلدىقتى، سەكسۋالدى تۇراقتىلىقتى، كونفورميزمدى جانە ءراتسيوناليزمدى تەرىسكە شىعاردى. قازاقستانداعى ورىس ءتىلدى جاستاردىڭ ءوز ءتىلىن، سالت - ءداستۇرىن، ءدىنىن بىلمەي باسقا دىنگە، سەكتالارعا ەنۋى، باتىستىڭ كەيبىر مادەنيەتىنە قول سوزۋى، شەتەلدىڭ پورنوگرافياسىن، ۆيديوكاسەتاسىن دارىپتەۋى ت.ب. قوسار ەدىك. بۇعان وراي ا.ۆ. گۋلىگا: «چەلوۆەك تروياكيم وبرازوم وسۆايۆاەت وكرۋجايۋششي ەگو مير - پراكتيچەسكي، تەورەتيچەسكي ي پراكتيچەسكي - دۋحوۆنو. وتليچيتەلنوي چەرتوي پراكتيچەسكي - دۋحوۆنوگو (تسەننوستنوگو) وسۆوەنيا دەيستۆيتەلنوستي ياۆلياەتسيا ەگو ەموتسيونالنايا ناسىششەنننوست» - دەپ جازدى [47, 57].

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1 قايدار ءا. قازاق ءتىلىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى. - الماتى: انا ءتىلى. 1998. - ب. 11.

2 يستوريا ميروۆوي كۋلتۋرى. پود رەداكتسيەي پروفەسسورا ا. ن. ماركوۆوي. - موسكۆا، 2000. - س. 12.

3 فيلوسوفسكي ەنتسيكلوپەديچەسكي  سلوۆار. - م.، 1983. - س. 292-293.

4  بايتۇرسىنوۆ ا. ءتىل تاعىلىمى. - الماتى: انا ءتىلى. 1992. - ب. 424

5 اۋەزوۆ م. ادەبيەت تاريحى. - الماتى: انا ءتىلى. 1991. - ب. 19.

6 قاراعۇلوۆا ب.س. تاريحي جىرلار لەكسيكاسى. - الماتى، 2000. - ب. 7.

7 پەسەن كوزى - كورپەچە ي بايان - سلۋ. اۆتوريزوۆاننىي پەرەۆود س كازاحسكوگو گ.ن.تۆەريتينا. - الما - اتا: كازاحستانسكوە كراەۆوە يزداتەلستۆو،  1935. - س . 52.

8 كوچەۆوە وبششەستۆو كازاحوۆ ۆ حVII - ناچالە حح ۆەكە. يزداتەلستۆو «ناۋكا» كازاحسكوي سسر  - الما - اتا، 1971. - ب. 192.

9 كۋلتۋرولوگيا. پود ناۋچنوي رەداكتسيەي د. فيلوسوفسكيح ناۋك، پروفەسسورا.  گ.ۆ. دراچا. روستوۆ - نا دونۋ: فەنەكيس، 1995. - س.  77.

10 تولىبەكوۆ س.ە. كوچەۆوە وبششەستۆو كازاحوۆ ۆ حVII - ناچالە حح ۆەكە. يزداتەلستۆو «ناۋكا» كازاحسكوي سسر. - الما - اتا. 1971. - س .  195.

11 كوكۋمباەۆا ب، ساعىندىقۇلى ب، كوكۋمباەۆا ل. مادەنيەتتانۋ نەگىزدەرى. - پاۆلودار، 2002. - ب. 20, 21.

12 تولىبەكوۆ س.ە. كوچەۆوە وبششەستۆو ۆ حVII - ناچالو حح ۆەكە.  - الما - اتا: كازاحسكوي سسر  ناۋكا، 1971. - س. 197.

13 قازاقستان تاريحىنىڭ حرەستوماتياسى. قۇراست. ن.ە. بەكماحانوۆا، م.ا. زاريفوۆا.  - الماتى. راۋان، 1992. - ب. 8.

14 ءاليحانۇلى ج. Terra incognito (بەلگىسىز جەر) «ەگەمەندى قازاقستان» 2003, № 152-155 (23365) - ب.  5.

15 پەسەن كوزى - كورپەچە ي بايان - سلۋ. اۆتوريزوۆاننىي پەرەۆود س كازاكسكوگو گ.ن. تۆەريتينا. كازاكستانسكوە كراەۆوە يزداتەلستۆو. الما- اتا: 1935, - موسكۆا. - س. 3 - 117.

16 قىز جىبەك. - الماتى: عىلىم،  1963.  - ب.  1- 49.

17 قىز جىبەك. - الماتى: عىلىم،  1963. - ب. 49-122.

18 عابيتوۆ ت.، ءمۇتالىپوۆ. ج.، قۇلساريەۆا ا. مادەنيەتتانۋ نەگىزى. -الماتى: دانەكەر، 2000. - ب. 170.

19 قازاق ەرتەگىلەرى. - الماتى: بالاۋسا، 2001, - ب.  258.

20 اقساۋىت. باتىرلار جىرى. 1 توم. -الماتى: جازۋشى، 1977. - ب. 355.

21 كوپىلەنكو م.م. وسنوۆى ەتنولينگۆيستيكي. -الماتى: ەۆرازيا، 1995. - س. 71

22 سەيدىمبەكوۆ ا. كۇڭگىر - كۇڭگىر كۇمبەزدەر. - الماتى: جالىن، 1981. - ب. 58.

23 مارگۋلان ا.ح. سوچينەنيا. توم. 1. بەگازى - داندىباەۆسكايا كۋلتۋرا تسەنترالنوگو كازاحستانا.  - الماتى: 1998. - س. 31.

24  مۋراد ادجي. پولىن پولوۆەتسكوگو پوليا.  - موسكۆا: توو «پيك - كونتەكست» 1994. - س. 169.

25 بۋداگوۆ ل.ز. سراۆنيتەلنىي سلوۆار تۋرەتسكو - تاتارسكيح نارەچي توم. II. - سانكتپەتەربۋرگ. تيپوگرافىيا يمپەراتورسكوي اكادەمىي ناۋك. 1871. - س. 121, 173.

26 حاسانوۆ ب. قازاق تىلىندە سوزدەردىڭ مەتافورالى قولدانىلۋى. - الماتى: مەكتەپ، 1966. - ب. 197.

27 ماحمۋت  قاشقاري. تۇرىك سوزدىگى. «حانت» باسپاسى،  - الماتى  قالاسى، 1997. - ب. 125.

28 مانكەەۆا ج.ا. قازاق ءتىلىنىڭ زاتتىق مادەنيەت لەكسيكاسى // ف.ع.د. عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن جازىلعان ديسسەرتاتسيانىڭ اۆتورەفەراتى - الماتى، 1997. - ب.  27.

29 ەسماعامبەتوۆ ك. كونە قازاقستاندى كورگەندەر. - الماتى: مەكتەپ، 1979. - ب. 14.

30 قازاق سسر تاريحى. - الماتى: قازاق مەملەكەت باسپاسى، 1957. - ب. 14.

31 كۋلتۋرولوگيا. - روستوۆ-نا دونۋ: فەنەكس، 1995. - س. 142.

32 مارگۋلان ا.ح. سوچينەنيە.  - الماتى: 1998, - س. 20.

33 كلياشتورنىي س.ت. درەۆنەتيۋركسكيە رۋنيچەسكيە پامياتنيكي. -موسكۆا: ناۋكا، 1964. - س. 129.

34 جانپەيىسوۆ ە. م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ءتىلى. -الماتى: عىلىم، 1976. - ب. 30.

35 باباقۇمار ح. ەتنوگرافيا  (جاۋرىنمەن بال  اشقاندار) // انا ءتىلى. 2003. № 15.

36 اقساۋىت. باتىرلار جىرى. - الماتى: جازۋشى، 1977,  - ب. 64, 84.

37 قوزىباەۆ م. اتا تاريحى تۋرالى سىر. (دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى) سارىارقا سامالى. 1992. № 136    (2019)  - ب. 2.

38 اكاتاي سابەتكازى. ەۆرازيستۆو ۆ كونتەكستە كازاحسكوي كۋلتۋرى. زامان - قازاقستان. 27 مارت، 1998. - ب. 10-11.

39 احمەتيانوۆ ر.گ. وبششايا لەكسيكا دۋحوۆنوي كۋلتۋرى نارودوۆ سرەدنەگو پوۆولجيا. - موسكۆا: ناۋكا، 1981, - س. 3.

40 احمەتيانوۆ ر.گ. سراۆنيتەلنوە يسسلەدوۆانيە تاتارسكوگو ي چۋۆاشسكوگو يازىكوۆ. - موسكۆا، ناۋكا، 1978. - س. 170.

41 كۋلتۋرولوگيا.  پود رەداكتسيەي ا.ا. رادۋگينا. - موسكۆا، تسەنتر. 2000. - س.  50

42 كۋلتۋرولوگيا. - موسكۆا: تسەنتر، 2000.  - س. 52.

43 كۋلتۋرولوگيا. - روستوۆ-نا-دونۋ: فەنيكس. 1995. - س. 89.

44 عابيتوۆ ت.، ءمۇتالىپوۆ ج.، قۇلساريەۆا ا. مادەنيەتتانۋ نەگىزدەرى. -الماتى: دانەكەر، 2000. - ب. 35.

45 تيموشەنكو ۆ. كۋلتۋرولوگيا. -الماتى، 2001.  - س. 101.

46 احمەتيانوۆ ر. گ. سراۆنيتەلنوە يسسلەدوۆانيە تاتارسكوگو ي چۋۆاشسكوگو يازىكوۆ.  - موسكۆا: ناۋكا، - س.  184-185.

47 گۋلىگا ا.ۆ. چتو تاكوە ەستەتيكا؟ - موسكۆا: پروسۆەششەنيە، 1987. - س. 57.

سوڭى