ءامىر تەمىر ءوزىنىڭ اينالاسىنداعى كورشى ەلدەردى تۇگەلىمەن جاۋلاپ الىپ، ءبىر ورتالىققا باعىندىرعان سوڭ (استاناسى سامارقاند), مۇسىلمان ەلدەرى سانالاتىن وسمان تۇرىكتەرى مەن ماملۇكتەر بيلەگەن مىسىر سۇلتاندىعىنا اتباسىن بۇرادى.

ەكەۋىنىڭ قايسىسىنا الدىمەن سوعىس اشارىن ءبىراز ۋاقىت بەزبەنگە سالىپ، وي جۇگىرتەدى. ءسويتىپ، دالالىق قىپشاق ماملۇكتەر بيلەگەن مىسىر ەلىنە بەت الادى. ونى امەريكالىق عالىم جانە جازۋشى حيلدا حۋكحەم ءوزىنىڭ ءامىر تەمىرگە ارنالعان عىلىمي ەڭبەكتەرىندە بىلاي دەپ جازادى. ناقتىراق بولسىن دەپ، ورىسشاسىن كەلتىردىك:

مامليۋكي – «ودەرجيمىە»، بىلي رابامي، پەرۆوناچالنو كۋپلەننىمي دليا وحرانى سۋلتانوۆ. پرويسحوديلي وني گلاۆنىم وبرازوم يز كيپچاكسكيح ستەپەي ي سوستاۆليالي زناچيتەلنۋيۋ چاست تورگوۆلي مەجدۋ ۆولجسكيمي رايونامي ي لەۆانتوم. ەتي كاچەۆنيكي، بۋدۋچي يسكۋسنىمي سترەلكامي يز لۋكوۆ ي ليحيمي ناەزدنيكامي، بىلي وبراششەنى ۆ گروزنۋيۋ ارميۋ. وسۆوبوجدەننىە پراۆيۆشيم سۋلتانوم، وني سفورميروۆاليس ۆ ۆوەننۋيۋ وليگارحيۋ ي ستالي گلاۆنوي وپوروي پراۆلەنيا سۋلتانا. ۆ كونەچنوم سچەتە، وني زامەنيلي سۋلتانا يز ديناستي سالاحاتدين (ايۋبيدوۆ) (بۇل ديناستيا نەگىزىنەن كۇردتەر بولعان) سۋلتانامي يز سۆويح سوبستۆەننىح ريادوۆ. كاجدىي سۋلتان ناحوديل پوددەرجكۋ سو ستورونى ۆەرنىح مامليۋكوۆ، كوتورىح ون سام پوكۋپال، وبۋچال، وسۆوبوجدال ي نادەليال پريۆيلەگيامي.

ك كونتسۋ تريدتساتوگو ستولەتيا ۆىدايۋششيسيا مامليۋك، سۋلتان بايبارىس ( كيپچاكسكي تيۋروك پو پرويسحوجدەنيۋ) ء(تىپتى،بۇل عىلىمي ەڭبەكتەردە بىزدەگىلەر جازاتىنداي بەيبارىس دەپ تە جازىلماعان) ي ەگو ناسلەدنيكي يزگنالي ناكونەتس كرەستونوستسەۆ يز سيريي، - دەيدى.

كەيىن، سۇلتان بايبارىس ومىردەن وتكەن سوڭ، ونىڭ تاعىنا كەلگەن تاعى ءبىر قىپشاق باركۋك، مىسىر مەن سيريا سۇلتانى اتالادى. مىنە، وسى تۇستا قايىر قالاسىنا ورنالاسقان باركۋك سۇلتانعا ءبايازيدتىڭ جىبەرگەن ەلشىسى كەلەدى. ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتى، مىسىر سۇلتاندىعى مەن بايازيد ەكەۋى بىرىگىپ، جەر-جاھاندى جاۋلاپ الىپ كەلە جاتقان ءامىر تەمىرگە قارسى تۋرۋ ەدى. بىراق، كوپ ۇزاماي باقيلىققا اتتانعان باركۋكتىڭ ورنىنا ونىڭ ون جاستاعى ۇلى فارادج وتىرادى. ول ءبايازيدتىڭ ايتقان بۇل ۇسىنىسىنا قارسىلىق تانىتىپ: «بايازيد ەلىمىزگە دوس ەمەس، سوندىقتان ءوز جەرىن ءوزى قورعاپ السىن»، - دەگەن سالەمدەمەسىن جولدايدى. ءسويتىپ، ۇتىمدى ۇسىنىستان باس تارتادى. بۇل ارەكەت ارينە، ءامىر تەمىرگە قولايلى جاعداي تۋدىرادى. كوپ بوگەلمەي، جورىققا شىققان ورتا ازيا بيلەۋشىسى، جولىنداعى قىستاقتار مەن قالالاردى ءوز قولاستىنا الا باستايدى. قارسىلىق كورسەتكەن جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوتەرىلىسىنە قاراماي، (بۇل جاپپاي قارسىلاسۋ قيمىلىنا ماملۇكتەر ارالاسپاعان) ءامىر تەمىر ەكپىنىن باياۋلاتپاي، جەر ورتا تەڭىزىنە دەيىن جەتىپ، سيدون مەن بەيرۋتتى جاۋلاپ الدى. ءوز ۋاقىتىندا بولات قورىتۋمەن جانە اينەك جاساۋ كاسىبىمەن اتى شىققان دامشىق (داماسك) قالاسى جەر ورتا تەڭىزىنەن ايتارلىقتاي الىس ەمەس ەدى. سونداي-اق، ەرتەدەن بۇل قالادا توقىما ءوندىرىسى دە جوعارى دەڭگەيدە دامىعان بولاتىن. دەگەنمەن، ماملۇكتەر باسقارعان مۇسىلمان يمپەرياسىنىڭ ورتالىعى سانالاتىن دامشىق قالاسىن، سول كەزدەگى سانى كوپ ەمەس قىپشاق-ماملۇكتەر گۆاردياسى قورعاپ تۇرعان ەدى. ەگەر ناقتىراق ايتار بولساق، مىسىر سۇلتاندارى ەرجۇرەك ماملۇك ساربازدارىن، تەك وزدەرىن قورعاپ تۋرۋ ءۇشىن عانا اينالاسىنا توپتاستىرعان.

وسى ارادا ءبىراز شەگىنىس جاسايىق: بۇل دەرەكتەرى مول، تەرەڭ جازىلعان  عىلىمي ەڭبەكتى زەردەلەپ وقىپ وتىرعانىمىزدا، ءبىر ايتارىمىز، تانىمال عالىم حيلدا حۋكحەم ءوزىنىڭ وسى زەرتتەۋ جۇمىسىندا، ءامىر تەمىر ارمياسىن ۇنەمى «كيپچاكسكايا» نەمەسە «تاتارسكايا» ارميا دەپ جازىپ، كورسەتىپ وتىرادى (وسىعان وراي، ءامىر تەمىر اسكەرىنىڭ قۇرامى نەگىزىنەن كوشپەلى قىپشاقتاردان تۇرعانىڭ تۇسىنۋگە بولادى. بۇعان قازىرگى قوقاند، بۇحار، حيۋا جانە ۇرگەنش ماڭىن مەكەن ەتكەن تاجىك-سارتتاردى قوسۋعا بولمايدى). سونداي-اق، تاتار سوزىنە كەلەتىن بولساق، سول زامانداردا اينالاداعى شارتاراپ ەلدەرى «تاتارلار» دەپ ۇلى دالاداعى كوشپەلى قىپشاق تايپالارىن ايتقان. اسىرەسە، وزىمىزبەن ىرگەلەس سلاۆياندار. سوندىقتان، ولاردى قازىرگى كاما بويىنداعى تاتارلارمەن شاتاستىرماۋىمىز كەرەك. بۇلار كونە زاماننان «بولگار» نەمەسە «بۋلگار» جۇرتى بولىپ ەسەپتەلەدى. ولاردىڭ، «تاتار» دەپ اتالۋى، مۇلدە باسقا جاعدايلارعا بايلانىستى. بىزدەگى ازاماتتاردىڭ قايسىبىرىنىڭ ءبىلىمى جەتپەگەندىكتەن، (ايىپ ەتپەڭىزدەر) قازىرگى تاتارلارمەن شاتاستىرىپ جۇرگەنى. ءتىپتى، كەزىندەگى ورىس جازبالارىنداعى موڭعول-تاتار دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى دە، ۇلى دالانى مەكەندەگەن قىپشاق تايپالارىنا قاراتىپ ايتىلعان. مۇنى، بۇل كۇندەرى، قازىرگى ورىس جانە ەۋروپالىق عالىمدار وزدەرى جازىپ، كەزىندە كەتكەن قاتەلىكتى مويىنداپ وتىر. ال، «موڭعول» ءسوزى «موعول» ءسوزىن قاتە پايدالانۋدان تۋعان جانە ادەيى وسىلاي ىستەلىنگەن دە. وسى جايىنداعى ماعلۇماتتى، كەزىندەگى كەڭەس وداعى ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيالىق حاتشىسى مەدۆەدەۆ ۆاديم اندرەەۆيچتە ءوزىنىڭ «يسپىتانيە يستوريەي» عىلىمي كىتابىندا دا ناقتى ارگۋمەنتتەرمەن كەلتىرگەن ەكەن.

ەندى قايتادان، دامشىققا كەلەيىك: كەزىندە وسى ماملۇك سۇلتاندارىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ماملۇكتەر ارمياسى، كارى قۇرلىقتان باستاۋ العان كرەس جورىعىن توقتاتىپ جانە تالقانداعان بولاتىن. سوندىقتان ولار، مۇسىلمان ەلدەرىنە تۇمسىعىن سۇعا الماي، كوپ بوگەلمەي، كەرى قايتقان ەدى. سول سياقتى، 1260 جىلى قۇباعۇلدىڭ (حۋلاگۋ) بيلىگىندەگى كىشى ازيا يمپەرياسىنىڭ قالىڭ ساربازدارى ماملۇكتەر بيلىگىنە شابۋىل جاسايدى. قالاي دەسەكتە، ازيانىڭ وسى بولىگىن وزىنە باعىندىرعان قۇباعۇل اسكەرى دە، سول سەكىلدى اراب ەلىندەگى  ماملۇك ساربازدارى دا قىپشاقتار ەمەس پە! جاۋىنگەرشىلىككە جوق وتىرىقشى ەلدەردىڭ اسكەرىنەن، سوعىس جۇرگىزۋ ءتاسىلى الدە قايدا باسىم ءتۇسىپ وتىراتىن دالا جاۋىنگەرلەرى، العاش رەت وسى ماملۇك اتالعان قىپشاق اسكەرىنەن جەڭىلىس تاۋىپ، ەۆفرات وزەنىنىڭ شىعىس جاعىن عانا باعىندىرادى. ءارى قاراي قادام باسۋعا شاماسى كەلمەيدى. مىنە، سويتكەن ماملۇك ساربازدارى، قارسى الدارىندا تۇرعان، ءامىر تەمىر ارمياسىمەن قاراما-قارسى كەلەدى. ءوستىپ، ازيانىڭ ءبىر قيىرىندا مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ يمپەرياسىنا باسشىلىق جاساعان قىپشاق-ماملۇكتەر مەن ورتا ازيالىق بارىستىڭ جەتەگىندەگى قىپشاق ارمياسى، قالايدا بولماي قويمايتىن قانقاساپ سوعىسقا دايىندالادى. بىراق، جەرگىلىكتى مىسىرلىق نوياندار مەن ماملۇك سۇلتاندارىنىڭ اراسىندا ءدال سوعىس باستالاردىڭ الدىندا، كەلىسپەۋشىلىك تۋىنداپ، ارازدىق پايدا بولادى. مۇمكىن وسى سەبەپ بولدى ما ەكەن، ماملۇك اسكەرى ءبىر كۇندە قالانى تاستاپ، قايىرعا (كاير) بەت الادى. ءسويتىپ، مىسىر اسكەرى وسىلاي ىشكى تايتالاستان بولشەكتەنەدى. اراب عالىمى جانە تانىمال ساياحاتشى يبن-باتتۋتانىڭ  سوزىمەن ايتقاندا، ورىسشاسىن كەلتىردىك: «ەگيپتيانە بىلي ارميەي بەز گەنەرالا ي گەنەرالوم بەز ارمي».  ءامىر تەمىر اسكەرى كوپ قيىندىقسىز دامشىق قالاسىن باسىپ الدى. ماملۇك سۇلتاندارىنان قالعان وراسان زور بايلىق: التىن جانە كۇمىس پەن امباردا ۇستالىنعان استىق، باسقا دا تالاي عاسىرلار بويى ساقتالىنعان جاۋھار تاستار، سونداي-اق، قالاداعى ءتۇرلى سالانىڭ شەبەر ۇستالارى ءامىردىڭ يەلىگىنە وتەدى.

كەزىندەگى ءۇش عاسىرعا سوزىلعان دالالىق قىپشاقتاردىڭ (كاسپي اۋماعىن مەكەندەگەن قىپشاقتاردىڭ اتا-بابالارى) مىسىر ايماعىنداعى يمپەرياسى قاتتى السىرەپ، بىرنەشە ونداعان جىلداردان كەيىن تاراپ كەتتى. بۇعان جالايىرلار نەگىزىن سالعان وسمان يمپەرياسى تۇرىكتەرىنىڭ دە اسەرى بار.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz