قازاقستاننىڭ كەڭەستىك كەزەڭىندە ەل ءۇشىن ەڭىرەپ، جۇرت ءۇشىن جۇمىلىپ، حالىق ءۇشىن قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن باسشىلار از بولعان جوق. سولاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى، ەسىمىمەن ەلگە تانىمال، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، بيىل 120 جاسقا تولىپ وتىرعان – وڭداسىنوۆ نۇرتاس ءداندىبايۇلى ەدى.

نۇرتاس ءداندىبايۇلى 1904 جىلى 26 قازاندا تۇركىستان جەرىندە دۇنيەگە كەلدى. بالالىق شاعىندا اۋىل مولداسىنان ارابشا توتە جازۋدان ءدارىس الىپ، «قيسسا» جانە «داستاندار» وقىپ، ۇلتتىق رۋحتا تاربيە الدى. بالالىق جانە جاستىق شاعى 1917 جىلعى ەكى بىردەي توڭكەرىس، 1918-1920 جىلدارداعى ازامات سوعىسىنىڭ وتتى جىلدارىنا سايكەس كەلدى. 3-4 جاسىندا اناسىنان، 13 جاس شاماسىندا اكەسىنەن جاستاي ايىرىلدى. بالالىق شاعى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلىپ جاتقان تۇسىندا، قوعامنىڭ ءبىر فورماتسيادان ەكىنشى فورماتسياعا ءوتىپ، حالىق ەشتەڭەنى ءتۇسىنىپ-ءبىلىپ جاتپاعان وتپەلى كەزەڭدە ءوتتى. بۇل كەزدە باسشىلىقتىڭ سولاقايلىعى حالىقتى اشتىققا ۇرىندىردى، ەل كۇنكورىس، ءبىر ءۇزىم نان ءۇشىن باسى اۋعان جاققا بوسىپ كەتتى. ول دا كوپپەن بىرگە تاشكەنت اۋىپ كەتە باردى. نۇرتاس 1920-1922 جىلدارى تاشكەنتتەگى №14 مەكتەپ-ينتەرناتتا تاربيەلەندى. وندا ورىس تىلىنەن عاني مۇراتباەۆ، اراب تىلىنەن ءامين ءجۇسىپوۆ ءدارىس بەردى. نۇرتاس 1921 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا عاني مۇراتباەۆ ۇيىمداستىرعان كومسومول ۇيىمىنا مۇشەلىككە قابىلداندى.

مەكتەپ-ينتەرناتتى تامامداعاننان كەيىن 1923-1927 جىلدار ارالىعىندا نۇرتاس تاشكەنت ورمان شارۋاشىلىعى تەحنيكۋمىندا ءبىلىم الدى. 1927-1930 جىلدارى قىزىلوردا، جامبىل جانە شىمكەنت قالالارىندا سۋ شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرى بولدى. جاس كەزىنەن العىر، زەرەك جاس جىگىت 1930-1934 جىلدارى تاشكەنتتەگى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى يرريگاتسيا ينستيتۋتىندا وقىدى. ال 1934-1938 جىلدارى قازاق ورمان شارۋاشىلىعى باسقارماسىندا ورىنباسار، كەيىنىرەك باسشىلىق قىزمەت اتقاردى. ول قىزمەت بابىمەن ورلەپ، 1938 جىلى شىعىس قازاقستان (سەمەي) وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنە توراعا بولىپ تاعايىندالدى.

1938 جىلعى شىلدە ايىندا ن.وڭداسىنوۆ قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە ءوتىپ، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءبىرىنشى سەسسياسىندا قازاق كسر ۇكىمەتىنىڭ (حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ، كەيىن مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ) توراعاسى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل قىزمەتتى ول 1951 جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن اتقاردى.

قيىن جانە اۋىر كەزەڭدەردە 13 جىل بويى ۇكىمەت باسشىسى بولعان ول ەلدەگى ساۋاتسىزدىقتى جويۋعا كىرىستى. ونىڭ تۇسىندا شالعاي اۋدانداردا مۇعالىمدەردى دايارلاۋ بويىنشا ۋچيليششەلەر مەن كۋرستار، وبلىس ورتالىقتارىندا مۇعالىمدەر ينستيتۋتتارى اشىلدى. قازاقستان وك بيۋروسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ن.وڭداسىنوۆ مادەنيەت ماسەلەلەرىنە جاۋاپتى بولدى.

ونىڭ ەسىمى قازاقستاننىڭ دامۋ كەزەڭىمەن تىعىز بايلانىستى بولدى. قازاق ۇلتتىق قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى، ۇلتتىق كونسەرۆاتوريا، دەنە شىنىقتىرۋ ينستيتۋتى، پوليتەحنيكالىق جانە تەحنولوگيالىق ينستيتۋتتار اشىلىپ، مەديتسينا ينستيتۋتىندا، شەت تىلدەر ينستيتۋتىندا فاكۋلتەتتەر كەڭەيتىلدى. اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى قۇرىلىسىنىڭ اياقتالۋىن تىكەلەي ءوزى باقىلاپ، وبلىستىق تەاترلاردىڭ، فيلارمونيانىڭ، ءان جانە بي ءانسامبلىنىڭ اشىلۋىنىڭ باستاماشىسى بولدى.

قازاقستاندا دەربەس عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋعا كومەكتەستى. سوعىس ءجۇرىپ جاتقانىنا قاراماستان، ن.وڭداسىنوۆ عيماراتتىڭ قۇرىلىسىنا قاراجات ءبولدى. ول عىلىم اكادەمياسىن ق.ساتباەۆ باسقاردى. ن.وڭداسىنوۆقا ق.ساتباەۆتىڭ گازەتتە عىلىمنىڭ بولاشاعى تۋرالى ايتقان ويلارى ۇنادى جانە ونى جاقىنىراق ءبىلۋ ءۇشىن ق.ساتباەۆتى ماسكەۋگە شاقىردى. كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ، ن.وڭداسىنوۆ ونى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆ.كوماروۆقا اپارىپ، ق.ساتباەۆتى قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ بولاشاق پرەزيدەنتى رەتىندە تانىستىردى.

1942 جىلدىڭ باسىندا رۋدنىي التاي مەن لەنينوگورعا ىسساپارمەن كەلگەن ن.وڭداسىنوۆ ءبىلىمدى ءارى سالماقتى ازامات دىنمۇحامەد قوناەۆتى كەزدەستىردى. الماتىعا ورالىپ، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.سكۆورتسوۆپەن اقىلداسا كەلە، د.قوناەۆتى ورىنباسارى ەتىپ شاقىردى. د.قوناەۆ 10 جىل ن.وڭداسىنوۆتىڭ ورىنباسارى بولدى.

ن.د. وڭداسىنوۆتىڭ ىسكەرلىگى مەن جوعارى جاۋاپكەرشىلىگى حالىق باسىنا قيىن كۇن تۋعان، اسىرەسە ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا بايقالدى. ول ۇكىمەت باسشىسى رەتىندە راديو مەن ءباسپاسوز بەتتەرىندە حالىقتى فاشيست باسقىنشىلارىنا قارسى جان اياماي كۇرەسۋگە شاقىردى. بۇدان كەيىن بارلىق ءوندىرىس ورىندارى مەن مەكەمەلەردە، اۋىلدار مەن كەنتتەردە ميتينگىلەر وتكىزىلىپ، حالىقتىڭ كۇش-جىگەرىن مايدان مۇددەسىنە، جاۋدى جەڭۋ ماقساتىنا جۇمىلدىرىلدى. رەسپۋبليكادان اتقىشتار جانە اتتى اسكەر بريگادالارى جاساقتالدى. الماتى، جامبىل،  وڭتۇستىك قازاقستان، قىرعىزستاننان شاقىرىلعان ازاماتتاردان 316-اتقىشتار ديۆيزياسى جاساقتالدى. بۇعان قوسا، العاشقى ءۇش اي ىشىندە 238, 310, 314, 357 جانە  391-اتقىشتار ديۆيزياسى قۇرىلىپ، نۇرتاس وڭداسىنوۆ ولاردىڭ الدىندا ءسوز سويلەپ، مايدانعا شىعارىپ سالدى.

رەسپۋبليكادا شارۋاشىلىقتى سوعىس جاعدايىنا بايلانىستى بەيىمدەپ قايتا قۇرۋ باستالدى. ورتالىق جانە وبلىستىق مەملەكەتتىك ورگاندار جانىنان جۇمىس كۇشىن ءبولۋ جونىندەگى بيۋرو، ەۆاكۋاتسيالانعان حالىقتى شارۋاشىلىققا ورنالاستىرۋ، اسكەري تاپسىرىستار مەن ەۆاكۋاتسيالانعان جابدىقتى قۇراستىرۋ جونىندەگى بولىمدەر ۇيىمداستىرىلدى. 1941 جىلعى شىلدەنىڭ ورتاسىنان  قازاقستانعا قونىس اۋدارعان ادامداردىڭ سانى 386 مىڭعا جەتتى. حالىقپەن بىرگە 142 زاۋىت، فابريكالار دا كەلدى. كوشىپ كەلگەندەردىڭ ۇشتەن ءبىرى قالالارعا، ءىرى ونەركاسىپ ورتالىقتارىنا جايعاستى. رەسپۋبليكاعا 149 جەتىم بالالار ءۇيى كوشىپ كەلدى. وسىنىڭ ءبارىن جايعاستىرۋ مىندەتى قازاقستان ۇكىمەتىنەن باستاپ، جەرگىلىكتى اتقارۋ كوميتەتتەرىنە جۇكتەلدى.

ن. د. وڭداسىنوۆ – ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا دا، سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدەردە دە ەرەكشە ىسكەرلىك، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەت كورسەتكەن باسشى. بۇل قازاقستاندا باستالعان ەرتىس-قاراعاندى، ارىس-تۇركىستان، ءمىرزاشول كانالدارى، اتىراۋ، تەمىرتاۋ، جەزقازعان، بالقاش الىپ زاۋىتتارى، مويىنتى-شۋ تەمىر جولى جانە ت.ب. ۇلى قۇرىلىستاردىڭ باستاۋ العان جاۋاپتى كەزەڭدەر ەدى.

بۇدان باسقا قاراعاندى مەتاللۋرگياسىن، مويىنتى-شۋ تەمىر جولىن، تەرىسكەيگە تەمىر جول تارتۋ، ەلىمىزدىڭ مۇناي-گاز سالاسىن يگەرۋگە ۇيىتقى بولدى. 1951-1953 جىلدار ارالىعىندا ماسكەۋدەگى كەڭەس وداعى كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جانىنداعى جوعارى پارتيا مەكتەبىنىڭ تىڭداۋشىسى بولدى. 1954 جىلعى ناۋرىز ايىندا قازاقستان جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ (تورالقاسىنىڭ) توراعاسى بولىپ سايلاندى.

بۇل قىزمەتتەن قالىڭ بۇقاراعا جاقىنىراق جەرگە سۇرانىپ، كەيىنگى جەتى جىل (1955-1962) ءومىرىن گۋرەۆتە (اتىراۋدا) وتكىزدى. قازاقستاننىڭ بولاشاق مۇناي دەرجاۆاسى رەتىندە قالىپتاسۋىندا ن.وڭداسىنوۆ ەرەكشە ءرول اتقاردى. وندا ەكى جىل حالىق دەپۋتاتتارى وبلىستىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى، بەس جىل قازاقستان كپ وبلىستىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتتەرىندە بولىپ، زەينەتكەرلىككە شىقتى. ءسويتىپ، ن.وڭداسنوۆتىڭ 25 جىلداي ءومىرى كەڭەستىك-پارتيا قىزمەتىندە ءوتتى.

ن.وڭداسىنوۆتىڭ قايراتكەرلىگى كسرو باسشىسى ن.س. حرۋششەۆكە ۇناماي، ەكەۋى قىزمەت بارىسىندا ءجيى-ءجيى كەلىسپەۋشىلىككە بارىپتى. ناتيجەسىندە، 1962 جىلى وڭداسىنوۆتى گۋرەۆ (اتىراۋ) وبلىسى باسشىلىعىنان 58 جاسىندا كەتىرۋگە ن.س. حرۋششەۆ قۇپيا تاپسىرما بەرگەن. ويتكەنى ەكەۋى ءۇش ماسەلەدە كەلىسپەي قالعان. ۇلت قايراتكەرى ءبىرىنشى، تىڭ يگەرۋگە، ەكىنشى، وڭتۇستىك قازاقستان اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋگە جانە ءۇشىنشى، ماڭعىستاۋ مۇنايىن يگەرەمىز دەگەن دە، حرۋششەۆ ءسىبىر مۇنايىن يگەرەمىز، ماڭعىستاۋ مۇنايىنىڭ قاجەتى جوق دەپ ايتىسىپ قالعان. كەڭەستىك قىزىل يمپەريا باسشىسىنا پىكىرىن اشىق ايتىپ، قارسى شىققانى ءۇشىن ونىڭ قىرىنا ىلىككەن. بىراق، ودان تايساقتاپ، كەشىرىم سۇراپ يىلمەگەن. ۇلتتىق مۇددەنى قورعاي بىلگەن ازامات. سول سەبەپتى، ونى ەرتەرەك زەينەتكەرلىككە شىعارتۋعا استىرتىن ارەكەت جاسالعان.

13 جىل قازاقستان ۇكىمەتىن باسقارعان ن.وڭداسىنوۆ: «مەن ءۇش نارسەدەن تازامىن. بىرىنشىدەن، سونشا جىل ەل باسقارعان كەزىمدە بىرەۋگە وتىرىك جالا جاۋىپ، قياناتقا بارعان ەمەسپىن، بىرەۋدەن ءبىر سوم دا پارا العان ەمەسپىن – قولىم تازا! ەكىنشىدەن، 1937-38 جىلدارداعى قارالى كۇندەردە بوزداقتاردى اتىپ جاتقاندا، ءبىر قاعازعا قول قويعان ەمەسپىن – ارىم تازا! ۇشىنشىدەن، ادامداردى اتاعا، رۋعا، جۇزگە بولگەن ەمەسپىن – ءجۇزىم تازا!» – دەگەن سوزدەرىمەن ار الدىندا اق ەكەنىن، ءوزىنىڭ ادال قىزمەت اتقارعانىن ايتىپ كەتتى.

ن.وڭداسىنوۆ اراب، پارسى تىلدەرىن جاقسى ءبىلدى. 1962 جىلى زەينەتكە شىققاننان كەيىن ول شىعارماشىلىقپەن اينالىستى. ونىڭ 1969 جىلى «اراب-قازاق تۇسىندىرمە سوزدىگى»، 1974 جىلى «پارسى-قازاق تۇسىندىرمە سوزدىگى» جارىق كوردى. 1989 جىلى قايتىس بولعانعا دەيىن وسىنداي ۇلكەن عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىستى. ن.وڭداسىنوۆ ءۇش لەنين وردەنىمەن جانە ەكى ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن، كوپتەگەن مەدالدارمەن جانە قۇرمەت گراموتالارىمەن ماراپاتتالدى.

ول ۇكىمەتتى باسقارعان ون ءۇش جىل ىشىندە ماسكەۋدەن تۇسكەن بۇيرىقتى بۇلجىتپاي ورىنداپ وتىراتىن قىزمەتكەر ەمەس، حالىق يگىلىگى ءۇشىن كۇرمەۋى كوپ كۇردەلى ماسەلەلەر مەن يگى باستامالار كوتەرىپ، ونى شەشە بىلەتىن  قايراتكەرگە، ەسىمى ەرەكشە تۇلعاعا اينالدى. 

بولات سايلان

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-نىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz