جۇرتتىڭ بالاسى مەن ونىڭ اقشاسى. تۇراقتىلىق پەن تۇراقسىزدىق قۇنى تۋرالى بىرەر ءسوز...

تۋرا ءبىز سياقتى مۇناي ساتاتىن ءازىربايجان 2015 جىلدان بەرى ءبىر اقش دوللارى 1,7 ماناتقا تەڭ باعامدى ۇستاپ كەلەدى. جانە The Economist Group بولجاۋىنشا وسى پاريتەت 2029 جىلعا دەيىن تۇراقتى ساقتالۋى ءتيىس. ياعني ماناتتىڭ دوللارعا شاققانداعى باعامى 14 جىل بويى وزگەرمەيدى. ەكونوميكا مەن ەكسپورت قۇرىلىمى بىزگە ۇقساس ءازىربايجان قالايشا ۇلتتىق ۆاليۋتا تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتتى؟ جانە وسى تۇراقتىلىقتىڭ باعاسى قانداي؟

تەڭگە نەگە مانات سياقتى بولمادى؟ جانە نەگە بولا المايدى؟ نەگە ءبىزدىڭ تەڭگە كەز-كەلگەن الەمدەگى جاعدايعا تىم سەزىمتال؟ وسىعان اسىقپاي جاۋاپ ىزدەسەك، كوپ پروتسەسس سىزگە تۇسىنىكتى بولا باستايدى.

اشىق مويىنداۋ كەرەك، ءوز ۆاليۋتامىزعا قيانات كورسەتكەن كەزدەرىمىز از بولمادى. سوندىقتان بارلىعىن الەمدىك نارىقتار مەن سىرتقى قۇبىلىستارعا عانا بايلانىستىرىپ وقىرماندى الداعىم كەلمەيدى. تەڭگە تامىرىنا جەكە مۇددە جولىندا ىشتەن بالتا شاپقاندار دا كەزدەستى. «كەيىنگى نازارباەۆ» داۋىرىندە، ياعني 2010-2015 جىلدارى ءبىز ۇلكەن قاتەلىكتەر جىبەردىك. قازىرگى تۇرعىدان العاندا مونەتارلى قاتەلىك دەپ ايتامىز عوي، بىراق ول كەزدە نازارباەۆقا جاقىن وليگارحتىق توپتار جوعارى بيلىكتى تەڭگە دەۆالۆاتسياسىنا ماجبۇرلەپ، سودان ۇلكەن ديۆيدەندتەر العانى جاسىرىن ەمەس. مۇناي، گاز، مەتال، كومىر ەكسپورتتاعان ءىرى قارجىلىق توپتار ۆاليۋتالىق ءتۇسىمدى ءوزارا كەلىسىپ شوعىرلاندىرىپ الدى دا، تۇندە ۇلكەن كابينەتكە كىرىپ شىعىپ، تەڭگەنى قولدان قۇلدىراتىپ، ارتىنان ءبىرشاما دوللار ساتىپ، بانكتەردەگى تەڭگەلىك كرەديتتەرىن، كاسىپورىندار قارىزدارىن، جۇمىسشىلار ايلىعى سىندى بارلىق ماسەلەلەرىن شەشىپ تاستادى. شامامەن 17 ادام كەرەمەت ديۆيدەند الدى، ال 19 ميلليون قازاقستان حالقى ءبىر ساتتە 80 پايىزعا كەدەي بولا ءتۇستى. ءبىر جاۋاپتى تۇلعانىڭ «دەۆالۆاتسيا تۋرالى ءوزىم جاڭا عانا ءبىلدىم» دەپ قاتىراتىنى دا وسى كەز. تەڭگە 2014 جىلدىڭ باسىندا 20 پايىزعا، ودان ەركىن اينالىمعا كەتكەننەن كەيىن تاعى 30 پايىزعا قۇلدىرادى.

وسى كەزدە ەكونوميكانى ساياسات بەلدەن باسىپ، تاعى ۇلكەن قاتەلىك جاسادىق. تەڭگەنى ەركىن اينالىمعا جىبەرگەننەن كەيىن ونىڭ تولىق فۋندامەنتالدى نارىقتىق دەڭگەيىنە قۇلاپ ءبىتۋىن كۇتۋ كەرەك ەدى. سول كەزدە 400-گە قۇلاسا دا، قازاننىڭ تۇبىنە جەتىپ، ءوزى توقتاپ، ارى قاراي تولىق نارىقتىڭ قولىنا ءوتىپ كەتەر ەدى. وعان ساياسي باتىلدىق جەتپەي، 2015 جىلدىڭ ساۋىرىندە وتكەن نازارباەۆتىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋىنىڭ الدىندا حالىقتى دۇرلىكتىرمەس ءۇشىن 2014 جىلدىڭ كۇزىنەن 2015 جىلدىڭ كوكتەمى ارالىعىندا تەڭگەنى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن رەزەرۆتەن 20 ميلليارد دوللاردان استام ۆاليۋتا جاعىلىپ كەتتى. سايلاۋ وتكەننەن كەيىن ءبىر اي بولماي جاتىپ، تەڭگە ءبارىبىر قۇلادى. ءبىز بولمايتىن جەردە رەزەرۆتەن ايرىلدىق.

قازىر وسى ارتىق 20 ميلليارد دوللار ەكى جىلدىڭ بيۋدجەتتىك دەفيتسيتىن جابۋعا وڭاي جەتەر ەدى.

سوندىقتان تەڭگەنىڭ قازىرگى پروبلەمالارىنىڭ 30 پايىزى وتكەن ءداۋىردىڭ قاتەلىگى. ول بۇكىل ەكونوميكالىق اگەنتتەردىڭ (كومپانيالار، ينۆەستورلار، حالىق، تب.) تەڭگەدەن قورقىپ قالۋىنا، وعان سەنىمسىزدىكپەن قاراۋىنا الىپ كەلدى. قيت ەتسە ۆاليۋتا ايىرباستاۋ بەكەتىنە جۇگىرۋ، ۇزاق پوزيتسياداعى كاپيتالدى تەڭگەدە ۇستاماۋ، تەڭگەنى تەك قىسقا شورتتاردا قولدانۋ ادەتى وسىدان پايدا بولدى. ءبىز مۇنىن زاردابىن ءالى ۇزاق ۋاقىت تارتاتىن بولامىز.

تىم كوپ ارىپتەر جازىپ كەتتىم. سونىمەن، ەكونوميكالىق قۇرىلىمى بىزگە ۇقساس ءازىربايجان ماناتىنىڭ باعامى نەگە وزگەرمەيدى؟ ال تەڭگە نەگە «فيگارو اندا، فيگارو مىندا» دەگەندەي كۇندە قۇبىلاتىن بولعان؟

2014 جىلى قازاقستان دا، ءازىربايجان دا ءوز ۆاليۋتالارىن دەۆالۆاتسيالاپ، ەركىن اينالىمعا جىبەردى. بىراق وسىدان كەيىن ەكى ەلدىڭ ورتالىق بانكى مونەتارلى رەجيمنىڭ ەكى باعىتىن تاڭدادى.

ءازىربايجان «كۋرس تارگەتى» ساياساتىن تاڭدادى. ياعني مانات باعامىن ءازىربايجان ورتالىق بانكى بەلگىلى ءبىر ناقتى كوريدوردا ۇستاپ وتىرادى. قازىر ول ءبىر دوللارعا 1,7 مانات. سونعى جىلدارى باعامدى وسى كوريدوردا ۇستاپ وتىرۋ ءۇشىن ورتالىق بانك شامامەن جىلىنا 2 ميلليارد دوللار شىعىنداپ كەلەدى. بىراق ەگەر مۇناي باعاسى باررەلىنە 60 دوللاردان ارزانداپ كەتسە، وندا تولەم بالانسىنىڭ ءپروفيتسيتى ناشارلاپ، ينتەرۆەنتسياعا قاجەت قارجى 3 ميلليارد دوللارعا دەيىن ارتۋى مۇمكىن.

باكۋ قور بيرجاسىنداعى دوللار/مانات جۇبىن الىپ قاراساق، 2023 جىلى بيرجادا 1,5 ميلليارد دوللار ساتىلعان. ءازىربايجان مانات كۋرسىنا تولەم بالانسى سالماق سالماۋى ءۇشىن سىرتقى قارىزدى ازايتىپ، ونى ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 7,5 پايىزى دەڭگەيىنە دەيىن ءتۇسىردى.

قازاقستان ءوز كەزەگىندە «ينفلياتسيانى تارگەتتەۋ» رەجيمىن قۇپ كورگەن. ياعني ورتالىق بانك ينفلياتسيانى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ۇستاۋعا تىرىسادى. بارلىق كۇش ينفلياتسيامەن كۇرەسۋگە باعىتتالادى. ونىڭ باستى قۇرالى - بازالىق ستاۆكا.

ال تەڭگە كۋرسىن انىقتاۋ قازاقستان قور بيرجاسىنداعى نارىقتىق ساۋدا-ساتتىققا جۇكتەلدى. شوك بولماسا رەتتەۋشى ۆاليۋتا نارىعىنا ارالاسپايدى. بىراق كەز-كەلگەن ۋاقىتتا ينتەرۆەنتسيا جاساۋعا قۇقىعى بار.

ال ءبىز نەگە ءازىربايجان سياقتى تەڭگەنىڭ كۋرسىن تۇراقتى ۇستامايمىز؟ ءدال وسى كەزدە ماسشتاب پروبلەماسىنا كەزىگەمىز.

2023 جىلى باكۋ قور بيرجاسىنداعى ۆاليۋتالىق ساۋدا-ساتتىق كولەمى 3 ميلليارد دوللار شاماسىندا بولدى. ال ءبىزدىڭ بيرجادا تەك ءبىر عانا USD/KZT جۇبىنداعى ساۋدا كولەمى بىلتىر 40 ميلليارد دوللاردان اسقان. وسى كەزدە ءازىربايجان ءۇشىن مانات كۋرسىن ۇستاۋعا جىلىنا 2 ميلليارد دوللار جەتىپ جاتىر. ال بىزگە 400 تەڭگە كۋرسىن ساقتاۋعا كەمىندە جىلىنا 30 ميلليارد دوللار قاجەت. ءبىزدىڭ تازا ۆاليۋتالىق رەزەرۆتەرىمىز 105 ميلليارد دوللار ەكەنىن ەسكەرسەك، «كۋرس تارگەتى» رەجيمىندە قازاقستاننىڭ كۇشى تەك ءۇش جىلعا ارەڭ جەتەدى. ودان كەيىن ۇلتتىق قورسىز جانە التىن-ۆاليۋتا قورىنسىز تۇل جالاڭاش قالامىز.

ءازىربايجاننىڭ رەزەرۆى 70 ميلليارد دوللار. ولار ەش قينالماي مانات كۋرسىن 35 جىل بويى ۇستاپ تۇرا الادى.

وسى جەردە نەگە تەڭگە مەن ۆاليۋتالار اراسىنداعى ساۋدا جىلىنا 820 ميلليارد دوللار، ال مانات ساۋداسى بار-جوعى 3 ميلليارد دەگەن سۇراق پايدا بولادى. ول وتە قىزىق، ءارى سىزدەرگە پايدالى تاقىرىپ. كەلەسى پوستىمدا جازامىن.

ايبار ولجاەۆ

Abai.kz