«قازاق ءۆالسىنىڭ كورولى»، اتى اڭىزعا اينالعان كومپوزيتور ءشامشى قالداياقوۆتىڭ ۇلت رۋحانياتىنداعى، جالپى ونەر تاريحىنداعى ورنى قاشاندا بولەك. جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بويى ۇلى دالانى اسەم انىمەن الديلەپ كەلە جاتقان دارا دارىن تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا، اتى-ءجونى بۇگىندە ۇنەمى ونىمەن قاتار اتالاتىن تاعى ءبىر جان بار. ول – بيىل شىعارماشىلىق جولىنا 35 جىل تولىپ وتىرعان ءشامشىتانۋشى، كومپوزيتور قالدىبەك قۇرمانالى.

وتباسى ونەگەسى

قالدەكەڭنىڭ شامشىمەن ءدال قاي كەزدەن باستاپ «دەرتتەنگەنىن» ءدوپ باسىپ ايتا الماسپىز. مۇنى قازىر ونىڭ ءوزى دە ەسىنە تۇسىرە الۋى قيىن شىعار. اكەسى ارىستانبەك ءان-جىرعا اۋەس، ونەرگە قۇشتار كىسى ەدى، سوندىقتان پەرزەنتتەرىن دە سولاي تاربيەلەدى. بۇل اۋلەتتەن ءوسىپ-ونگەن ون ەكى ۇل-قىزدىڭ كاسىبي باعىتى، ماماندىعى، ءومىر جولى كەيىن ارقالاي قالىپتاستى، بىراق بارىنە ورتاق ءبىر قاسيەت – شەتىنەن ادەبيەتكە قۇمار، ونەرگە جاقىن بولىپ ءوستى. ياعني اكەنىڭ تاربيەسى، اناسى ءتولباسىنىڭ ونەگەسى بالالاردىڭ بويىنا ءنار بولىپ قۇيىلدى، جۇرەكتەرىنە گۇل بولىپ ەگىلدى. عىلىم، پەداگوگيكا، اسكەري، ت.ب. سالالاردا جۇرگەنىمەن، قۇرمانالى اۋلەتىنىڭ قاي وكىلى بولسىن، ءان دەسە، ولەڭ دەسە، جايناپ سالا بەرەتىنى سوندىقتان.

سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

ونەر جولىن قۋعان قالدىبەكتىڭ تۇڭعىش ءانى 1988 جىلى دۇنيەگە كەلدى. مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «قاريالار ازايىپ بارا جاتىر» دەگەن ولەڭىن وقىپ وتىرىپ، قاتتى اسەرلەندى. اقىلىن ايتىپ، اق باتاسىن بەرەر ابىز قارتتار، اكەسىنىڭ كوزىن كورگەن اۋىلداعى اقپەيىل اقساقالدار كوز الدىنان كەتپەي قويدى. ناتيجەدە ويلى دا اسەم ءان تۋدى.

وسى قۋانىشتىڭ اسەرىمەن الىپ-ۇشىپ جۇرگەندە، ءبىر كۇنى كەشتەتە اۆتوبۋسپەن جۇمىستان قايتىپ بارا جاتىپ، ساناسىنا تاعى ءبىر سازدى اۋەننىڭ سۇلباسى قۇيىلا قالسىن. جازىپ الا قوياتىن ديكتوفون جوق، امالسىزدان «ۇمىتىپ قالمايىن» دەپ جول بويى ءتىسى اۋىرعان ادامداي ىڭىلداپ، اۋەندى قۇر قايتالاۋمەن بولدى. اقىرى دىتتەگەن ايالداماسىنا جەتىپ، اۆتوبۋستان تۇسە سالا جاتاقحاناعا قاراي قۇستاي ۇشتى. بار ويى – كوكەيدى تەسكەن جاڭا سارىندى تەزدەتىپ اۋديوتاسپاعا جازىپ الۋ. قاس قىلعاندا، جۇگىرىپ كەلە جاتىپ، مۇزعا تايىپ جىعىلسا بولا ما؟! قاپ، اتتەگەن-اي! وڭباي قۇلاسا دا، و جەر، بۇ جەرىنىڭ اۋىرعانىنا قاراماي اتىپ تۇرىپ، تاعى جۇگىردى. بىراق... قايتالاپ ىڭىلدايىن دەسە، الگى اۋەن جوق! ەسىنە تۇسپەيدى! جاڭا عانا ساناسىندا سايراپ تۇرعان ساز ساپ تىيىلعان. مۇنداي دا بولادى ەكەن-اۋ...

سول ءان وقىس تايىپ جىعىلعان ورنىندا ءتۇسىپ قالعانداي، الگى جەردى شىركوبەلەك اينالىپ ۇزاق ءجۇردى. تابىلمادى. ويعا ورالمادى. ىزادان جارىلا جازدادى. «بويىمدى بۇدان بىلاي ءان جازا الماي قالام با دەگەن قورقىنىش بيلەدى» دەيدى كومپوزيتور سول كۇندەردى ەسكە الىپ. شىعارماشىلىقتا ءسال ىركىلىستىڭ بولعانى راس. بىراق، قۇدايعا شۇكىر، ارتىنشا اندەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعا بەردى: «جايىقتىڭ تولقىندارى»، «قيالداعى قالقا»، «كىرمەشى ءجيى تۇسىمە»، «شىن سۇيمەگەن بولارمىن»، «تەلەفونمەن ءتىل قاتشى ماعان»...

ويلانىپ قاراساق، ءاننىڭ دە ءوز تاعدىرى، ءوز عۇمىرى بولادى. كەيبىرىنىڭ جولى اۋىرلاۋ كەلىپ، كەشەۋىلدەپ بارىپ تانىمال بولسا، كەيبىرى، كەرىسىنشە، شىققان زامات ەلگە كەڭىنەن تاراپ كەتە بارادى. «قيالداعى قالقا» جانە «كىرمەشى ءجيى تۇسىمە» سولاي تەز تانىلدى. بۇل اندەردىڭ باعىن اشقان – «قازاقتىڭ اق بايانى» اتانعان ءمادينا ەراليەۆا ەدى. وسى تۋىندىلار ارقىلى ءانشىنىڭ اتاق-ابىرويىنىڭ دا اسپانداي تۇسكەنى انىق.

سۋرەت اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

ءان قۇدىرەتى

الايدا تانىلعاننىڭ كوكەسى «ءان-اعا نەمەسە شامشىمەن سىرلاسۋ» شىققان كەزدە بولدى. بۇل – قالدىبەكتىڭ ءوزى ءپىر تۇتقان كومپوزيتورعا انمەن تۇرعىزعان ەسكەرتكىشى ەدى. تەك تاعزىم، ارناۋ تۇرعىسىنان عانا ەمەس، ماعىنا-مازمۇن جاعىنان عانا ەمەس، ءاننىڭ ءوزىنىڭ تابيعاتى، بولمىسى، كەڭ تىنىسى جونىنەن دە بۇل ناعىز قالداياقوۆ تۇلعاسىنا لايىق تۋىندى بولىپ شىقتى. شامشىگە دەگەن، ءشامشىنىڭ انىنە دەگەن ەلدىڭ ىقىلاسى قانداي ىستىق بولسا، وعان ارنالعان وسى ءبىر عاجايىپ انگە دەگەن ماحابباتتىڭ دا سونداي شىنايىلىعى سەزىلىپ تۇردى. كوپشىلىك بۇل ءاندى بىردەن ۇناتتى. مۇنى تىڭدارماننىڭ قالداياقوۆقا دەگەن ساعىنىشىنىڭ عانا ەمەس، قالدىبەكتىڭ كومپوزيتورلىق شەبەرلىگىنە سۇيسىنگەنىنىڭ دە كورىنىسى دەۋگە بولادى.

جالپى، ق.قۇرمانالى اندەرىن تىڭداپ وتىرىپ، ش.قالداياقوۆ شىعارمالارىمەن الدەبىر ىشكى ۇندەستىكتى، رۋحاني جاقىندىقتى، ءوزارا ساباقتاسىپ جاتقان ورتاق سارىندى بايقاۋ قيىن ەمەس. ءوزى سىرتتاي ۇستاز تۇتقان ۇلى كومپوزيتور سەكىلدى، قالدىبەك تە ليريكالىق ۆالس جانرىنا باسىمدىق بەرەدى. ونىڭ ويناقى اندەرى تىڭدارمان جۇرەگىندە الىپ-ۇشقان سەزىم ءدۇرسىلىن وياتىپ، ورنىنان لىپ كوتەرىلىپ، دوڭگەلەنە ۆالس بيلەپ كەتەتىندەي قۋانىشتى كوڭىل-كۇي سىيلايدى. بايسالدى تۋىندىلارىنىڭ ءوزى ادامدى ويلانتا، تولعانتا، از-كەم مۇڭايتا كەلە، ءبارىبىر ومىردەن تۇڭىلدىرمەيدى، كەرىسىنشە، تىرشىلىكتىڭ ءار ءساتىن قادىرلەي بىلۋگە شاقىرادى، باقىت دەگەننىڭ، شاتتىق دەگەننىڭ لەزدە كوزدەن بۇل-بۇل ۇشار سونداي ساۋلەلى شاقتاردان تۇراتىنىن مەڭزەگەندەي بولادى. كومپوزيتوردىڭ ءارى كەتسە ءتورت-بەس مينۋتقا سوزىلاتىن (ماسەلەن، «ءبىز ءالى كەزدەسەمىز»، «سىرداريا جاعالاۋى»، «جاز نە دەپ ەدى؟»، «جىلدارىم»، «ساعىنىش ءانى»، «سوڭعى ءۇمىت»، «ۇمىتپا مەنى، اياۋلىم»، ت.ب.) اندەرىنىڭ اسەرلىلىگى سونشالىق، ول بىتكەنشە قيالىڭىزبەن ءومىرىڭىزدىڭ قيىر-قيىرىن شارلاپ شىعىپ، ساز سيقىرىنان جان الەمىڭىز تازارىپ، كەۋدەڭىزدى ىزگىلىك، مەيىرىم، ساعىنىش كەرنەي كەرى ورالىپ ۇلگەرەسىز. وسىنداي اقجۇرەك قالپىڭىزدا اينالاڭىزعا شۋاق شاشا قاراپ، وكپەلەگەن ادامىڭىزعا دا قۇشاق جايۋعا ءازىر تۇراسىز. ءان قۇدىرەتى دەگەن وسى عوي! ونەر مۇراتى دا ادام جانىن وسىلاي نۇرلاندىرۋ، ىزگىلەندىرۋ ەمەس پە؟

قالدىبەك شىعارماشىلىعىندا «تەز وڭار اسىرە قىزىل» جەڭىلتەك ءان جوق. ءشامشىنى رۋحاني ۇستاز تۇتقان، نۇرعيسانى، اسەتتى، ءابىلاحاتتى تىڭداپ وسكەن كومپوزيتوردىڭ ارزان دۇنيەنى مالدانباسى انىق. بالا كۇنىنەن كىتاپ وقىپ، جىر جاتتاعان ادامنىڭ ولەڭ-سوزگە دەگەن تالعامى دا بيىك بولارى حاق. مۇنى ونىڭ مۇقاعالي، فاريزا، تولەگەن، كەڭشىلىك، جاراسقان سەكىلدى قازاقتىڭ عاجاپ اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىنە ءان شىعارىپ، ول جىرلارعا ەكىنشى عۇمىر سىيلاۋىنان اڭعارۋعا بولادى. اسىرەسە مارقۇم يبراگيم يسامەن تىعىز شىعارماشىلىق بايلانىس جاسادى. يبراگيم اعامىز قالدىبەكتىڭ بىرنەشە ءانىنىڭ ءماتىنىن جازىپ قانا قويعان جوق، كومپوزيتور ىنىسىنە ون شاقتى ولەڭ دە ارنادى. قالدەكەڭ كەيىن يسرايل ساپارباي، ەسەنعالي راۋشانوۆ، قاسىمحان بەگمانوۆ، قازىبەك يسا، باۋىرجان جاقىپ، مارالتاي رايىمبەكۇلى جانە ت.ب. ايتۋلى شايىرلاردىڭ ولەڭدەرىنە ءان جازدى.

جىر وقىپ وتىرىپ، ونى سازدىڭ ءيىرىم-قايىرىمىنا سالا بىلەتىن جاننىڭ ساۋاتتى ءسوز ساپتاپ، ولەڭ قۇراي ءبىلۋى دە تۇسىنىكتى جايت. ءشامشى دە بىرەر انىنە ءوزى ءماتىن جازعان عوي. سول سەكىلدى، قالدەكەڭ دە «ساعىنىش ءانى»، «ءشاي ءىشىپ كەتسەم قايتەدى؟» سەكىلدى اندەرىنىڭ ولەڭ-ءسوزىن ءوزى ورگەن.

سۋرەت ق.قۇرمانالىنىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

يگەرىلگەن ءھام يگەرىلمەگەن يدەيالار

ق.قۇرمانالىنى جۇرتشىلىق كومپوزيتور رەتىندە جاقسى تانىعانىمەن، ونىڭ اتىن ودان سايىن دۇركىرەتكەن ەرەكشە قىرى – ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتى ەدى. وتكەن عاسىردىڭ سوناۋ 80-جىلدارىنىڭ سوڭىندا-اق قازاقستان جازۋشىلار وداعى جانىنداعى «جۇلدىزدار» ونەر بىرلەستىگىنە جەتەكشىلىك ەتكەن ول تالاي كەرەمەت ادەبي-سازدى كەشتەر ۇيىمداستىردى. 2000 جىلى ءشامشىنىڭ تۋعانىنا 70 جىل تولۋىنا وراي ەسكە الۋ كەشىن وتكىزىپ، ونى داستۇرگە ەنگىزدى. سونىڭ الدىندا عانا كەيبىر كونتسەرتتەردىڭ ۇيىمداستىرىلۋ دەڭگەيىنە كوڭىلىم تولماي، «جاس الاش» گازەتىنە سىن ماقالالار جازىپ جۇرگەنمىن. ءبىر كۇنى رەداكتسياعا كەلىپ: «وزگەنىڭ جۇمىسىن سىناۋ وڭاي، ال ەندى ستسەناريدى ءوزىڭ جاز!» – دەدى. اۋەلدە ءبىراز جۇرەكسىنسەم دە، ايتەۋىر جازدىم. ءسويتىپ، ون شاقتى جىل جۇپ جازباي قاتار ەڭبەك ەتتىك. تالاي قىزىق پەن شىجىققا كۋا بولدىق. بۇرق-سارق ەتىپ قايناعان شاينەكتىڭ قاقپاعىن اشقان سوڭ باسىلاتىنى ءتارىزدى، قالدەكەڭنىڭ دە لەزدە اشۋلانىپ، ارتىنشا جايماشۋاق قالپىنا تۇسەتىن تابيعاتىن تاني تۇستىك (يبراگيم اقىننىڭ ولەڭ جولىمەن ايتساق: «اشۋىن ايقايمەنەن ازايتادى، ءزىلى جوق ار جاعىندا، تازا ايقايى»). رەسپۋبليكا سارايىندا جارىق-دىبىس جاعىن رەتتەيتىن ءورىستىلدى جىگىتتەردىڭ ءبىرىنىڭ: «كالدىبەك، موجەت بىت، پو-رۋسسكي پلوحو گوۆوريت، نو وچەن حوروشو وبياسنياەت»، – دەگەن ءسوزى دە – بۇ كۇندە ءبىر قىزىق ەستەلىك.

ءسويتىپ ءجۇرىپ، ءشامشىنى، اسەتتى، ءابىلاحاتتى، مۇستافا وزتۇرىكتى، بەكزات ساتتارحانوۆتى ەسكە الۋ كەشتەرىن وتكىزدى، «قازاق ءانى» ۇزدىك اندەر جوباسىن ۇيىمداستىردى. ول ول ما، ومىردەن وزدەرى كوشكەن سوڭ، ەسىمدەرى دە ونشا اتالماي جۇرگەن سادىق كارىمباەۆ، سىدىق مۇحامەدجانوۆ، بەكەن جاماقاەۆ، مەلس وزبەكوۆ سەكىلدى كومپوزيتورلار تۋرالى دا ءجيى ايتىپ، ولاردىڭ كەشتەرىن دە ويشا جوسپارلاپ ءجۇردى. بىراق ءتۇرلى قيىندىقتار مەن كەدەرگىلەر وعان مۇرشا بەرمەدى.

قالدەكەڭ ەشقاشان جوسپارسىز، جوباسىز جۇرمەيدى. قولىنان بۇگىن-ەرتەڭ نە ىستەيتىنى جازىلعان قاعازى، اپتالىق، ايلىق جوسپارى، ۇزاق مەرزىمگە ارنالعان جوبالارىنىڭ نوبايى سىزىلعان داپتەرى تۇسپەيدى. تاعى دا يبراگيم اعامىزدىڭ ولەڭىنە جۇگىنەمىن:

– كەز كەلگەن ورتادان ول الار شابىت،

جىبەرەر وتىرىستى تاماشا عىپ.

جۇرەدى كۇتپەگەن ءبىر ماقساتتارمەن،

بىتپەگەن ىستەرىمەن قامال سالىپ!

تۋرا سول. قاشاندا باسى توسىن ويلارعا تولىپ جۇرەدى. «يگەرىلمەگەن يدەيالارىمنان تاۋ تۇرعىزۋعا بولادى» دەپ ەدى ءوزى ءبىر سۇحباتتاسقانىمىزدا. بىراق، قۇدايعا شۇكىر، سول «يگەرىلمەگەن يدەيالارىنىڭ»، «بىتپەگەن ىستەرىنىڭ» تۇبىندە كەشەۋىلدەپ بارىپ جۇزەگە اسقاندارى دا جەتكىلىكتى.

كومپوزيتوردىڭ ونەردەن ورە، مادەنيەتتەن ءمانىس كەتىپ بارا جاتقانىن اشىق ايتىپ، ەلدىڭ رۋحاني ومىرىندەگى كەمشىلىكتەرگە جانى اۋىرىپ جۇرەتىن باتىلدىعى دا كوپكە ءمالىم. ءتۇرلى تەلەحابارلارعا قاتىسىپ، ءوز ويىن اشىق ايتىپ جۇرەتىن، ءتىپتى ءسوزىن بولە بەرەر «بىلگىش» تەلەجۇرگىزۋشىلەرگە ۇرسىپ تاستايتىن بىردەن-ءبىر ادام دا – وسى كىسى.

قالدەكەڭنىڭ وسىنداي ازاماتتىق ۇستانىمى، قايراتكەرلىك قارىمى، ىسكەرلىك قابىلەتى تۋرالى جالپى ايتىلىپ جۇرگەنىمەن، ونىڭ اندەرىنىڭ ەرەكشەلىگى حاقىندا تولىققاندى زەرتتەۋ جۇمىسى، وكىنىشكە قاراي، ازىرگە جوققا ءتان. زەردەلەي بىلسەك، ۇلى ءشامشى قالداياقوۆتىڭ ونەردەگى رۋحاني جالعاسى ىسپەتتى قالدىبەك قۇرمانالىنىڭ كومپوزيتورلىق قىرى – ءالى تۇرەن تۇسپەگەن تىڭ دالا سەكىلدى، تىڭعىلىقتى زەرتتەۋدى، ارنايى نازار اۋدارۋدى كۇتىپ جاتقان ايشىقتى الەم، ايرىقشا قۇبىلىس.

ساكەن سىبانباي

Abai.kz