مانساپ ماستىعى
ءاپسانا-ەسسە
مەيماناسى تاسىعان سامۇرىق دەگەن قاعاننىڭ ءبىرى-بىرىنەن وتكەن قىزىق پەن شىجىققا تولى عۇمىرىنىڭ ءبىر كۇنى ويىن-توي، ءبىر كۇنى ءسان-سالتانات، ءبىر كۇنى جيىن-جينالىس، كەيبىر كۇنى ساياتشىلىقپەن ءوتىپ جاتادى.
قاعان ىعاي مەن سىعاي نوكەرلەرىن ەرتىپ تاعى ءبىر الىس سالبۋرىن ساياتقا شىعادى. سايىن دالانىڭ ءۇيىر-ءۇيىر كيىگىن قۋا-قۋا ءتورت تارابى بىرىنەن-ءبىرى ايىرعىسىز ساعىم قۋعان بەتباق دالاعا شىققانىن ساياتشىلار سەزبەي دە قالادى.
قايتار جولدا ىستىق اپتاپقا ۇشىراعان قاعان توبىنىڭ اۋىز سۋى تاۋسىلا باستايدى. قاعاندى شولدەن امان الىپ ءوتۋ ءۇشىن الدىمەن قوسشىلار، ونان كەيىن اتشىلار، ودان كەيىن باپشىلار... دەگەندەي ۇلكەن توپتاعىلار ءوز-ءوز دارەجەسىمەن ۇلەس سۋسىندارىنان باس تارتىپ جولدا قالا بەرەدى. ءۇشىنشى كۇنى قاعاننىڭ باس ءۋازىرى وزىندە قالعان جارتى تورسىق سۋىن قاعان يەسىنىڭ قولىنا ۇستاتىپ، كەبەرسىگەن ەرىنىمەن ءبىر مەزىرەت ايتىپ ول دا ايدالا قالادى.
تاعى ءبىر كۇن وتكەندە نەبىر شولدەن جۇلدىزداي اعىپ وتە شىعاتىن قاعاننىڭ اق تۇلپارى دا قايناعان اپتاپتان جەر سۇزە قۇلايدى. ەڭ سوڭىندا قاعاننىڭ سەنىمدى كۇزەتشىسى ءىلبىس ءپىشىندى كوك تازى دا ۇزىن قىزىل ءتىلى ودان ءارى ۇزارا سالاقتاپ، ءبىر توبەدە شوقيعان كۇيىندە ول دا يەسىنە قوش ايتىسادى.
يەن تۇزدە جاپادان-جالعىز قالعان قاعان ەڭ سوڭعى سارقىن سۋىن قاقالىپ-شاشالا جۇتىپ، باعىتىن دا ۇمىتىپ ءىلبىپ كەلە جاتسا، سەكسەۋىل تۇبىندە وتىرعان بىرەۋدى كورەدى.
قۇتقارۋشىسى الدىنان تابىلعانداي قۋانىشتان ەسى شىعاپ، سەندەلە باسىپ الگى جالعىز ادامنىڭ الىنا كەلسە، باسىنا باقىرداي عىپ سالدە وراعان، جالاڭاش ەتىنە شەكپەن كيگەن، جالاڭاياق تابانى كونتەرىگە اينالعان ءدارۋىش ەكەن.
كەلگەن ادامدى كورسە دە كورمەگەندەي كوكجيەككە كوزىن ءسۇز.ە.ە.ە.پ جايباراقات وتىر. قاعان قارلىققان داۋىسپەن:
«مەن وسى ەلدىڭ حانىمىن، ىزەت-سالەمىڭ قايدا!؟» دەپ، اقىردى. (اقىراتىن داۋىس قالماسا دا سولاي ويلايدى) ءدارۋىش قوڭىر داۋىسپەن ءۇن قاتتى:
«ءيا، كورىپ وتىرمىن، حاندىق دەگەن سارايدا عانا بولاتىن نارسە عوي، ساحارادا قايداعى حاندىق؟» دەپ، تاڭداندى.
قاعان وسى كەزدە اينالاعا ءبىر ءسات كوز سالدى دا «ا، مىنا ءدارۋىش راس ايتادى-ەي، اناۋ اسپانداعى اق بۇلت باسقا جاققا جاۋعا ءوز جايىمەن كوشىپ بارادى، مىنا تاس توبەدەن كۇيدىرگەن كۇن دە مەنى تىڭدامايدى، ايدالادا الاڭسىز ۇشىپ جۇرگەن بوزتورعاي دا ماعان جالىنىشتى ەمەس... مىناۋ ءدارۋىش كولەڭكەلەپ وتىرعان سەكسەۋىل دە مەنەن ەشتەڭە سۇرامايدى عوي... سوندا بۇل ءدارۋىش تە مەنىڭ حاندىعىمدى نە قىلسىن!؟» دەپ ويلانىپ، العاش رەت قاعاندىقتىڭ تۇككە تۇرعىسىز ەكەنىن مويىنداپ، جۋاسي قالدى.
حاننىڭ كوزى ءدارۋىشتىڭ مويىنىنداعى اسىپ العان تەرى تورسىق پەن كونقاپقا تۇسكەندە قۇرعاپ قالعان تاماعىن جۇتىنىپ:
«سۋىڭنان بەرشى، ەي بەيتانىس جان!» دەدى، حان جۇپ-جۇمساق داۋىسپەن. ءدارۋىش:
«ساحارادا سۋ وتە قىمبات ەكەنىن بىلەسىڭ بە، اداسقان ادام. مەن ءتۇنى بويى كۇزەتىپ وتىرىپ تامشىجاپىراقتان كۇنى بويى ىشەتىن سۋىمدى جيناپ الامىن. ءبىر توستاق سۋدىڭ اقىسىنا نە بەرەسىڭ؟» دەدى. حان كوزىنەن ءۇمىت وتى جىلت ەتىپ:
«بۇكىل بايلىعىمدى!» دەدى. ءدارۋىش:
«وعان كەپىلدىك كەرەك!» دەدى. حان بەلدىگىنەن ءمورىن شىعارىپ، التىن كىسەسىنەن قاعاز الىپ قولحات بەردى.
ءدارۋىش مولتىلدەگەن ءبىر توستاق سۋدى حانعا ۇسىندى. حان مالداس قۇرا وتىرىپ، توستاقتاعى سۋدى اۋىزىنا تاياتقاندا ءومىرى باستان كەشپەگەن عاجاپ كۇيگە بولەندى. سۋدىڭ ءيىسىن سەزدى، سونداي پاك، تازا وسى جاسىندا ەش تۇيسىنبەگەن عالامات ءيىس!
توستاقتاعى سۋعا كوزى تۇسكەندە ونىڭ مولدىرلىگىنە ءتانتى بولدى، سانسىز تامشى جينالىپ ءاربىرى وزىنە مولدىرەي، مۇسىركەي قاراپ تۇرعانداي كورىنگەندە، ايانىش سەزىمى حاننىڭ كەۋدەسىندە جاس سابيدەي ىڭگالاپ، سوناۋ پەرىشتە بالالىق شاعىنا ورالعانداي كوزى جاسقا شىلاندى.
سۋعا ەرىنى تيىگەنى سول ەدى، ءسوز جەتكىزسىز ءشاربات دامنەن ءتىلى عانا ەمەس، بۇكىل ونەبويى لاززاتقا بولەنىپ، قۇلاعالى تۇرعان دەنەسىنە كۇش ءبىتتى. حان ءدۇر سىلكىنگەن قىرانداي سەرپىلىپ، ەندى ءبىر توستاق سۋ ىشسە ەلىنە جەتەتىندەي سەنىممەن:
«ەي، قايىرىمدى جان، تاعى ءبىر توستاق سۋ بەرشى!» دەدى، وتىنىشپەن. ءدارۋىش:
«ونىڭ دا اقىسى بار» دەدى. حان:
«بۇكىل سۇلۋ ايەلدەرىم مەن بالا-شاعامدى تۇگەلدەي!» دەدى دە، ايتقىزباي-اق، ءمور باسىلعان قولحاتىن ۇسىندى. ەكىنشى توستاق سۋ حاندى اياعىنان تۇرعىزدى. ەندى، ءۇشىنشى توستاق سۋدى ىشسە، ءتىپتى، قانات ءبىتىپ ۇشىپ تا كەتەتىن سياقتاندى. حان:
«ەي، مارتەبەلىم! تاعى ءبىر توستاق سۋ قايىرىم ەتشى!» دەدى، جالىنىشتى ۇنمەن. ءدارۋىش:
«ءيا، سەندە ەندى بەرەتىن نارسە قالدى ما؟!» دەدى. حاننىڭ داۋىسى دىرىلدەپ، امالسىزدىق پىشىندە:
«التىن تاعىم مەن بۇكىل بيلىگىمدى دە ساعان قيدىم!» دەدى.
حان ءدارۋىشتىڭ كەپىلدىك سۇراعان ءسوزىن ەستىر-ەستىمەس كۇيدە، قالتىرعان قولىمەن سوڭعى قولحاتىن دا جازىپ ۇسىندى.
جانى مەن التىن تاعى تارازىعا تۇسكەندە، التىن تاقتىڭ ۇستىندە ماڭگى جاسايتىنداي جايساڭ بولىپ جۇرگەن اسقاق حان، تىرىشىلىك كوزى ءبىر توستاعان سۋدىڭ الدىندا ەڭ ءمۇساپىر كەپكە ءتۇستى.
توردان بوساعان قۇستاي اسقان مانساپقورلىقتىڭ تۇتقىنىنان بوسانعان ساتتە قاعان الگى ءدارۋىشتىڭ كوز الدىندا قارا قارعاعا اينالىپ اسپانداي ۇشىپ كوزدەن تاسا بولدى.
ءدارۋىش وزىنە حاننىڭ قالدىرعان ءۇش قولحاتىن ساحارادا سوعاتىن كەشكى سامالعا ۇشىرىپ وتىرىپ، راحاتتانا كۇلدى.
«اپىراي-اي! ادامداردىڭ ەڭ قىمبات ساناعان ءۇش نارسەسى ءۇش-اق توستاعان سۋدىڭ قۇنىنداي ەكەن عوي! سوندا دا، التىن تاقتىڭ ءمانسابى بايلىق پەن ايەلدەن دە ارتىق بولىپ تۇرعانى، ادامنىڭ اسقان مانساپقور ەكەنىن اشكەرەلەپ تۇر-اۋ! مەن بۇل قاسىرەتتەن قۇتىلاتىن جولدى وزىمشە تاپقان ەكەنمىن عوي. مىنە، قۇداي مەنىڭ كوزىمدى سوعان جەتكىزدى...» دەدى، مۇڭايا ويلانىپ.
ال، ءدارۋىشتىڭ ءوزى وسى مانساپقورلىقتان قاشىپ جۇرگەن كورشى ەلدىڭ حانىنىڭ ۇلكەن ۇلى ەدى. ساحارادا اداسىپ ءولدى، دەگەن جەلەۋمەن ەل ەسىنەن مۇلدە ۇمىتىلعان-دى. ەركىن دالادا كيىك ساۋىپ، بۇكىل تىرلىكتىڭ ءتىلىن تاۋىپ، جاراتىلىستىڭ جاراتۋشى يەسىن تانىپ، جالعىزدىقتان جانى جاي تاپقان جان بولاتىن.
ادامزات تاريحىندا شىعىس پەن باتىستى تۇگەل باعىندىرىپ، اڭ مەن قۇسقا دا، جىن-شايتانعا دا بيلىك جۇرگىزىپ، بالقىعان مىستان كولدەي تەگەنە قۇيعىزىپ... بۇكىل بۇيرىعى قابىل بولىپ، الىپ ەلدى باسقارىپ مانساپتىڭ شىڭىنا شىقسا دا، مانساپتى تەك ادىلەت جولىنا جۇمساي بىلگەن سۇلەيمەن الەيحسالام ءادىل قاعاننىڭ ۇلگىسى ەدى.
ودان كەيىن، حاق ءدىندى جەر جۇزىنە تاراتۋدىڭ جولىن سالعان حازرەتى ومار ءوز حالقى نە ىشسە سونى ءىشىپ، نە كيسە سولاي كيىنىپ، ساراي سالماي، تاققا وتىرماي، كەمشىلىگىن ايتقاندارعا سىيلىق بەرىپ، ءوزىن ماقتاعاندارعا ايىپ سالىپ، مانساپتى مانساپقورلىققا ەمەس، حالىققا قىزمەتكە اينالدىرعان سوڭعى پايعامباردان كەيىنگى بيلىكتىڭ ۇستازى بولدى.
ال، ءبىز بولساق، مانساپتى ايارلىققا اينالدىرعان، ايارلىقتى اقىلدىلىق ساناعان، مانساپتىڭ حالىققا قىزمەت ەتۋشى جاي قۇرال ەكەنىن تارس ۇمىتىپ، حالىقتى مانساپتىڭ قۇلى بولدىرعان، قۇل بولۋعا كونبەگەندەردى بۇلىكشىل دەپ ايىپتايتىن سىرقات ساناعا ۇشىراعان پاقىرلارمىز.
ءسويتىپ، «سۋپەرمانساپقورلىق» دەگەن سۇمدىق دەرتتى ءبارىمىز جابىلا ءوزىمىز قولدان جاساپ الىپ، ەندى سونىڭ بالەكەتىنەن قۇتىلۋدىڭ جولىن تابا الماي قىرعىنعا ۇشىراۋدامىز.
اباي ماۋقاراۇلى
Abai.kz
